-Амар сайн байна уу? Та Монгол оронд тавтай сайхан морилж байна уу? Монгол оронд хүрэлцэн ирээд лам хувраг, сүсэгтэн олонд номын рашаанаа хүртээж байна. Монгол орон танд хэрхэн санагдаж байна вэ?

-Би өмнө нь анх удаа 1993 онд Монгол оронд хүрэлцэн ирж байлаа. Тэр үед ийм их материаллаг хөгжил байгаагүй, хоёр гуравхан л өндөр барилгууд харагддаг байлаа. Нэг нь одоогийн Баянгол, нөгөөдөх нь Улаанбаатар зочид буудал байсан санагдаж байна. Түүнээс биш машин тэрэг багширалдаад, байшин барилга олон байгаагүй.

Өнөөдөр бол хаа сайгүй машин тэрэг, гудамж талбай бүрт олон хүмүүс, барилга байгууламжууд олноор баригдсан байгааг харлаа. Энэ хэдхэн жилийн хугацаанд танигдахын аргагүй өөрчлөгдсөн байна.

Бид хичнээн мөнгөтэй, хөрөнгөтэй болсон ч гэсэн дотоод сэтгэлээ ямагт орхиж болохгүй

-Материаллаг зүйлсийн хөгжил их байна гэж та яриандаа дурьдлаа. Монголд төдийгүй дэлхий даяар материаллаг зүйлсийн нөлөө маш их байна. Хэтэрхий их материаллаг зүйлсэд анхаарлаа хандуулахаар сэтгэл, оюуны боловсрол дутагдаж байна уу даа гэмээр санагддаг. Үүнд бурханы шашны гүйцэтгэх үүрэг юу вэ? Ирээдүй хойч үеийн залуус маань цаашид юу хийх нь чухал вэ?

-Өнөөдрийн нийгэмд өдрөөс өдөрт материаллаг хөгжил маш их хурдацтай хөгжиж байна. Материаллаг зүйлс их хөгжсөний шалтгаан нь шинжлэх ухааны хөгжлийн үр нөлөө гэж хэлж болно. Энэ бүхэн бол ердөө гадна талын хөгжил юм. Эдгээр шинжлэх ухааны хегжлүүд нь бидэнд маш их хөрөнгөлөг хүмүүсийг бүтээж байна.

Тэдгээр херөнгөлөг хүмүүс гадна талаа маш өндөр хөгжүүлж байгаа хэдий ч, дотоод сэтгэлээ хөгжүүлэхээ орхигдуулж дотоод сэтгэлдээ хоосролтой байсаар л байна. Бид хичнээн мөнгөтэй, хөрөнгөтэй болсон ч гэсэн дотоод сэтгэлээ ямагт орхиж болохгүй. Гадна талдаа юугаар ч дутахааргүй байгаа атлаа дотоод сэтгэлдээ хоосон байгаагийн гол учир нь гэвэл бидний ханаж мэддэггүй зангаас болж байгаа юм.

Аливаа зүйлийг надад байхгүй байлаа ч гэсэн, би энэ зүйлгүйгээр ч гэсэн амьдарч болно шүү дээ гэсэн болио мэдэл байх хэрэгтэй. Энэ бүхэн л дутагдсанаас болж бидний гадаад тал яаж хөгжинө, түүнийг дагаад л гадна талтай барьцалдаад явж байна шүү дээ

Ингээд бид нар өөрийнхөө жинхэнэ дотоод сэтгэлийг орхичихдог. Бурханы шашинд энэ талаар юу гэж айлдсан байдаг вэ гэхээр хүн аливаа зүйлийг хэр хэмжээндээ хүссэнээрээ тохируулан хэрэглэхийг хүсэж байгаа бол болио мэдлийг хамгийн түрүүнд сэтгэлдээ бий болгох хэрэгтэй.

Аливаа зүйлд ханаж цадаж, мэддэг зангийн үүднээс юу ч хийлээ гэсэн ерөнхийдөө тэр хүний дотоод оюун нь боловсорсон байгаагийн илрэл юм. Аливаа сайхан зүйл тааралдсан ч гэсэн шаардлагагүй бол түүнээс татгалзаж чаддаг байх хэрэгтэй.

Шинжлэх ухаан нь бурханы шашинтай шүтэлцэж байж маш их зүйлийг нээж чадах юм

-Шинжлэх ухаан асар хурдацтай хегжиж байна. Мөн шинжлэх ухааны эрдэмтэд бурханы шашныг судлан шинжилж байна. Шинжлэх ухаан болон Бурханы шашны харилцан хамаарлын тухай?

-Өнөөдер шинжлэх ухаан маш их хөгжсөн нь үнэн. Далай багш “Өнөөдөр шинжлэх ухаантай хөл нийлүүлэн алхаж чадах ганц шашин бол Бурханы шашин яалт ч үгүй мөн байна” гэж айлдсан байдаг. Бурханы шашин бол сэтгэлийн шинжлэх ухаан юм.

Зуугаад жилийн өмнө Амдо нутгийн Гэндэнчойнбол гэдэг эрдэмтэй хувраг амьдарч байсан гэдэг. Түүний тэмдэглэлийн дэвтэрт: “Зуугаад жилийн өмнөөс шинжлэх ухаан хөгжөөд ирлээ. Харин одоо л үүд хаалгаа нээх гэж байна. Миний ажиглаж байгаагаар бол бусад шашинууд шинжлэх ухаанаас маш их айж байна.

Яагаад гэвэл энэ шинжпэх ухаан маш хүчтэй хөгжөөд ирэхээр бидний үзэл, номлолд маш хүчтэй хорлолтой байна гэж үзээд зайгаа барин эмээж эхлэж байна. Харин шинжлэх ухааныг бурханы шашны дэргэд үзэхээр ердөө бүдүүн бараг л зүйл байх юм.

Ерөөсөө түүнээс эмээгээд байх зүйл биш байна. Харин ч манайхтай хөл нийлүүлэн алхаж чадвал хэн хэндээ дэм болно. Шинжлэх ухаан нь бурханы шашинтай шүтэлцэж байж маш их зүйлийг нээж чадах юм” гэж дурьдагдсан байдаг.

Далай багш шинжлэх ухааны эрдэмтэдийн санаа бодлыг сонсоод гучаад жилийг өнгөрөөсөн байна. Далай багш “Та бүхний гадаад хүчин зүйлсийг зэвсгийн хүчээр мэдэж авч чаддаг зүйлс нь шинжлэх ухаан мөн. Харин дотоод сэтгэл рүү хандаж, дотоод сэтгэлийн хүчийг мэдэж авъя гэвэл энэ нь зөвхөн бурханы шашинд л гүн гүнзгий үзүүлсэн байдаг. Тийм учраас та бүхэн манайд шүтэлцэж мэдэх ёстой” гэж айлддаг.

Тэдгээр эрдэмтэд ч гэсэн “Бидний эрэлхийлээд байгаа дотоод сэтгэлийн хүч чадал гээд байгаа зүйл нь зөвхөн бурханы шашинд л маш тодорхой бөгөөд нарийн байна” гэж Далай багшид хэлдэг байна.. Энэ хоёрын ялгааг би энэ талаас нь хэлнэ дээ.

-Өөрийн орны уламжпалт шашин соёлыг цааш уламжлан авч үлдэхэд ирээдүй хойч маань ямар зүйлд анхаарвал зохилтой вэ?

-Бидний урдаас дамжиж ирсэн нийт бусын дамжлагыг цааш нь үргэлжлүүлж, өвлүүлэн үлдээхэд одоо үе маань өөрсөддөө эзэн болоод маш сайн суралцах хэрэгтэй.
Өмнө байсан ёс заншил, уламжлалаа сэргээх, Монголын зан үйл гэж юу байгааг хадгалан өвлүүлэхэд хамгийн түрүүнд өөрөө суралцах хэрэгтэй.

Өмнө нь Монгол оронд бурханы шашин маш хүчтэй дэлгэрч байсан. Тэгээд цаг төр эргээд шашин устаж үгүй болсон. Өнөөдөр та бүхэн бурханы шашнаа сэргээх гээд оролдож байна. Та бүхэн юу хийх хэрэгтэй байна вэ гэхээр маш сайтар суралцах хэрэгтэй. Дотоод зан үйл, ёс заншилуудыг би үүнийг мэдэх хэрэгтэй гэсэн үүргийн дагуу суралц.

Суралцсаны үндсэн дээр доройтсон зүйлийг нь мэдэж аваад сэргээнэ шүү дээ. Энэ чинь буруу болсон байна, үүнийг засах ёстой юм байна гэдгийг хамгийн түрүүнд өөрөө мэдэх хэрэгтэй. Ингээд мэдсэний үндсэн дээр дараагийн хойч үедээ залгамжпуулан үлдээх хэрэгтэй.

-Олон зуун жилийн түүхтэй Балданбрайбүн хийдтэй Монголчууд хэрхэн холбогдож ирсэн түүхэн уламжлалын талаар ярьж өгнө үү?

-Балданбрайбүн хийд бол 1400-аад оны хийд. Зургаан зуун жилийн тэртээд байгуулагдсан хийд юм. Балданбрайбүн хийдтэй Монголчууд хэрхэн холбогдож хамгийн гол барилдпага тогтоож байсан үе гэхээр V Далай ламын үед энэ барилдлага хамгийн их хүчтэй, бүх зүйлийн үндэс болж өгсөн юм.

Ингээд V Далай ламын үеээс эхэлж Балданбрайбүн хийдтэй холбогдож ном судраа залсан байдаг. Ингээд Гоман дацангийн сурах бичгийг зохиосон Гүнчэн ламын үеээс Монголчууд энэ дацанд ирж ном сонсоод буцаж эх орондоо очиж хийд орноо байгуулж түүнийг ёсчлон авч явдаг байсан байна. Ингээд холбоо харилцаа нь гүнзгий болж байсан байдаг.

-Балданбрайбүн хийдийн талаар танилцуулж өгнө үү? Хийд нь хэдэн дацантай, сургалтын үйл ажиллагааны талаар?

-Балданбрайбүн хийд нь дотроо олон дацантай хурал номын үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ дацангууд нь тус тусын чиглэлтэй ч хэдий ч өглөө бүр дацангийн лам нар маань нийлж нийтийн хурал болох манжа гэдэг хурлаа хурдаг уламжлалтай. Ерөнхийдөө Гоман дацан, Лосаллин дацан бол гүн ухааны буюу чойрын таван боть номыг голлож үздэг.

Өмнө нь Төвдийн Лхас хотод байсан дацанд өнөөдрийн бидний оруулсан шинжлэх ухаан гэх мэт зүйлийн ойлголтууд байхгүй байсан. Харин өнөөдөр байгаа Гоман, Лосаллин дацангуудад хичээлийн хажуугаараа шинжлэх ухааныг үзэж байна. Тэгээд урлахуй ухаан, эм зүй, зурхай зэрэг хичээлүүд дашрамд нь бие дааж судлаж болдог.

-Эрт эдүгээгийн мэргэд бүхэн багшийг шүтсэнээр гарсан байдаг. Та Багшийг шүтэх есны талаар айлдаж өгнө үү?

-Буяны саданг шүтнэ гэдэг бол маш чухал. Буяны саданг шүтнэ гэдгийг хамгийн голчлон “Бодь мөрийн зэрэг” номонд үзүүлсэн байгаа. Үзүүлэхдээ хоёр янзаар үзүүлсэн байдаг. Оюун бодлоор багшийг шүтэх, найрлагаар багшийг шүтэх гэж айлдсан байдаг.

Оюунаараа багшийг шүтнэ гэдэг нь багшдаа сүсэглэж сурахыг хэлдэг. Найрлагаар багшийг шүтнэ гэдэг нь багшийг юу гэж зарлиглана, түүнийг зарлигийн дагуу бүтээхийг хэлнэ. Хамгийн гол нь энэ хоёрын үүднээс багшийг шүтэхийг буяны саданг шүтнэ гэдэг.

Надад Монгол шавь нар олон байдаг

-Монгол болон Төвд орны шашин соёлын харилцааны талаар таны байр суурь?

-Ерөнхийдөө бурханы шашныг өмнө дэлгэрэлт, хойно дэлгэрэлт гэж хоёр хуваадаг. Өмнөх дэлгэрэлт нь Хятадын нутгаас урагш хүчтэй дэлгэрч байсан. Хойно дэлгэрэлт нь Шар малгайтны шашин буюу Богд Зонхавын шашныг “Жидор” буюу хойдын их дэлгэрэлт гэдэг юм.

Монголын шашин бол Төвдөөс улбаалж дамжиж орж ирсэн шашин юм. Ингээд Төвдөөс маш хүчтэй дэлгэрч, бид номын ахан дүүсийн барилдлагатай болж байлаа. Тэгээд энэ дундуур цаг эргэж бүгд байхгүй болсон байдаг. Өмнө нь Монголчуудаас маш ихээр Төвдөд ирж шашны эрдэмд суралцаж байсан их мэргэдүүд байсан.

Харин харилцаа маань Төвдийн болон Монголын асуудлаас болоод барилдлага маань нилээд доройтсон байдаг. Миний 1993 онд Монголд ирж байсан хамгийн гол зорилго бол өмнө нь байсан шашин номын сайхан харилцааг хэрхэн үргэлжлүүлж Монголчуудыг Энэтхэгг суралцах асуудлыг шийдэх байсан юм.

Мөн энэ асуудлаар Тува, Буриад зэрэг газруудаар очиж байлаа. Бидний зүгээс багш явуулах бол явуулах хэрэгтэй бол явуулъя. Харин та бүхний зугээс хүн сургая гэвэл бид хүлээн авч бүгдийг нь сургаж явуулъя гэж шийдсэн юм.

Энэхүү ярианы үндсэн дээр анх цөөн тооны хүмүүс ирж суралцаж байсан бол өнөөдрийн байдлаар Энэтхэгт ирээд ном эрдэмд шамдан суралцаад буцсан тав, зургаан зуун лам нар байна. Одоо 300 гаруй Монголчууд Энэтхэгт суралцаж байгаа. Суралцаж байсан анхны лам нараас номтой эрдэмтэй сайн гэвш нар гарч ирсэн байна.

Манай Гоман дацанд чойрын буюу буддын гүн ухааны 16 зиндаа байдаг. Энэ арван зургаан зиндааны бүгдэд нь Монголчууд зөндөө байна шүү дээ. Монголчуудгүй нэг ч зиндаа алга. Монголчууд тийм олуулаа болсон байна.

Хамгийн гол нь тэр хүмүүс сурч ирээд шашнаа цааш нь аваад явахыг л бидний хоорондын харилцаа гэнэ. Бид бүгдийг сайтар сургасан. Бидний хүсэл зорилго бол Бурханы шашнаа сайтар авч явахын тухайд байсан. Монголд байсан тэр шашныг буцаагаад сайхан сэргээхийн төлөө байсан. Энэ бүгдийг сэргээсний үндсэн дээр олон хүмүүс суралцаж байна.

Тэгээд надад нэг ийм бодол байдаг. Юу вэ гэхээр. Тэнд сураад олон хүүхдүүд нутагтаа ирж байна. Тэнд сураад ирсэн хүмүүст бид өөрсдөө эзэн болох хэрэгтэй байна. Монголд буцаад ирдэг хаачсан нь мэдэгдэхгүй алга болчихдог баймааргүй байна. Бүгдээрээ тэнд нэг газарт байсан шиг, энд ч мөн адил нэг газарт байлгаж чадах юм бол жинхэнэ энэ үйл ажиллагаа маань ном ёсчлон бүтнэ шүү дээ.

Бид тэнд олон хүүхдүүдийг суръя гээд ирэхэд нь хүлээж аваад хоол унд, орон байр, ном сурах багшийг нь хүртэл бэлдэж өгдөг.

Жишээ нь: Гоман дацанд хүрч ирээд л харгалздаг нэг багштай заавал болох ёстой. Мөн гэрийн багш, хичээлийн багш нартай болох ёстой. Бид өөрсдөө хэдий цагаач ч гэсэн, ирж суралцаж байгаа сурагч нараа ерөөсөө цалгардуулахгүй барьдаг. Хэн хэзээ ирсэн, хэзээ явсан гээд бүгдийг нарийн мэддэг. Түүн шиг энд буцаад ирэхэд нь та бүхэн яг эзэн нь болж хамгаалж баймаар байна.

Түүнийгээ арчилж тордохгүй бол энэ бүхний маань хүч нь тарж сарниад, юу ч үгүй болчих вий гэж би их эмээж байна. Бүгдээрээ нэг газар байж чаддаг. Тэнд явуулж байсан үйл ажиллагааг энд буцаагаад явуулж чаддаг байхад өөрсдөө зүтгэх ёстой юу, Гандан хийдээс зүтгэх ёстой юу, ямартай ч байсан энэ асуудлыг орхигдуулж болохгүй.

Би ийм зүйлийг дахин дахин бодож байна. Энэ маш чухал гэж үзэж байна. Надад Монгол шавь нар олон байдаг. Энд буцаад ирсэн ч олон байна. Анх Гоманд очиж байсан ахмад лам нар бүгд миний шавь нар мөн. Бүгд энд сууж байна. Надтай уулзахаар ирж байна. Тэгээд “За, чи хаана юу хийж байна” гэхээр “би тэр сумынхаа хийдэд байгаа”, зарим нь “би гэртээ байгаа багшаа” гэж хэлж байна.

Ерөнхийдөө бол бидний зарчим бол тэр биш юм. Хийдэд сураад буцаад гэргийтэний амьдрал руу орчихдог бол тэр биш шүү дээ. Хийдэд бүх сургалтаа аваад, буцаад тэр хороолол руугаа яваад өгчихдөг биш байх хэрэгтэй.

Хүн хийдэд сурчихаад буцаад хийддээ хүрч ирээд хийд орондоо тус хүргээд, лам нараа арвижуулаад, шашныхаа зан үйлийг яг номоор нь хийж шинэ хүмүүстээ өөрийн сурсан мэдлэгээ өвлүүлж үлдээдэг байх хэрэгтэй. Бүх эрдэм чадалаа хийдийн багш нараасаа авчихаад гэртээ очоод хөнжилөө нөмрөөд хэвтчихдэг байж болохгүй.

Өмнө нь Төвдөд олон мянган лам нартай байсан. Тэдгээр лам нарын хоолыг нь хийгээд тараах зардал хийдэд байгаагүй юм. Тэд өөрөө өөрсдийнхөө хоолыг олдог байсан.

Бид эх орноо алдаж хүний нутагт цагаачилж хүрээд ирчихсэн. Одоо хүний нутагт хоолоо хэрхэн олох вэ гэсэн асуудал тулгарсан. Уг нь бид сурах хэрэгтэй байдаг. Сурахын тулд нэн тэргүүнд хоолоо олох хэрэгтэй болсон. Ингээд хоолыг хийдээсээ өгдөг болох арга хайсан. Одоо дацанд суралцаж байгаа лам нарт өглөө, өдөр, оройн хоолыг хийдээс өгдөг болсон.

Мөн дараагийн хамгийн чухал асуудал бол лам нар бөөнөөреө байх, нэгдмэл байх тийм байр орон заавал байх хэрэгтэй. Хоол тусдаа байж болно. Харин байр бол хийдийнхээ хажууд байх хэрэгтэй. Хийдийн зүгээс хүмүүстээ эзэн болж буцаагаад хийдийнх нь ажлыг хийлгэдэг, ном эрдмийг нь өвлүүлэн үлдээдэг байх ёстой.

-Энэ асуудлуудыг шийдэхэд гарч буй хүндрэлүүдийг хэрхэн даван туулах вэ?

-Бид тэнд очоод хэрхэн үүнийг хийсэн вэ гэхээр өмнө нь бол энэ ёс Төвдөд байгаагүй юм. Хүний нутагт ирээд хүн болгон өөрөө өөрсдийнхөө хоолны төлөө гэвэл амжихгүй байсан. Энэ асуудлын талаар дацангийн удирдлагууд элдэв аргыг оюун ухаанаа заран байж нийтийн гал тогоо гэдэг газрыг байгуулсан. Нийтийн гал тогоо байвал бүх юм хялбар шийдэгдэх боломжтой.

Санхүүгийн асуудлыг нь янз бүрийн аргаар шийдэж хоол ундыг нь залгуулсан. Энд ч гэсэн нийтийн гал тогоотой болж болно. Хамгийн гол аньс нь юундаа байдаг вэ гэхээр, хийд маань нэг хүний хийд биш, нийтийн хийд гэдэг дээр байх юм бол энэ яг хэрэгжиж чаддаг зүйл.

Түүнээс биш би хамба нь гэдгээрээ түүнийг эзэмдсэн тохиолдолд нийтэд хоол тараана гэсэн ойлголт ер нь их хэцүү шүү дээ. Тэгэхээр хийд өөреө уийтийнх байх ёстой. Хийд өөрөө нийт лам нарын эдлэл хэрэглэл мөн байх ёстой. Тэр утгаар нь бид барьж чадах юм бол энэ ерөөсөө асуудал байхгүй.

Нэгдүгээрт та нарт өөрсдийн чинь хийд байна. Хоёрдугаарт өөрсдийнхөө эх орондоо байна. Мөн гэр бүл чинь та нартай хамт байна шүү дээ. Тийм учраас энэ тал дээр асуудал огт байхгүй юм шиг надад санагддаг. Та нар хичээх л юм бол нийтийн гал тогоотой болж чадна. Бүр тус тусдаа хоолоо олоод идсэн ч чадна шүү дээ.

Яагаад гэвэл энэ эх орон, эдлэл хэрэглэл гээд бүх юм та нарынх. Бидэн шиг биш шүү дээ. Бидэнд минийх гэсэн юм байхгүй байсан учраас биднийх гэсэн юм байх ёстой гэж үзсэн. Ерөнхийдөө хийд гэдэг бол нийтийнх байх ёстой. Нийтийнх байх тусмаа хялбар байдаг. Нэг хүн эзэн болчихвол энэ байдал маш их хүндрэлтэй болчихдог.

-Та Монголын сүсэгтэн олон болон лам хуврагуудад зориулж номын айлдвараа хайрлана уу хэмээн хүсэж байна?

-Надад хайрлаад байх зарлиг гэж юу байхав. Гэхдээ би өөрийн бодлыг хүргэе. Өөрийн эрх чөлөөт Монгол орноо хэрхэн цааш нь авч явах вэ гэхээр, бидний толгой дээр байгаа хүмүүс ажлаа сайн хийдэг байх хэрэгтэй. Бидний юу хүсэж, юу бодож тавьсан хүн маань бидний хүссэн тэр ажлыг хийж өгдөг баймаар.

Дээр нь байгаа удирдлагууд нь сайн хийж чаддаг, доор нь байгаа хүмүүс нь тэр хүмүүсээ үнэлж чаддаг, хүндэлж чаддаг харилцан өндөр ойлголтон дээр энэ бүхэн цаашаа явах учраас үүнийг хамгийн түрүүнд өөрсдийн үүргэнд авч хэрэгжүүлээсэй. Тэгэхгүй дээд талаас хүндлэл байхгүй, доод талаа ч харж байгаа юм байхгүй хоёр тусдаа яваад байх юм бол эх орон гэдэг чинь юу болж үлдэх юм билээ.

Харилцан нэг нэгэндээ хүндэтгэлтэй байх хэрэгтэй. Төвд яагаад эх орноо алдсан вэ гэвэл дээгүүр байгаа хүмүүс нь ажлаа сайн хийгээгүй. Мөн төр засгийн удирдлагууд нь ажпаа сайн хийхгүй цалгардуулж хувьдаа их зүйлийг завшиж зөвхөн амин хувийнхаа төлөө явсанаас эх орноо алдсан юм.

Тэд буруу үйл хийгээд эх орноо алдахаар, тэдний доор байгаа хэдэн сайн хүмүүс ялгаа байхгүй, явах замруугаа л явах хэрэгтэй болж байна. Дээр байгаа хүмүүс нь доор байгаа хүмүүсийн асуудлыг үүрч чаддаг байх нь чухал юм. Далай багш үргэлж Төвдийн засгийн газрын удирдлагуудад ийн хэлдэг.

“Та бүхэн ард түмний төлөөлөл болсон ажилчин шүү. Түүнээс биш толгой дээр суусан захирал гэж хэзээ ч битгий бод. Та бүхэн ард түмний дээр байгаа удирдлага гэхээсээ илүү би ард түмний төлөөх ажилчин гэж бодох хэрэгтэй” гэж айлддаг. Би үүнийг Далай багшийн чухал айлдвар мөн гэж боддог. Та бүхэн ч гэсэн ийм байгаасай гэж хүсэж байна.

Та бүхэн ажил хийж байгаа удирдлагууддаа хүндлэлтэй бай, хүндлэлтэй байсан шиг удирдлагууд нь ард түмнийхээ төлөө чин шударгаар зүтгэх хэрэгтэй. Энэ маш чухал шүү. За тэгээд хуврагуудад хандаж хэлэх зүйл гэвэл хийд орон, шашин оршино гэдэг нь ерөнхийдөө хуврагийн аймгаас харгалзаатай байдаг юм. Хуврагийн аймаг байх уу, байхгүй юу гэдэг нь Бурхан багшийн айлдсан номхотголын ёсонд харъяалагдаж байна.

Номхотголын ёсоо ном дүлбанд айлдсан шиг хэн сайн сахиж чадна хуврагуудын аймаг баттай байна гэсэн үг. Тийм учраас шашнаа сайтар авч явахын тухайд хуврагууд хичээгээрэй. Улс төрөө авч явахын тухайд удирдлагууд нь хичээгээрэй. Ингэж явбал та бүхний ирээдүй гэрэлтэх нь дамжиггүй юм. Үүнийг гэрэлтүүлэх өөр гуравдагч арга гэж байхгүй. Энэ бүхэн та бүхний гарт байна. Гарт байгаа бүхнээ багаж болгон хэрэглээрэй.

-Алжаалыг умартан байж манай сонинд ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Та Монгол оронд дахин морилоорой гэж хүсэж байна?

-Танд энэ “Шаамар ламрим” судрыг өгч байна. Та энэ номыг заавал уншиж судлаарай.

-Танд баярлалаа.

Ж.Найданжав

Эх сурвалж: “Билгийн мэлмий” сонин

http://www.sonin.mn/news/culture/31265

Ард түмнийхээ дунд “жижиг” Б.Санжаа хэмээн алдаршсан, чөлөөт бөхийн улсын шигшээ багийн анхны гишүүдийн нэг, “Токио-64” олимпод оролцож явсан домогт бөхтэй ярилцсан юм.

Нэгдэл, аймгийн сайн малчин болж алдаршиж явсан үе, 300 эмнэг сургаж байсан бахдам өдрүүд, чөлөөт бөхийн шигшээ багт ороод олимп, дэлхийн дэвжээнд хүч сорьсон мартагдашгүй мөч, гурван жилийн шийтгэлээр барилдах эрхээ хасуулж байсан гашуун түүх түүнд бий.

Үндэсний бөхөөр дор хаяж улсын начин болох байсан гэж үйлс нэгт нөхөд нь ярилцахыг бишгүй л сонсож билээ. Хүний алдаж, эндэхийг алийг тэр гэх вэ. Гэхдээ надад Санжаа гуайн амьдрал тэр чигээрээ анхдагч байх, нөгөө талаар “туршилтын туулай” болох одонд төрсөн юм шиг санагдав.

Үндэсний бөхөөр ямар амжилт гаргасан, ямар зиндааны засуул гэдгийг хүмүүс мэдэж байгаа. Энэ талаар нуршилгүй их спорт ба Санжаагийн амьдралыг хамтдаа сонирхъё.

-“Бөхийн үнэр” авсан хүүхэд насны тань дурдатгалыг сэргээмээр санагдлаа. Үеийн хүүхдүүдтэйгээ ноцолдож өссөн тухай бөхчүүд ихэвчлэн ярьдаг. Харин таны бөхтэй холбогдсон өөр сэжүүр гэвэл юу байна?
-Манайх гайгүй бэл хөрөнгөтэй айл байлаа. Зуны улиралд зусдаг Хунт рашаан гэж газар аянчин гийчин их ирнэ. Уг рашаан үе мөч, арьс өнгө, сахарын өвчинд сайн учраас хүний хөл тасрахгүй. Рашаанчид бөхийн талаар л ярилцана.

Тэдний яриаг сонсож байгаад “Томчуудын үг чагналаа” гэж зэмлүүлэн хөөгдөн гарч гэрийн хаяанд суугаад хананд чихээ наагаад зогсчихдог байж билээ. Улсын заан “хурган” Дэмид гэж дуу томтой хүн сайхан зүйл их ярина. Тэр цагаас бөхөд хообийтой болж дээ. Манайх олон адуутай байсан болохоор би морь уургалах дуртай. Энэ нь нэг талаар бэлтгэл болсон гэж боддог.

-Та үеийнхээ хүүхдүүдээсээ биеэр том хүүхэд байсан уу?
-Тийм шүү. Гэхдээ 16-тайдаа хурдан морь унах гээд Архангайн Хайрханы наадамд очтол хүндэднэ гээд болиулахаар нь бөх барилдахаар бичүүлчихсэн. “Булганы Сайхан сумаас Санжаа гэж хүү ирсэн байна. Аманд нь жижигхэн хүүхэд өг” гэдэг юм.

Би эгээл том хүн шиг өнөө хүүгийн хоёр хацрыг нь илчихээд өвдөг шороодуулсан. Дараагийн даваанд бас тааруухан нөхөртэй таарч унагалаа. Гуравт Хайрхан сумын бөхтэй хүч үзэн унаж билээ.

-Чөлөөт бөхтэй холбогдсоны учир юу вэ?
-Тэр үед цэргүүд гурван жил алба хаадаг байв. Бидний хувьд тусгай мэргэжлийн цэрэг гэдгээрээ онцлог. Авто сургуульд жолоочийн үнэмлэхтэй. Одоо нисэхийн автобусны буудлаас эхлэн, дараа нь Дарханы бүтээн байгуулалтад оролцох төлөвлөгөөтэй байсан тул халагдах алба хугацаагүй хойшлогддог юм байна.

Энэ бүхэн маш хэцүү санагдаж, чөлөө заваараа жимс түүн, Залуучуудын байгууллагад орлого оруулах санал гаргалаа. Бүгдээрээ зөвшөөрсөн. Тэгээд Богд уулын оройд гарч жимс түүв. Цэргүүдийн зарим нь халагдах өдрөө мэргэлж чулуу татна, эсвэл есөн зоосоор мэргэлнэ, шоо хаяна. Оргох хүсэл ч буцална.

Яг ингэж шийдээд явж байтал Банди гэж цэрэг “Худал хэлж оргож байснаас би их сургуульд оройгоор суралцах хүсэлтээ илэрхийлье. Чи нэг ажил олж хий” гэлээ. Би ч зөвшөөрч, чөлөөт бөхийн секцэнд орохоор шийдэж, тамирчин нөхөдтэйгөө анх уулзаж билээ.

Цэрэгт байхдаа нэг сониноос монголчууд ОУОХнд элссэн тухай мэдээ уншаад олимп гэж сайхан баярт оролцож үзэхийг хүсэж билээ. Цахилгааны багш Цэгмэд “Хөөе Санжаа чи шалгалт өгөхгүй яах гээд байна” гэхээр нь уншсан мэдээгээ хэлтэл “Олимп чамд ямар хамаатай юм” гээд загнасан. Гэтэл тэр өөрөө ч Токиогийн олимпод оролцож таарсан.

-Чөлөөт бөх Монголд анх дэлгэрсэн тэр цагт ойлгох хүнээс ойшоож үзэхгүй хүн олон байсан биз. Харин таны хувьд чөлөөтийн өмсгөлийг анх өмсөж үзэхэд ямар санагдав?
-Усанд орох гэж байгаа эмэгтэй хүний хувцас шиг эвгүй санагдсан. Ард түмэн ч тэгж хүлээж авсан байх. Харин гайгүй барилдаад ирэхээр сонирхогчийн хүрээ өргөжсөн. Шигшээ багт орсноос хойш Оросын бөхчүүдтэй хийсэн нөхөрсөг уулзалтад бид ялсан юм.

Тэр ялалт байдлыг өөрчилсөн шүү. Миний хувьд үндэсний болон чөлөөт бөхөөр барилдахдаа хашир зан байхгүй. Яаруу, хөөрүү ч юм уу богино хугацаанд хүчээ үзэхийг боддог. Гэтэл одоо үндэсний бөхөөр барилдаж байгаа залуучууд хүлээхийг эрхэмлэдэг болж.

-Чөлөөт бөхийн шигшээгийн дасгалжуулагчаар хэн ажиллаж байсан юм бэ?
-Дамдин гэж хүн ажиллаж байсан. УБДСийн багш, орос хэлтэй, өөрөө барилддаггүй тийм л хүн. Болгарт биднийг удирдан тэмцээнд оролцуулж явсан. Тухайн үед мэргэжлийн дасгалжуулагч бэлтгэх ёстой гээд Цэрэндагва багшийг тэнд үлдээж билээ.

Ирээдүйн багш маань 17 настай байсан. Ээжийнхээ өврөөс ч гараагүй хүүхэд тул уйлаад үлдсэн дээ. 57 кг-д барилдаж байсан Сүхбаатар маань “Ээжид нь юу гэж хэлнэ” гэж уйлаад л. Анхдагч зүйлд хөгтэй явдал аль тохиолдохыг тэр гэх вэ. Цэрэндагва багш жил зургаан сар болоод Монголд ирэхдээ мундаг мэргэжилтэн болчихсон байсан.

-Шинэ спортыг төрөөс дэмжих тал дээр тусгай бодлого баримталсан байлгүй дээ?
-Улсаас жичид нь харж үзсэн зүйл үгүй, өөрсдийн бяр хүч, бор зүрх, дур сонирхлоороо явж амжилтад хүрсэн юм. Бидэнд шунал байсангүй. Ийм амжилт гаргавал тийм юм авна гэсэн бодол ч байгаагүй. Дэлхийн хүчтэнээс би юугаараа дутуу юм бэ л гэж бодно.

Өндөр амжилт гаргаад ирэхэд 50, 60 төгрөгөөр шагнавал ихэд тооцно. Манай багийнхан маш найрамдалтай. Алдаа оноогоо ярилцана. Харин одоогийн залуус бидний үеийнхээс муу санаатай болсон юм шиг.

Гадаадад гэхээсээ илүү өөрийн улсаас гарч чадахгүй байх гэж айгаад бие биедээ алдаа оноог нь хэлэхээс зайлсхийдэг болсон гэхэд хилсдэхгүй. Орчлонгийн юм бүхэн өөрчлөгдөж хувисдаг болохоор оюун санаа, зан чанар ч дагадаг юм байлгүй.

-Та хүний сайхан сэтгэлийн талаар яриад байна аа даа?
-Тийм ээ. Бэлтгэлээ тараад явж байхдаа олон сар уулзаагүй С.Цэрэн аваргатай тааралдлаа. Нуугаад яахав би танхайдуу, дэггүй талдаа өссөн хүн. Айлын ганц хүү, эмээ өвөөгийнхөө халамжинд өссөн болохоор зоргоороо зантай. Аваргатай уулзчихаад баярлаж, Төв талбайн баруун талд байсан 25-р дэлгүүрт орж, шил архи авлаа.

Гэтэл уух газар олддоггүй. Морь булгиулагчийн хөшөөний хажууд очиж, хэсэгхэн модны дор хэвтээд өнөөхөө уусан. Тэр үед одооны Бөхийн өргөө байгаа газрын зүүн талд том дэлгүүр байсан юм. Дараа нь тийшээ очиж, манаачид нь шил архи авах талаар хэлэхэд атга дүүрэн түлхүүр гаргаж дэлгүүрээ онгойлгоод “Хүүхэд харанхуй байгаа шүү. Тэмтрээд яваарай” гэж билээ.

Авсан архиа өвгөн бид гурав хувааж уулаа. Яагаад энэ тухай яриад байна вэ гэвэл хүний сайхан сэтгэлийг, худалдагч, нярав хоёр нь манаачдаа найдаад бүх түлхүүрээ орхиж, өнөөх манаач танихгүй хүнийг дэлгүүртээ оруулсан гэвэл одоо үнэмших хүн гарах уу? Тамирчин бидний хувьд бэлтгэл гэж мэдэхгүй, айраг уучихаад тэмцээнд оролцдог байлаа.

-Тэгвэл гадаадын тэмцээнүүдэд хүч сорихдоо зөвхөн бярандаа найддаг байжээ?
-Тийм ухаантай. Болгарт болсон тэмцээний нээлтэд анх оролцохдоо тусгай хувцас хунар бэлтгэхээ мэдэлгүй оролцсон. Янз бүрийн өнгөтэй хувцас өмссөн бөхчүүдээ хараад элчин сайд маань өрөвдсөн байх. Тэмцээний өдөр бэлтгэлийн том том хувцас авчирч өглөө.

Хамгийн томоос нь сонгосон учраас хэмжээ нь бидэнд томдоод. Ямар сайндаа “Монголын том өмдтөнгүүд” нэр авах вэ. Тухайн үед мэхээ ч гүйцэд эзэмшээгүй. С.Цэрэн маань гадаад өрсөлдөгчийнхөө мэхэнд орчихоод “Ээ базарваань” гэж уулга алдан багшдаа загнуулж байлаа.

Анхны тэмцээн иймэрхүү хөгжилтэй явдлаар дүүрэн байсан ч сүүлдээ овоо сайжирсан. Румыний ОУТ-д Цэрэн, том Санжаа хоёр түрүүлж байлаа.

-Та нар жингээ хэрхэн хасдаг байсан бэ?
-Токиогийн олимпод бэлтгэн, Германд болсон ОУТ-д оролцохдоо Ч.Дамдиншарав, Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Сүхбаатар бид хэд паартай анх танилцсан гээд бод доо. Жин хасах гээд ортол их халуун орчин угтлаа. Хар үгээр хэлэхэд нарийхан банз доогуур халуун ус урсаж байна.

Өнөө уснаасаа асгаж байж амьсгаа авах боломж бүрдэнэ. Биднээс Ж.Мөнхбат, Сүхбаатар хоёр түрүүлээд гарлаа. Дамийл, Баянаа бид гурав үлдлээ. Энэ үед Баянмөнх “Хэзээ хийсэн үйл юм бол” гээд уйлж билээ. Би 80 хэдээс 63-т орж байгаа хүн тэвчээрээ барагдтал ууранд сууна.

Гэхдээ тэр тэмцээнд бүгдээрээ сайн барилдсан. Харин Монголд жин хасах үүнээс тэс өөр. Багадаа моринд сайн байсных морины мах нь буухгүй болохоор сайхан хөлөргөж байгаад хүйтэн усанд самрахаар жин нь хасагддагийг мэдэх юм. Хүн ч гэсэн ялгаа юу байх вэ гээд л Харзтайгаас Тохой цагаан булаг хүртэл гүйж, тэндээс буцаж ирээд Туулын усанд орохоор жин багасдгийг туршиж мэдсэн. Харин хүчтэй амьсгаа авахаар цээж урагдаж цус гарах нь хэцүү.

Токио явахын өмнө Ю.Цэдэнбал дарга биднийг хүлээн авч уулзаад “Монгол хүнд дугуй булантай цай, борц хэрэгтэй байх” гэхэд нь бүгдээрээ хэлснийг нь аваад явсан. Токиод ирээд тэмцээний өмнө жингээ үзүүлсний дараа өнөө борцоо идчихлээ. Гэтэл орос багш маань “Санжаа чи юу хийж байгаад ирэв” гэж ширүүн асуув.

Дараа нь “Юу идсэн бэ” гэхээр нь “Борц” гэж хэлтэл дуу алдан толгойгоо тэврээд “Бүтэн жил дэглэм барьчихаад одоо ингэж формоо алдах гэж” хэмээн гашуудсан. Яг барилдаан эхлэхэд өрсөлдөгчөө атгаад авмаар санагдавч гар сарвайгаад явж өгдөггүй. Энэ нь формоо алдсаны илрэл байж дээ.

-Ходоод агшихаар эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх нь мэдээж. Тэр бүхнийг үл тооцон, залуу насны аагаар даван туулжээ?
-Ходоод агшаагүй үед өлсөж гол харлана, өвдөнө, юм идэхийг их хүснэ. Ходоод агшихаар ам өмхийрнө. Юм идэх сонирхолгүй болно. Дээр дурдсан өөрчлөлт алга болно.

Эрүүл мэндэд яаж сайн байв гэж. Гэхдээ тэр бүхнийг үл хайхарна. Шигшээ багийн нөхөд маань нэг нь нийтийн, нийт нь нэгийн төлөө гэсэн зарчмаар ажиллаж ирсэн. Хамт олныхоо халуун дулаан уур амьсгал дунд тэр бүхнийг ажирдаггүй байлаа.

Номын ертөнцөд маниас илүү ном гэж үгүй. Хүний ертөнцөд эхээс илүү хүн гэж үгүй. Хоолны ертөнцөд эхийн сүүнээс илүү хоол үгүй. Хүчний ертөнцөд эвээс илүү хүч гэж үгүй гэсэн үг байдаг даа.

-Та нар амин дэм хэрхэн хэрэглэдэг байсан юм бэ?
-Түүхий шар будаа, өндөг, сүү хэрэглэнэ. Жин нэмэгдэнэ гээд сүүгээ уухгүй.

-Олимпийн сугалаа хэр чанга таарсан бэ?
-Олимпийн бэлтгэлээ Сөгнөгөрт хийж байхад хүмүүс биднийг дэлхийн сайчуудтай сайн барилдахыг ерөөлөө. Гэтэл Ж.Мөнхбат “Би энэ ерөөлийг хүлээж авах нь авна. Гэхдээ дэлхийн муучууд бүхэнтэй сайн барилдаарай гэвэл бүр их баярлах байна” гэлээ.

Харин би “Хамгийн сайчуудыг нь түүж барилдана” гэлээ. Амны билэг гэж айхтар зүйл бий. Нөхөд маань намайг шоолж, “Чи сайчуудтай нь барилдах хүн” гэхээр нь би “Их наран улс орж О.Ватанобитай барилдана” гэж хариулдаг байлаа. Гэтэл яг түүнтэй сугалаа таарсан. Харин Мөнхбат маань Зааны Ясан эрэг гээд л бөхийн хөгжлөөр тааруу хүмүүстэй барилдаж билээ.

-Урьдчилан таамагласан өрсөлдөгчтэйгөө барилдах болсноо мэдээд ямар сэтгэгдэл төрөв?
-Сайхан үзнэ гэсээр дэвжээнд гараад дорхноо ялагдсан. Харин дараагийн барилдаанд цэвэр ялсан. Олимпийн анхны цэвэр ялалтыг авчирсандаа баяртай байдаг. Гэвч хоёр системийн улмаас дараагийн шатанд барилдах байсан ч ЗХУ-ын тамирчдыг дэмжин намайг шууд хасчихсан.

Тэр үед өөртөө их харамсаж билээ. Жингээ хасахын тулд би жилийн турш өдөрт 250 грамм шингэн ууж, бага юм идэх дэглэм баримталсан. Ингэхээр ходоод жижиг болно.

Дэвжээнээс буучихаад гадаа уйлж суутал Эвлэлийн төв хорооны төлөөлөгч Жамбалдорж гуай, СТО-ы орлогч дарга Цэнддорж нар намайг аргадаад “Хоёр системийн хооронд ийм том ажил хийсэн хүн уйлах учиргүй. Юм үз, идэж уу” гэж зөвлөлөө. Шүлс цааш орохоор нулимс гарахаа больдог юм билээ.

-Та Америкт болсон ДАШТ-д л оролцсон. Тус тэмцээний талаарх дурсамжаа хуваалцана уу?
-ДАШТ-ий өмнө сагс тоглож байгаад хөлийн хуруугаа хугалчихлаа. Ж.Мөнхбатад энэ тухай хэлтэл “Чиний байр, хоол, унааны мөнгө шилжчихсэн. Тэмцээнд заавал оролц. Ядахдаа юм үзэж нүд тайлаад ирэх хэрэгтэй. Гэмтэл авсан гэж хэлээд хэрэггүй” гэж зөвлөдөг юм.

Америк явахын өмнө хань минь хагалгаанд орсон юм. Явах болсон тухай захиа явуулаад гурван настай охиноо харах хүнийг нь иртэл гэрийн бүслүүрээс уяад үлдээж билээ. Тэмцээнд оролцсоны хэрэг гарч, манайх багаараа наймдугаар байр эзэлсэн.

-Таныг барилдах эрхээ гурван жилээр хасуулсан гэж сонссон. Ямар буруу хэрэг хийсэн юм бэ?
-ОУТ-д Унгарын бөхийг ерөөсөө дийлдэггүй ээ. Жин их хассан учраас цээжнээс цус амтагдаад барилдахад бэрхшээлтэй байсан. “Хоолны сав чи үүнийг дийлэхгүй байхдаа яадаг юм” гэж нэг дарга хэлэхээр нь “Өөрөө барилдаж чадахгүй байж” гээд том дуугартал удирдах хүнийг хүндэлсэнгүй гээд үндэсний болон чөлөөт бөхөөр барилдах эрхээ хасуулсан.

Эрхээ хасуулсны дараа Булган аймгийн наадамд оролцохоор очтол цагаан хоолойгоор “Анхаараарай. Зундуй заан, том, жижиг Санжааг хаана явсан газар нь барилдуулж болохгүй” гэж зарлалаа. Би гуйн байж барилдаад дөрөв даваад тавд албаар унасан.Үүнээс гадна хэцүү зүйл их бий. Авгай, хүүхдээ тэжээх хэрэгтэй байдаг. Бороо орвол ус нэвтэрдэг, салхилбал шороо орж ирдэг тийм гэртэй.

Тэр үед Бунтар найруулагч “Төгсгөл” кинонд тоглох санал тавьж, зураг авалтад сар шахуу оролцохдоо 600 гаруй төрөг авсан юм. Улмаар Зоргол хайрханы уурхайд малтагчаар ажиллахаар хариу хүлээж байлаа. Тэр үед Модны хоёрын Намын хорооны дарга Цэдэндамба гуай “Нэг хэрэг хийхэд зургаан шийтгэл оногддоггүй юм” гээд ажилд авсан. Ачигч боллоо. Нэг өдөр 73 төгрөг авна.

Намын төв хорооны БТ-ын хэлтсээс хүн ирж, өдөр бүр миний ажлыг шалгана. Би ч ажлаа 300, 400 хувь давуулан биелүүлнэ. Тэгээд намайг “Хоршоолол”-д бөхийн багшаар тавьж билээ. Ажлаа амжилттай хийж, хүмүүсээр хүрээлүүлж эхэллээ. Улмаар намайг Өмнөговь, Өвөрхангайн аль нэгэнд нь ажилла гэхээр нь “Би олон хүүхэдтэй, тэгээд ч мэргэжлийн багш биш. Явахгүй” гэж хэлээд 28-р баазын жолооч боллоо.

Тухайн үед жолооч нар ажилдаа няравтайгаа хамт явдаг байсан юм. ЗХУ-ын хөдөлмөрийн баатар Бодвинин гэж хүн нярвын цалинг улсын орлого болгон тушааж, хоёр ажил хийгээд Хөдөлмөрийн баатар болсон гэж сонслоо.

“Би хөдөлмөрийн баатар болоход яадаг юм” гээд Тээврийн яам, Худалдааны яам, Засгийн газраас тамгатай бичиг авлаа. Ажлаа шуурхай хийж, шалгуулах дөхөж байтал зах зээл гарч, бүх зүйл талаар болсон доо.

-Шийтгэл аваад явж байхад сэтгэлд гүн дарамт ирнэ биз?
-Олон зүйл бодогдож, архи уумаар санагдсан үе бий. Халангадуу явж байхад сайн нөхөр минь таараад “Миний найз ингэж явж болохгүй. Ард түмний дотрыг халууцуулах хэрэгтэй. Хүүхдүүдэд багшил, шавь төрүүл” гэсэн нь оносон үг байлаа.

Яаж ч хахиж хавчиж байсан хүн гялалзах хэрэгтэй юм билээ. Олон шавь бэлтгэсэн, өвөө нь. Тэдний ихэнх нь нас баржээ. Одоо байгаагаас Д.Долгорсүрэн заан, Ц.Нацагдорж, Д.Галдандагва, У.Мижиддорж нар байна.

Баруун гар талаас цэргийн заан Б.Санжаа, улсын заан Т.Зундуй, дархан аварга Ж.Мөнхбат, улсын харцага Д.Сэрээтэр

Ахмад бөхчүүд “Барилдаж байхдаа өөрийгөө давсан гэж битгий яриарай. Худлаа ярьсан болно. Арван жилээс илүү битгий барилдаарай. Сайн байх юм бол шуналын хүүдий, өөрөөсөө илүү хүн гаргахгүй гэж хүмүүс муулна. Муухан байвал үүний сайн нь хаана байна, ясыг нь хэмх хая гэж дайрдаг юм” гэж захисныг мөрдлөгөө болгосон Санжаа гуай олон жил барилдаагүй ч өөрийн орон зайгаа бүрдүүлж чаджээ.

Ид барилдаж байх үедээ тэр дээд тал нь 83 кг хүрдэг байж. Том Санжаа хамгийн хүнддээ 108 кг-тай байсан гэсэн. Чөлөөт бөхийн УАШТ-ээс төрсөн дүүтэйгээ хамт мөнгөн медаль зүүгээд баярлаж явсан үе түүнд бий. Тэр дэндүү цөөхөн жил барилдсан. Хэрэв спортын амьдралд нь хатуу шийтгэл оногдоогүйсэн бол ямар ч амжилт гаргах байсан юм билээ?

Түүний энгэрт гялалзах төрийн одон үгүй, харин ардын хувьсгалын ойн медалиуд л бий. Гэвч тэр алдар нэр, гавьяа шагналын төлөө хөөцөлдөж яваагүй юм. Хөдөлмөрч чанар, үр хүүхдүүд, ач зээ нар нь түүний баялаг билээ.

Б.Өлзийтогтох

Эх сурвалж: “Бөх” сонин

http://www.sonin.mn/news/culture/31184

Энэ удаагийн ярилцлагын зочноор зураач, өмгөөлөгч Ч.Энхээг урьж ярилцлаа. Түүнийг ардчилсан хөдөлгөөний анхдагчдын нэг, мөн нэрт зохиолч, яруу найрагч Ч.Чимид агсны хүү гэдгээр нь уншигчид сайн мэдэх билээ.

-Аавтайгаа хамт байсан үеэс тань яриагаа эхэлье. Танд эцэг хүний хувьд ихэвчлэн юу захиж, сургадаг байв?
-Тиймээ. Би эрх талдаа хүүхэд байлаа. Аав “Миний хэдэн хүүхдээс энэ л намайг залгамжилж явах ганц хүүхэд дээ” гэж ярьдаг байсан. Багаасаа л их сэргэлэн, хэлэмгий уран цэцэн үгтзй хүүхэд байсан болохоор анзаарсан биз. Мөн үр хүүхэд бидэндээ “Зовлонгоо өөрөө үүрч, жаргалаа бусадтай хуваалцаж амьдраарай” гэж сургадаг байлаа.

-Ч.Чимид гуайн бичсэн “Би монгол хүн” гэдэг шүлэг их алдартай. Гэтэл бодит амьдрал дээр Ч.Чимид гуай шүлгэн дээрх шигээ “Аргалын утаа боргилсон малчны гэрт” төрж өсөөгүй гэдэг?
-Аливаа хүнд уугуул суугуул нутаг гэж байдаг даа. Аав бол Улаанбаатар хотын уугуул хүн. Харин суугуул нутаг нь Баянхонгор аймаг.

-Аавдаа шүлэг зохиолоо үзүүлж зэмлэл, магтаал их сонсдог байсан биз?
-Шүлэг зохиол бичиж, үзүүлж байгаагүй дээ. Харин нэг удаа орчуулга хийгээд үзүүлтэл аав “Миний хүү Орос хэлэндээ сайн л юм байна. Даанч чи Монгол хэлээ сайн мэддэгүй юм байна’шүү дээ” гэж билээ. Тэр үед нь би их ундууцаж уурлаж байлаа.

-Таныг хожим нь олон зохиол бичсэнийг мэднэ. Тэр бүгдийгээ эргээд харахад алдаа оноо их биз?
-Тэр үед бичсэн зохиолууд минь сурч, оролдож бичсэн нь олонтоо болохоор алдаа дутагдал байлгүй яах вэ. Гэхдээ би хийсэн бүхэндээ одоо ч сэтгэл хангалуун байдаг. Миний бүтээлүүдээс олны сайн мэдэх “Санаж яваарай” гэдэг кино бий. Хоёр ихэр залуугийн тухай гардаг юм.

Түүний зохиолыг би Б.Явуухулан найрагчийн хүүтэй хамтарч бичсэн юм. Тухайн үед “Хоёр том зохиолчийн хүүхэд нийлж бичдэг нь ч юу вэ”. “Хоёулаа Энхээ нэртэй байдаг нь ч юув дээ” гэх зэрэг яриа өрнөж, тэр үедээ л шуугиан тарьж байсан шүү. \инээв\

-Яагаад Б.Явуухулан найрагчийн хүүтэй хамтарч кино зохиол бичих болов оо?
-Тухайн үед “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн залуучуудын хурал болж байлаа. Тэр хурлаар зохиолчид эстрадын дуунд зориулсан шүлэг бичих тухай яриа болж байсан юм. Тэгтэл дуучин Б.Баяр босоод “Чимид зохиолчийн хүү Энхээ их гоё шүлэг бичдэг. Түүний шүлэг яг манай эстрадын дуунд тохирно” гэж ярьсан юм.

Тэгэж хэлэхээр нь би хариуд босоод “Уучлаарай би дууны шүлэг бичдэггүй, Б.Явуухулам гуайн хүү Я.Энхээ шүлэг бичдэг юм” гээд түүнийг заатал хүмүүс ч түүн рүү хачирхан харж, хөгжөөн шуугиан болж билээ.

Тухайн үед хүмүүс Я.Энхээгээс илүү намайг мэддэг байсан юм. Бид хоёр тэндээс гараад ярихгүй юу. “Нээрээ ямар сонин тохиол вэ”. “Ер нь хоёулаа нийлж иймэрхүү сэдвээр кино зохиол бичих үү” гээд л санаа нэгдэж байлаа.

-Таныг хилсээр гүтгүүлж шоронд орсон тухай мэдэх юм байна. Тухайн хэрэгт нэрт зохиолч, сэтгүүлч Л.Түдэв гуайг холбоотой гэдэг яриа бий?
-Угаасаа Л.Түдэв гуай л намайг гүтгэчихсэн шүү дээ. Намайг “Үнэн” сонинд ажиллаж байх үед Л.Түдэв гуай “Намын төв хороонд Хятадын тагнуул орчихлоо” хэмээн матаж шоронд оруулсан юм. Шоронд байхдаа би зохиол бүтээлээ хийж л явлаа.

Тухайн үед шүүх намайг гэм буруугүй гэдгийг тогтоож цагаатгасан лдаа. Намайг шоронд ороод гараад ирэхэд найз нөхөд маань зайгаа барьж дүлэгнэх шинжтэй байсан. Тэгээд би заавал найз нөхдөөр яах вэ ганцаараа явъя гэж шийдсэн.

Тэр үед хүмүүс надад хэлдэг байсан. “Чи ч хүндхэн хэрэгтэй холбогдпоо доо” гэх мэт. Би ер нь ямарч хүнд хэцүү зүйл тохиолдсон аль болох сэргэлэн цовоо байхыг хичээдэг зангаараа энэ бүхнийг даван туулсан. Тэглээ гээд их бэрхшээл туулчихсан мэт бардамнаад байх юм алга.

-Таны аав Л.Түдэв гуайтай найз нөхөд байсан шүү дээ. Миний найзын хүүхэд гэж бодоогүй юм байх даа?
-Тиймээ, миний аавтай ойр дотно байсан. Л.Түдэв гуай чинь аавын дараагийн үед гарч ирсэн зохиолч шүү дээ. Аав дээр ирж зохиолоо хянуулж засуулаад явдаг л байсан. Харин яагаад тэгсэний учрыг би одоо болтол олоогүй.

Хүмүүс ярихдаа Л.Түдэв гуайг надаас охиноо харамлаад тэгсэн гэдэг. Зарим нь аавтай чинь хувийн хонзонтой байсан юм гэлцдэг.

Өөрөө надад ярихдаа бол “Нийгмийг аюулаас хамгаалахын А.Жамсранжав гэж хурандаа тэгэж хэл гээд шахалт үзүүлээд байхаар нь би чамайг гүтгэхээс өөр аргагүйд хүрсэн” гэж хэлээд уучлалт гуйсан. Яг юунаас болсоныг би сайн мэддэгүй юм. Тэр үед Д.Урианхай зохиолч бид хоёрыг уулзуулж байлаа.

-Хоёр сарын өмнө зохиолч С.Пүрэв гуай манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа Ч.Чимид маань хээгүй, гүндүүгүй, сайхан монгол эр хүн байсан гэж хэлсэн. Аавын чинь энэ зан чанар таньд өвлөгдөж үлдсэн үү?
-Үгүй. Аав хээгүй гүдэсхэн, нийтэч зантай бол би хямсгар, ихэмсэг бас чоно мэт ганцаардмал хүн. Надтай нийлдэг байсан нөхөд бүгд урвасан. Намайг зовлонтой хүнд хэцүү цагт орхиод явсан хүмүүсииг ямар найз нөхөд гэдэг юм.

Бас ганцаардах үед минь хаяад явсан эхнэрийг ямар эхнэр гэх юм бэ. Тийм болохоор надад аавын нөхөрсөг, нийтэч тэр сайхан зан чанаруудаас нь юу ч үлдээгүй. Одоо найз нөхөд гэхээр урьд цагийн гудамжны хэдэн атаманыг л нэрлэх байх даа.

-Тэгвэл тэр сайхан аавынхаа их нэр хүндийг ямархуу хэмжээнд өргөж явна гэж өөрийгөө дүгнэж байна?
-Би нэг зүйлээр их бахархдаг. Хаана ч явсан Ч.Чимидийн удмынхан архинд орчихож гэнэ, муу явж гэнэ гэх зэргийн юм дуулддаггүй. Аавынхаа нэр төрийг ендөр өргөж яваа гэж боддог.

Одоо миний зурсан зураг, бичсэн зохиол, олон хүнийг өмгөөлж байсан бүхэн минь үүнийг илтгэнэ. Өдий хүртэл хэр баргийн сэхээтэн миний дайтай хийж бүтээж, чадаагүй л байхгүй юу. Амьдралдаа би сэтгэл хангалуун байдаг. Өнгөрсен цаг үед хийж бүтээсэн зүйлс минь миний амьдралын жаргалтай үе юм даа.

-Одоогоос хэдэн жилийн өмнө нэг сонин дээр таны “Би Монголын номер нэг өмгөөлөгч” гэсэн утгатай юм ярьсан байдаг. Хүнд бардам зан байх хэрэгтэй гэж үү?
-Би тэгэж хэлээгүй ээ. Энэ худал мэдээлэл байна. Надаас ч илүү өмгөөлөгчид байдаг шүү дээ. Би өмнө нь өөрийгөө Монголын шилдэг хорь гучин өмгөөлөгч дотор багтана гэж боддог байсан минь бол үнэн. Бардам зан бол хүнд байх ёстой л зүйл гэж боддог.

-Тэгвэл та өөрийнхөө ямар зан чанарт жаахан шүүмжлэлтэй хандаг вэ. Өөрийнхеө дотоод хүнтэйгээ их ярьдаг биз. “Ч.Энхээ чи тэгэж болохгүй шүү” гэх мэтээр?
-Би өөрийнхеө ямарч занг шүүмжилдэггүй. Хэвлэл мэдээллээр миний тухай янз бүрийн л юм бичдэг юм. Тэр бүхэн цөм үнэн. Ер нь би өөрөө хүний санаанд тааруулж амьдрах дургүй хүн. Харин өөртэйгөө бол дандаа ярьдаг. Гэхдээ өөртэйгөө ярьдаггүй сэдэв гэж бас байдаг.

-Алдарт зохиолч Ч.Чимидийн хүү Ч.Энхээ, Монголын шилдэг өмгөөлөгчдийн нэг Ч.Энхээ, Ардчилалын анхдагчдын нэг Ч.Энхээ аль нь танд их нэр төрийн хэрэг вэ?
-Ардчилалын анхдагч Ч.Энхээ гэсэн нэр минь илүү үнэ цэнэтэй. XX зуунд болсон гурван том хувьсгалын нэгийг бүтээлцсэндээ баяртай байдаг. Энэ бол хүн бүрт олдоод байдаггүй хувь тавилан. Сонин, телевиз радио гээд л бүх зүйл дээр миний нэр үлдсэн байгаа биз дээ. Насаараа ажиллаад ч түүхэнд үлдэж чадаагүй хүн байна.

Зөвхөн энэ үйлсээрээ би бүх өрөө төлсөн. Улс төрчид, компанийн захирлууд надад насан эцэс болтлоо баярлаж явах ёстой. Тэр бүх хүмүүс миний хүчээр л тэр суудалд гарч ирсэн. Тэдгээр хүмүүс дотор бол намын хорооны зааварлагчийн хэмжээнд байх ёстой хүн ч байгаа.

-Та сүүлийн үед уран зургийн үзэсгэлэнгээ гаргаад завгүй яваа сурагтай. Таны зургийг хүмүүс хэр сонирхдог вэ?
-Монголын урчуудын эвлэлийн Арт галерейд миний “Нат-1″ бие даасан үзэсгэлэн гарсан. Энэ үзэсгэлэндээ Натюрмортын төрлөөр голчилон туурвисан бүтээлүүдээ тавьсан байгаа.

Миний зургуудийг хүмүүс сонирхож цуглуулдаг л юм. Би зураг зураад арваад жил болж байна. Ямар ч зургийн сургууль тегсөөгүй. Харин манай өвөг эцэг зураг зурдаг, сийлбэр хийдэг гарын уртай хүн байсан.

-Уран зураг таны сэтгэл санаанд ямар өөрчлөлт нөлөө үзүүлж байна?
-Өмгөөлөгчийн ажил сэтгэл зүрхийг хамгийн их нервтүүлдэг ажил шүү дээ. Миний өмгөөлж байсан хүн гэмт хэргээсээ болж цаазын ял авах болоход би гурав хоног унтаж чаддаггүй. Хэрэгтэнтэйгээ бараг найз нөхөд мэт дотно болчихдог.

Өмгөөлөгчийн ажлаас болоод уран зураг руу орсон. Зургаа зурж байхдаа би хоол ч идэхгүй, цай ч уухгүй байж чаддаг. Уран зураг намайг тайвшруулж, сэтгэлийн хаттай, тэвчээртэй байхад нөлөө үзүулдэг. Үүний хүчинд л амьдралыг даван туулж байна шүү дээ.

-Таны өвөө н.Чойжил комиссар гэж Х.Чойбалсан гуайн туслах байсан хун гэж мэдэх юм байна. Ер нь тэр хүний тухай та хэр мэдэх вэ ?
-Б.Ширэндэв гуайн “Давалгаа”, аавын “Магеллан хаагуур гарсан бэ” зэрэг зохиолуудад тодорхой байдаг. Маршалын комиссар байсан цэргийн хүнд зохиолчид их санаа тавьж, хүндэлдэг байсан юм.

Яруу найрагчдын дунд нэг ийм онигоо гарсан байдаг. “Архи уусны дараа шараа хаана тайлах вэ гэвэл Архины заводод н.Пүрэв гуай дээр оч, “Алтай” ресторанд н.Чойжил дээр оч” гэж. Сүүлд өвөө Ресторанд ажилласан л даа. Ерөнхийдеө бол хүмүүсийн шарыг тайлж өгдөг байсныг бодоход их л цайлган сэтгэлтэй хүн байсан юм шиг.

-Одоо та хэнтэйгээ амьдарч байна?
-Эхнэртэйгээ л хамт амьдарч байна даа. Том охин минь тусдаа гарсан.

А.Батнасан

Эх сурвалж:

“НАТ-1” нэртэй бие даасан үзэсгэлэнгээ Монголын урчуудын эвлэлийн үзэсгэлэнгийн танхимд гаргаад буй өмгөөлөгч, зураач Ч.Энхээг дугаарын зочноор урьж ярилцлаа.

-Уран бүтээлийн бие даасан үзэсгэлэнгээ гаргасанд баяр хүргэе. Ямар нэгэн шалтгаанаар хүмүүсийн авьяас илэрдэг. Таныг ямар шалтгаан зурагт дурлуулав?
-Би багасаа зурах дуртай байсан. Ангийнхаа ханын сонинг гаргаадаггүй л байлаа. Харин бийр будаг бариад зураг зурж эхэлсэн нь 2004 он юм. Түүнээс хойш 10 жил зурсан зургуудаа тайлагнаж байна. Бусад уран бүтээлчтэй харьцуулбал хамаагүй орой зурж эхэлсэн учраас хүмүүс намайг мэддэггүй.

Зурах шалтгаан гэвэл ажилтай холбоотой. Би 2000 онд өмгөөллийн эрхээ аваад өмгөөлөл хийж эхэлсэн. Өмгөөлөгчийн ажил стресс ихтэй. 3-4 жил ажиллахдаа маш их ядарсан. Хоёр хүний амь бүрэлгэсэн хэрэгтний өмгөөлөгчөөр ажиллаж байсан юм.

Түүнийг өмгөөлөхийн тулд уулзаж, ярьж хөөрч хувийн байдлыг нь судалсаар сүүлдээ найз болчихно. Гэтэл нөгөө хүн маань шүүхээр ороод яах аргагүй дээд хэмжээ авдаг. Тийм үед би сэтгэл эмзэглээд арваад хоног унтаж чаддаггүй байсан учраас надад энэ бүх стрессээс салгах ямар нэгэн гарц шаардагдсан. Тэгээд л зураг зурж эхэлсэн дээ.

-Хамгийн анхны зураг чинь оны шилдэг зургаар шалгарсан. Ямар утга агуулга гаргаж, үг санаа илэрхийлэхийг хүссэн бэ?
-Анхны уран бүтээл маань “Сандал” нэртэй зураг. Энэ зургаараа 2004 онд шилдэг бүтээлийн үзэсгэлэнд оролцсон. Энэ надад урам өгч, цаашид зурах эхлэл болсон. Түүнээс хойш би будаг бийрнээс салаагүй.

-Зөвхөн авьяастай байхаас гадна ертөнцийг үзэх үзэл, мэдлэг боловсрол уран бүтээлчид чухал юм шиг санагддаг. Таны хувьд яагаад сюрреалист чиглэлийг сонгов?
-Би Урчуудын эвлэлд 1997 онд урлаг судлаачаар элсч байсан. Миний зургийн үндсэн арга барил бол сюрреалист юм. Энэ нь бодитой юм шиг хэрнээ холбогдохооргүй зүйлсийг хооронд нь холбодог урсгал. Энэ урсгалын эхлэл болсон зураг бол “Сандал”. Энэ үзэсгэлэнгээ ч би реалист натюрмортын чиглэлээр сүүлийн хоёр жилд зурсан зургуудаараа голдуу бүрдүүлсэн.

-Таны үзэсгэлэнг үзсэн хүмүүс ямар сэтгэгдэлтэй байна. Та үзэгчдэд мэдрүүлэхийг хүссэн зүйлээ зургаараа ойлгуулж чадаж уу?
-Ерөнхийдөө хүссэндээ хүрсэн. Хүмүүс намайг зураач гэж мэдэхгүй. Тиймээс өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд би ямар зураг зурж ирснээ, ямар түвшинд яваагаа харуулах тайлан болгоё гэж бодсон.

Нөгөө талаар бол есдүгээр сар миний хувьд тэмдэглэлт өдрүүд тохиодог баярын сар. Би Монголын радиогийн ахмад ажилтан. Есдүгээр сарын 5-нд Монголын радиогийн 80 жилийн ой тохиолоо. 7-нд би төрсөн өдрөө тэмдэглэдэг. 10-нд Хэлмэгдэгсдийн өдөр болдог.

Би чинь “Хятадын тагнуул, төрийн эсрэг хуйвалдаан зохион байгуулсан” гэсэн хэргээр баригдаж удаан хугацаанд хоригдож хэлмэгдэж явсан хүн. 16-нд өмгөөлөгчдийн өдөр тохиодог. Энэ бүх баярууддаа бэлэг болгон өөрийн уран бүтээлийн үзэсгэлэнгээ гаргасан.

Реалист натюрмортын төрөл уран зургийн биеэ даасан их гоё төрөл. Энэ төрлөөр зурдаг зураач цөөхөн болсон. Тиймээс энэ төрөл чиглэл рүү залуу зураачдыг хандуулах зорилго тавьсан. Үзэсгэлэндээ сэтгэл хангалуун байна.

-Та нэг уран бүтээлийг ямар хугацаанд зурж байна?
-Янз бүр. Дөрвөн жил зураад дуусгаагүй зураг байхад өглөө эхлээд орой нь дуусгасан зураг ч бий. Гэхдээ бусад зураачтай харьцуулахад арай хурдан зурдаг юм шиг ажиглагдсан.

-Зурах хугацаа таны цаг заваас шалтгаалж байна уу, онгод сэтгэлгээ эсвэл сэдвээс болж байна уу?
-Ерөөсөө надаас өөрөөс шалтгаалдаг. Би эхнээсээ зургаа сайн бодоод, нүдэндээ харчихвал хурдан зурдаг. Харин дутуу бодоод, дэндүү яарч эхэлсэн зураг санаанд хүрэхгүй удах, үндсээрээ өөрчлөгдөх тохиолдол зөндөө гардаг. Миний яаруу сандруу, адгуу зангаас хамаардаг юм шиг.

-Таныг өмгөөлөгч учраас зургууд чинь нэлээд улстөржсөн нийгмийн амьдрал харуулсан зургууд байх болов уу гэж бодож байлаа?
-Би сэдэвт баригддаггүй. Сюрреалист чиглэлээр ямар ч сэдвийн зураг зурж болно. Уран зураг гэдэг хүний сэтгэлийг цэвэршүүлэх, ариусгах зүйл гэж боддог. Тиймээс миний зургуудад улстөрийн сэдэвтэй зураг ховор.

Миний уран бүтээл бусад зураачдын арга барилаас арай өөр, танигдахуйц, өөрийн гэсэн арга барилтай байх гэж хичээж явдаг. Зураач хүний гол шаардлага ч энэ шүү дээ. Түүнээс биш хэн нэг зураачийг хуулбарласан, дуурайсан мэт ижил төстэй байвал утгагүй.

Би Зохиолчдын Эвлэлийн шагналт зохиолч. Анх намайг зохиолоо бичиж эхлэхэд “Аавынхаа үлдээсэн уран бүтээл дээр өөрийнхөө нэрийг тавьж гаргаад байдаг юм биш биз” гэж олон хүн асууж байсан. Тиймээс би яруу найрагт оролгүй аавынхаа цөөхөн бичсэн үргэлжилсэн үгийн төрлийг барьж авсан.

Шоронд байхдаа л бухимдаж нэлээд хэдэн шүлэг бичсэн. Түүнийгээ удахгүй ном болгож хэвлэж гаргах санаатай байна. Одоо эрхбиш намайг аавынхаа бүтээлийг хулгайлсан гэж хардахгүй байлгүй. Зураачийн хүүхэд зураач, зохиолчийн хүүхэд зохиолч болоход иймэрхүү хардалт байдаг юм билээ.

-Уран бүтээлийг үзэгчид өөр, өөрийнхөөрөө хүлээж авдаг. Гэхдээ зураач өөрөө тайлбарлахгүй бол ойлгоход хэцүү уран бүтээл байдаг?  
-Надад “68” гэсэн нэртэй ёгтлол зураг бий. Би тайлбарлаж өгье. Манай нийгэм харанхуй сонирхолгүй нийгэм байсныг ийм хар бараан өнгөөр үзүүллээ. Тэр нийгэмд ардчилал хэмээх цэцэг 1964 онд анх ургасан.

Гэтэл тэр цэцгийг дэлбээлж амжихаас нь өмнө “Сэхээтний төөрөгдөл” гээд тайраад хаячихсан нь энэ унасан үндэс. Дараа нь 1968 онд цахилгаан гитар орж ирсэн гэдэг юм. Энэ гитарыг бурхнаас бидэнд илгээж. Залуус та нар яриад байх хэрэггүй.

Энэ гитарыг аваад дуул, хүсч байгаа зүйлээ дуу хөгжмөөр илэрхийл гэж. Ингээд бид нийтээрээ гитар сурч, орцонд тоглон дуулдаг болсон. Энэ нь явсаар байгаад 1989-1990 оны ардчилсан хувьсгал өрнөсөн гэсэн үг.

Харин тэр цаана нь байгаа загас бол гитар барьсан залуучууд юу ярьж дуулах нь вэ гэдгийг нүд цавчилгүй харж, сонсч байгаа улаан коммунист төлөөлөгч юм. “68” зураг маань ийм ёгт утгатай юм. Зураач өөрөө тайлбарлахгүй бол ойлгодоггүйгээрээ ёгтлол зураг онцлогтой. Надад ёгтлол зургууд нэлээд бий. Хожим ёгтлол зургаараа үзэсгэлэн гаргана.

-Үзэсгэлэнгийн нэр сонирхол татаж байна. “НАТ-1” гэж ямар утгатай нэр вэ?
-Цаад утгаараа би өөрийгөө хатуу самар юм гэдгээ харуулах зорилгоор самар гэдэг үгийн англи дуудлагыг авсан. Шууд утгаараа бол натюрмортын төрлийн зургийн үзэсгэлэн гэдгээ тодруулах санаатай өгсөн нэр.

Намайг олон удаа түлхэж унагаах оролдлого ирж байсан. Тэр бүхний эсрэг хариу барихдаа би юм хийж чаддаг гэдгээ үзүүлдэг. Энэ үзэсгэлэн бас л тэр хүмүүсийн эсрэг үзүүлж буй хариу үйлдэл гэж ойлгож болно. “Намайг юу ч гэж муулж болно, над шиг бодит юм хий л дээ, өөрсдөө чадахгүй байж юм хийж байгаа хүнийг битгий оролд” гэсэн утгатай.

Миний хийж буй ажил хүмүүст сонирхолтой сюрприз байдаг. Хийе л гэж хүсвэл юуг ч байсан хийж чадах хүн гэж бодож бардаж, өөрийгөө хөглөж хурцалж явдаг. Тэр утгаараа би залхуурахгүй байх ёстой гэж ташуур өгдөг.

-Авьяаслаг зохиолчийн хүүг зохиолч болоход гайхах хүн гарахгүй. Харин таныг зураач болгосон авьяас хаанаас өвлөгдөв?
-Манай удамд өвлөгдөж ирсэн авьяас. Өвөг эцэг Чойжил Маршал Чойбалсангийн комиссар байсан хүн. Нэртэй зураачид хэлэхдээ “Танай өвөг эцэг Маршалын комиссар байгаагүй зургаараа дагнасан бол өдийд Ардын зураач болчих хэмжээний авьяастай хүн байсан” гэдэг.

Хонины шагайг тойруулаад 12 жил багтаан сийлээд үлдсэн зайнд нь “Ленин-100” гэж бичсэн байдаг. Манай хамаатан садан дундаас дөрвөн зураач төрсөн. Отгонбаяр, Өнөржаргал, Уртнасан байна. Өвөг эцэг маань их гоё нарийн сийлбэрүүд хийхээс гадна өнгө өнгийн цэцгийн дэлбээг хатааж хадгалчихаад зураг хийдэг гайхалтай сэтгэмж, авьяастай хүн байсан.

-Таны зургуудад материаллаг зүйлсийг их нарийн гаргасан байх юм. Чимхлүүр ажилд илүү анхаардаг юм шиг санагдлаа?
-Би зургийнхаа материаллаг зүйлсийг аль болох нарийн зурах дуртай. Дээл гэхэд хээ хуар, материалыг нь тод гаргахыг хичээдэг. Бусад зураачид залхуурахаар хүнд зүйлсийг би нэг бүрчлэн зурж гаргадаг. Энэ нь надад их кайфтай байдаг.

Би зургийн сургууль төгсөөгүй ч уран бүтээлдээ нямбай хандахыг хичээдэг. 10 жилийн хугацаанд 200 гаруй зураг зурсан байна. Тэднээсээ цөөхнийг сонгож гаргасан нь энэ.

Х.Монголхатан

Эх сурвалж:

http://www.sonin.mn/news/easy-page/31465

 Халх голын байлдааны ялалтын 75 жилийн ойг өнгөрсөн долоо хоногт Дорнод, Хэнтий аймаг, Халхгол суманд тэмдэглэсэн юм. Энэ үеэр Булган аймгийн Бүрэгхангай сумаас төлөөлөл ирж, Дорнод аймагт болсон цэргийн хүндэтгэлийн жагсаалд сумын Соёлын төвийн дарга Монгол Улсын гарамгай баатар Л.Дандарын жагсаалын хувцас, дайны үед нөмөрч байсан цэмбэн хар нөмрөгийг өмсөн оролцсон юм. Олон түмнээ Алаг морьт баатар хэмээн алдаршсан тэрбээр намхан, майга хөлтэй, чөлөөт бөхөөр барилддаг, сумын заан цолтой, бор хүн байжээ. Ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн П.Бадарч гуай Дандар баатарт зориулж хэд хэдэн шүлэг бичсэний нэг нь “Дайны жилийн цэрэг явлаа” хэмээх дууны шүлэг юм.

“Матад, Тамсаг, Баянтүмэний

Мартахын аргагүй дурсгалт жилүүд

Маргад эрдэнийн залуу нас минь

Морин дэл дээр сэлэм шиг явлаа

Миний залуу нас

Дайны жилийн цэрэг явлаа

Алдар, үхэл хоёрын дундуур

Ассан гал шиг бадран өнгөрсөн” хэмээх үгтэй уг дууг

Дандар баатарын үр хүүхэд нь баатар цол хүртсэн газрыг нь тэмдэглэсэн Хамар даваан дахь хөшөөн дээр нулимс дуслуулан дуулан, хүндэтгэл үзүүлж байхтай таарч, түүний бага хүү Д.Дашдэндэвтэй ярилцлаа.

-Энэ хөшөөг хэзээ босгосон бэ?

-Халх голын байлдааны ялалтын 15 жилийн ойгоор босгосон юм шиг байна лээ. Тухайн үед галын хор шиг зүйл дээр таван хошуу байсан гэсэн. 70 жилийн ойгоор сайхан засаж, тохижуулсан байсан. Одоо дахиад засахаар болчихож.

-Дандар баатар уг нь Ховд аймгийн Цэцэг сумын гаралтай хүн юм билээ. Яаж яваад Булган аймгийн Бүрэгхангайд очсон юм бэ?

-Аав маань Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Рашаант гэдэг газар төрж, өссөн. Аав, ээж нь Ховд аймгийн Цэцэг сумын гаралтай хүмүүс. Нутаг орондоо гадуурхагдан ээж нь Хүрээ орохоор явах замдаа аавыг Булган аймгийн Бүрэгхангай суманд төрүүлж, тэндээ суурьшин, айлын мал хариулдаг байсан гэсэн. Олон хүүхэдтэй ганц бие эмэгтэй учраас манай аавыг овоглодог Лодонд биш Лувсан гэж хүнд өргүүлсэн юм билээ. Тэр хүн нь төвд ном мэддэг, тухайн үеийн ёсонд таарахгүй учраас Лодон гэж ааваараа овоглуулсан байгаа юм. Гамингууд буцахдаа нутгийн иргэдтэй тулалдахад аавын ах нас барсан. Энэ үед өргөж авсан аав нь “Харийн дайсан эх орон руу минь халдаж, ах чинь нас барлаа. Хүн араатан хамгийн аюултай” гэж хэлсэн гэдэг. Тэгэхэд аав таван настай байж. Ийм л бага насандаа аав хамгийн аюултай хүн бол харийн дайсан гэдгийг мэдэрч, жигшсэн гэдэг. Аавыг уг нь хийдэд суулгасан юм билээ. Гэвч найзуудтайгаа оргосон. Намтарт нь ном сурахдаа муу байсан гэдэг ч би бодохдоо тухайн үеийн нийгмийн шаардлагаар тэгж бичсэн гэж боддог. Тэрнээс аав маань сийрэг толгойтой хүн байсан. Лам дээлэн дээрээ буу үүрэн тарваганд явж байгаад нэг айлд ортол багш нартайгаа таарч. Багш нар нь “Энэ бол босоо ороолон” гэсэн гэдэг. “Их л муухай юм болсон” хэмээн аав хожим ярьсан. Тэгээд удалгүй цэргийн алба хааж, морин цэргийн дунд сургуульд сурсан. Ирээд Халх голын байлдаанд Тамсагбулагийн XVII морьт хорооны захирагчаар томилогдон, дивизийн захирагч болтлоо ажилласан. Аавыг VI дивизийн захирагч болгох тушаалыг Г.К.Жуков гаргасан байдаг. Аав “Би морин цэргийн салаан захирагч хүн. Дивиз хүлээн авч чадахгүй. Миний мэдлэг хүрэхгүй” гэхэд Г.К.Жуков “Мэдэхгүй юм байвал энэ нөхдөөс асуу. Энэ хүмүүс чамд тусална” гэж. Тэгэхээр нь дахиад татгалзтал “Чи цэргийн хүний захирах, захирагдах ёсыг мэдэх үү” гэхэд нь татгалзаж чадахгүй тушаалыг хүлээн авахад “VI дивизийн захирагч, хурандаа Дандар эргэ” гэсэн гэнэ лээ. Манай аав дайн дуустал VI дивизийг командалсан. Миний аав Халх голын байлдааныг эхлэхээс дуусах хүртэл нь оролцсон, эглээс эгэл хүн явлаа. Хилийн застав, отрядод очихдоо цэргийнхээ байранд унтчихна. Дарга, цэрэг гэж ялгалгүй харьцана. Баатар болсноосоо хойш Матадын цэргийн наадамд очиход халхын сайн бөхчүүд барилдаж байжээ. “Дандар баатар барилдана гэнэ” гэхэд бөхчүүд “Сэлэмгүй юм хойно болох байлгүй” гэж. Энэ наадамд аав түрүүлсэн. 1961 оны Дорнод аймгийн наадамд их насны хар зүсмийн морь уяж, тэр нь түрүүлсэн гэдэг. Аав “Олон дүү, ач нар байна. Нэг нь ч болтугай Халх голд хурим хийдэггүй юм байх даа” гэдэг байлаа. Энэ жил манай гурав дахь хүү Дорнод аймгаас эхнэр авч байгаа нь бэлгэшээх үйл явдал болж байна.

-Алаг морьт баатар хэмээн Дандар гуайг Монголын ард түмэн домог мэт ярьдаг. Морь нь ямар угшлын, хэний адуу байсан юм бол?

-Халх голын унаган адуу. Нэг их том гэдэстэй, хээр алаг морь байсан. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Доржийн морь. Соёолон насандаа сумын наадамдаа түрүүлсэн удаатай.

-Дандар баатар дайны дараа Зөвлөлт, Монголын найрамдалт харилцаанд сэв суулгасан гэдэг шалтгаанаар хэлмэгдэж, баатар цолоо хураалгасан. Чухам ямар учраас хэлмэгдсэн бэ?

-Аав “Хүн хийсэн хэргийнхээ төлөө шийтг үүлэхэд сайхан. Харин хийгээгүй хэргийнхээ төлөө шийтгүүлэх муухай” гэж хэлж байсан. Аав МАН-аас өгсөн үүрэг даалгаврыг биелүүлсэн. Улсын нууц учраас тэр талаар бараг ярьдаггүй. Одоо ярихад болох байх. Орос цэргүүдийг манай аав зориуд алаагүй. Дайнд оролцож байсан орос цэргүүд танхай, цэргийн агт морь, хүнс хоолонд халддаг байсан тул тухайн үеийн Матадын намын хорооны дарга түүнийг зогсоох үүрэг аавд өгсөн. Аав тэр үүргийг хатуухан биелүүлсэн учраас хэлмэгдэж, хэрэгт түвэгт орооцолдсон. Цэргийн музейнхэн үнэнээр нь бичих ёстой. Аавыг 10 жил шоронд байсан гэж хүмүүс ойлгодог. Тийм биш. Шоронд орох нь орсон. Тэр бүү хэл, манай аавд Монголын төр ялын дээд хэмжээ, буудан алах ял оноож байсан. Тэгэхэд ЗХУ “Та нар баатраа тэжээж чадахгүй бол манайд өг” гэсэн гэдэг. Миний аавд ялын дээд хэмжээ өгөхөд Монгол төрийн туг бөхийсөн юм. 1945 оны чөлөөлөх дайнд аавыг оролцоогүй гэх хүмүүс байдаг. Оролцохоор барах уу, Хятадын нэг хотынх нь коминдатын үүрэг гүйцэтгэсэн.

-Дайны тухай дурсаж байв уу?

-“Хэн ч гэсэн эцэг, эх, эхнэр, хүүхэд, ар гэртэй. Хүн ална гэдэг амаргүй. Энэ газар шороо, эх орноо хамгаалахын тулд л тэднийг хөнөөдөг байсан. Хүн алах сэтгэл ямар ч үед төрдөггүй. Дэргэд нь байлдаж яваа хүн үхэхэд, эсвэл өөрөө шархдахад л “Энэ намайг алах гэж байна” гээд хүн рүү бууны хараа чиглүүлдэг” гэж ярьж байсан. -Танд юу гэж захидаг байв? -Улс эх орон, ард түмнийхээ төлөө ажиллах ёстой. Худлаа хэлж, хулгай хийж болохгүй, үнэнч яваарай гэж захидаг байлаа.

-Дайны дараа хаана ажиллаж байсан бэ?

-Гал сөнөөгч, өнгөт металын үйлдвэрт жолоочоос орлогч даргыг нь хүртэл хийсэн. Ний нуугүй хэлэхэд, хөдөлмөрийн баатрын болзол хангасан ч өгдөггүй байсан гэсэн. Баатар цолыг нь Бал дарга хураахад Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонгоо өгөөгүй юм. “Би энийг чамтай адил ширээний ард сууж байгаад аваагүй юм. Бусдыг нь ав” гэсэн гэдэг.

-Энэ жил Дандар баатрын мэндэлсний 100 жилийн ой тохиож байгаа. Ойг тохиолдуулан олон арга хэмжээ зохион байгуулсан гэж сонссон.

-Нутгийн зөвлөлийнхөн яруу найргийн наадам зохион байгуулна гэсэн. Тавдугаар сарын 28-нд нутагт нь, дараа нь Улаанбаатарт 100 насных нь ойг тэмдэглэсэн. Мөн баримтат киноны өдөрлөг зохион байгуулсан. Хийхээр төлөвлөсөн зүйл олон бий.

Э.ЭРДЭНЭЦЭЦЭГ

http://mongolnews.mn/Нийгэм-ярилцлага/1ae2

-Таны аав Халх голын байлдаанд ямар үүрэгтэй оролцсон бэ?

-Матадын VIII морьт дивизийн даргын үүрэг гүйцэтгэж байсан. Энэ дайн зүгээр нэг хилийн будлиан байгаагүй юм шүү. Монголын олон залуус эх орноо хамгаалж тулалдсан. Энэ бол олон хүний амиар олдсон ялалт. Аав 1934 онд цэрэгт татагдаад тэр намраа шалгалт өгч, Тамбовын морин цэргийн сургуульд орон, 1938 оны хавар төгсөж ирээд Цэргийн ерөнхий сургуулийн сумангийн даргаар томилогдсон. Тэгээд тэр жилийнхээ октябрийн баярын парадад алхчихаад иртэл Маршал Чойбалсан дуудсан байгаа юм. Маршал Матадын VIII дивизийн даргаар томилж, ахмад цол олгох болсноо хэлж. Аав “Маршал аа, би дивиз байтугай хороо командалж үзээгүй хүн” гэж хэлэхэд “Би төрийн ажлыг хийж сураад эхээс төрөөгүй” гэсэн байгаа юм. Аав юу ч хэлж чадалгүй хүлээж авсан гэдэг. Аавыг Матадын VIII дивизийг хүлээж авахад хорооны дарга нар нь ааваас илүү цолтой, тулаанд оролцсон туршлагатай “бурхиуд” байсан байгаа юм. Удалгүй Халх голын дайн эхэлсэн. Тэр үед аав 29 настай байж. Хошууч болсноос нь хойш нэг сарын дараа хурандаа цолыг олгосон юм билээ. Монгол Улсын баатар цолыг 1971 онд Ардын армийн 50 жилийн ойгоор Хилийн цэргийн гэгддэг Чогдон баатартай нэг өдөр авсан. Тэд одоо Алтан-Өлгийд зэрэгцээд нойрсож байгаа. Монголын армийн түүхэнд хоёр дайнд нэгтгэл командалсан хүн манай ааваас өөр байдаггүй. Нэгтгэл гэдэг нь дивиз, бригадыг хэлдэг. Хэд хэдэн батальон, хороог нэгтгэснийг дивиз, бригад гэдэг. 1945 оны Чөлөөлөх дайнд аав мото механикийн VII хуягт батальоныг командалж оролцсон. Дайны дараа 1952 онд аав армиас халагдаж, улсын Хэвлэх үйлдвэрт орлогч дарга, даргаар найман жил ажилласан. Дараа нь Монгол кино үйлдвэрийн даргаар ажиллаж, “Ардын элч” кинонд зөвлөх хийж байлаа.

-Халх голын байлдааны ялалт ямар их үнээр олдсон нь өдрөөс өдөрт мартагдсаар байх шиг надад санагддаг. Та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол Улсын төлөө ахмад дайчдын зориулсан гавьяа зүтгэл их. Чи бид хоёр өнөөдөр ингээд ярилцаад суух боломжийг тэд л олгосон. Бидний айх айдасгүй, аз жаргалтай, үр ач нараа тойруулан суугаа нь ч тэдний ач тус. Хэрэв тэд байгаагүй бол бид өнөөдөр харийн түрэмгийлэгчдийн хөлд гишгэгдээд боолын боол, босгоны шороо болоод явж байхыг үгүйсгэхгүй. Халх голын байлдааны ялалтын ойг хэдэн жилд нэг тэмдэглэдэг, хэдэн сар болоод л мартчихдаггүй байгаасай гэж хүсэх юм. Тусгаар тогтнолын ордон ашиглалтад ороход Баатруудын хүүхдийн холбооныхон “Нэг өрөө өгөөч, бид өөрсдөө тохижуулж, хүмүүст дайны талаар мэдээлэл өгдөг болъё” гэхэд зөвшөөрөөгүй. Тэгсэн хэрнээ тусгаар тогтнол гэж радиогоор яриад байдаг хүмүүстэй би “Түй чоорт, ийм тусгаар тогтнол байдаггүй юм” гэж хэрэлддэг юм. Тусгаар тогтнол чинь цусаар олдсон юм шүү дээ. Аав “Энэ сайхан орныг бидний өвөг дээдэс үлдээсэн. Хайрлаж яваарай. Аав нь эх орныхоо төлөө тэмцэж явсан. Бидний өмнө Сүх жанжин, Хатанбаатар Магсаржав гээд олон баатар Манж, Хятадын түрэмгийлэгчдээс эх орноо хамгаалсан бол бид Японы түрэмгийлэгчидтэй тулалдсан. Хойшид ямар ч дайсан ирж мэднэ. Миний хүүхдүүд амь насаа хайрлалгүй, эх орноо хамгаалаарай” гэж захидаг байсан. Залуучууд үүх түүхээ мэдэхгүй байгаад би харамсахын дээдээр харамсдаг. Монгол хүн Халх голын тулалдаан бол дайн биш Номун хааны будлиан гэж хэлэхийг ч сонсож байлаа. Олон эрдэмтэн Халх голын байлдааныг дэлхийн хоёрдугаар дайны эхлэл, дайныг урагшлуулахад нөлөөлсөн гэж үздэг. Дайнд тухайн үеийн шинжлэх ухааны ололтуудыг, нисэх онгоц, танк, хуягт, артиллер гээд бүгдийг нь ашигласан байдаг. Эх орон, тусгаар тогтнол, ард түмнийхээ төлөө цусаа урсгаж, амиа золиосолсон хүмүүсийг бид мартах учиргүй.

-Монгол Улсын гарамгай баатар Дандар гуай танай аав хоёр их ойр дотно үерхэж явсан гэдэг юм билээ.

-Аавыг Тамбов хотын морин цэргийн сургуульд сурч байхад Дандар ах 1935 онд тэр сургуульд элссэн. Тэр үеэс хойш хорвоогийн мөнх бусыг үзэтлээ үерхсэн. Үй зайгүй найзууд байсан даа. Ганц нэг зуун грамм татаад, манай ээжид, Юндэн эгчид зэмлүүлнэ.

-Таны ээж ямар хүн байв. Аавтай чинь хэзээ танилцсан бэ?

-Миний ээж Цэдэнгийн Дашцэрмаа гэж эршүүд, гүндүүгүй хүн байлаа. Аав дайны өмнөхөн, сургуулиа төгсөж ирээд, зун нь ээжтэй танилцсан гэдэг. Манай ээж тэр үед нарийн боовны үйлдвэрт нормчин байсан. Дивизийн даргаар томилогдоход нь ээж аавын хойноос Матадад очсон. 1939 оны дайнд ар талд нь ажиллаж, 1945 оны Чөлөөлөх дайнд фронтын сувилагч хийж явлаа (Уртаар санаа алдан нулимс дуслуулав). Аавынхаа тухай ярьчихаад ээжийнхээ талаар ярихад нулимсаа барьж чадсангүй. (Хэсэг чимээгүй болов). Аавын тухай надаас олон хүн ярилцлага авсан ч ээжийн минь талаар асууж байгаагүй. Миний ээж ахмад дайчин. Чөлөөлөх дайны 30 жилийн ойгоор хамт явж байсан хүмүүс нь тодорхойлж, медалиар шагнасан байдаг. Төв аймгийн Баянбараат сумын Цэдэвсүрэн гэж хүн надад нэг удаа “Танай аав их сонин хүн. Фронтод олон хүний шарх боосон ээжийг чинь цусан гавьяаны одон (Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон)-д тодорхойлоход танай аав хасчихсан юм” гэж хэлж байсан.

-Яагаад тэр вэ?

-Өөрийн хүн яах вэ, болох байлгүй. Бусдыг нь цолтой болгоё гэж бодсон биз.

-Ээж шиг тань арын албанд ажиллаж байсан эмэгтэй олон байсан уу?

-Байсан байх аа. Миний мэдэхийн Бригадын штабт ажиллаж байсан Бадарч гээд хүний эхнэр Норовдаваа гэж хүн бий. 1939, 1945 оны дайнд оролцсон. 11 японыг баривчилсан, баатар болох ёстой бүсгүй. Дайны дараа ГССҮТ-д сувилагчаар ажиллаж байгаад мөнх бусыг үзсэн.

-Аав, ээж хоёрыг тань дайнд явахад гэрийнхэн нь эсэргүүцээгүй хэрэг үү?

-Тэр хоёрыг явсныг ах, дүү, хамаатан садан нь мэдээгүй. Нэг талаасаа улсын нууц байсан. Аав ч яах вэ, тушаалаар явсан. Харин ээж аавын араас толгой мэдэн явсан юм билээ. Хамаатан садан нь аав, ээжийг зэмлэх нь битгий хэл баатар гэж өргөмжилж угтсан.

-Аав тань үхэлтэй хэр олон удаа нүүр тулсан бол?

-Өөрөө бэртэж, гэмтэж байсан талаараа надад ярьж байгаагүй. Хамт тулалдаж явсан нөхдөө үхэхийг олон удаа харсан гэсэн. Даргаа “Би амьсгал хураах нь. Гэрийнхэнд минь мэдэгдээрэй” гэж олон хүн захисан. Аав их л болж толгойг нь түшдэг байсан гэдэг юм.

-Та бид хоёр Ерэн баатрын хөшөөний дэргэд зогсож байна. Энэ хөшөөг, аавынхаа тулалдаж явсан газар нутгийг харахад юу бодогддог вэ?

-Сайхан байдаг юм. Тэр их тулаан болж байсан гэмээргүй нам гүмхэн байгаа биз. Чи бид хоёрыг зогсож байгаа газар амь тэмцэж, нэгийг албал солио, хоёрыг албал хожоо гэж буудалцаж байсан гэхээр одоо итгэмээргүй санагддаг.

Э.ЭРДЭНЭЦЭЦЭГ

http://mongolnews.mn/Нийгэм-ярилцлага/1akb

Мэргэжлийн боксын дэлхийн гурван удаагийн аварга, МУГТ Ч.Цэвээнпүрэвийг энэ удаагийн дугаарын зочноор урьж ярилцлаа.

-Аварга хэсэг нам гүм, чимээгүй болчих шиг боллоо. Зодог тайлчихсан юм биш биз?

-Зодог тайлаагүй. Тулаанд оролцож байгаа. Харин сүүлийн үед уралдаан, тэмцээнд оролцохоо цөөлсөн. Сүүлд өнгөрсөн наймдугаар сард тэмцээнд оролцсон. Өмнөд Сслонгост очиж тулаан хийсэн. Азийн наадмын өмнөхөн юм уу даа. Залуу тамирчинтай тулалдаж оноогоор тэнцсэн дээ.

-Боксын спортод нас нөлөөлдөг байх. Уралдаан, тэмцээнд оролцохоо цөөлж байгаа нь настай холбоотой юу?

-Би одоо хамгийн ахмад Азийн мэргэжлийн боксчин гэж нэрлэгдэж явна. Хатуужил сууна гэдэг нь энэ насан дээр мэдэгддэг байх. Хааяа нэг бэлтгэлийн үеэр мэдэгдэнээ. Би өөрөө уг нь тасралтгүй бэлтгэл хийхийг хүсээд байдаг хүн.

Гэхдээ ажил, амьдралын шаардлагаар төдийлөн идэвхитэй бэлтгэл хийхээ болиод байна. Залуу тамирчидтай хамтран ажиллаж, бэлтгэл сургуулилт хийж байгаа. Өөрийн туршлага, арга барил, сэтгэлзүйн бэлтгэл, тулааны тактикийг залуу тамирчдад өвлүүлэх зорилгыг өөртөө тавиад байна.

-Тэгэхээр гарын шавь бэлтгэж эхэлсэн үг үү?

-Яг гарын шавь бэлтгээд эхэлсэн зүйл алга. Миний өөрийн бэлтгэлийн бааз суурь хараахан дуусаагүй байна. Өөрийн гэсэн сургалтын төвтэй болох зорилго байна. Зуслан маягийн. Хүүхдүүдэд эрүүл мэнд, спорт, танин мэдэхүйн чиглэлийн мэдлэг олгомоор байна.

Миний шавь нар ганц тулаан гэхээсээ илүү мэдлэгтэй байгаасай гэж хүсч байгаа юм. Одоогоор боксын клубуудэд бэлтгэл хийнгээ залуустай ажиллаж байна. Хамгийн гол нь хамт бэлтгэл хийж, алдааг нь хэлж өгч, өөрийн сурсан мэдсэнийг хуваалцаж, урам оруулъя гэсэн юм.

Яваандаа өөрийн боксын клубыг нээж, Монголынхоо тамирчдыг мэргэжлийн тулааны төрлүүдээр дэлхийн хэмжээнд гаргах бодол бий. Азийн наадмын аварга болсон Д.Отгондалайтай хамт бэлтгэл хийж байлаа.

Ер нь У.Мөнх-Эрдэнэ, П.Сэрдамба, Н.Төгсцогт гээд залуу тамирчидтайгаа бүгдтэй нь л бэлтгэл хийж байлаа даа. Өөрийнхөө олон жил хэрэглэсэн толгойн хамгаалалтыг Азийн наадмын өмнөхөн Д.Отгондалай дүүдээ бэлэглэсэн.

-Ингэхэд “Эв найрамдлын хүч” гээд төрийн бус байгууллага байгуулсныг нь мэдэх юм байна. Ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна вэ?

-2009 онд энэ төрийн бус байгууллагаа байгуулаад ажиллаж байна. Үүндээ илүү их анхааран ажиллаж байна. Бас “Цэвээнпүрэв” төв үйл ажиллагаа явуулж байгаад 2011 оноос “Монголын мэргэжлийн боксын шинэ үеийн холбоо” гэж нэрээ өөрчилсөн.Үүнийхээ шугамаар Монголдоо хоёр удаа тэмцээн зохион байгуулсан.

Монгол туургатны 222 жилийн ойд зориулсан мэргэжлийн боксын тэмцээн зохион байгуулахаар зориглож, Тувагаас шилдэг залуу тамирчид авчрах гэсэн боловч биднийг яамны зүгээс дэмжээгүй. Уг нь үндэсний бахархалт тэмцээн зохион байгуулъя гэж бодож байсан юм.

-Дэвжээнд гарах болгондоо үнэгэн малгай өмсдөг байсныг тань санаж байна. Бас төрийн далбаан өнгөтэй өмсгөл өмсдөг?

-Би эхэндээ улаан, цэнхэр хувцас өмсдөг байлаа. Хамгийн сүүлд төрийн далбааны өнгөтэй өмсгөлтэй болсон. Шүдний хамгаалалт ч гэсэн. Малгай бол имиж шүү дээ.

Тэр малгай минь намайг чимдэг. Монгол гэдгийг минь тодорхойлж өгдөг. Малгайгаа өмсөөд гараад ирэхэд л хүмүүс шаагилдаад эхэлдэг юм шүү.

-Бас энэ өрсөлдөгч тамирчинд тодорхой хэмжээгээр сэтгэл зүйн дайралт болдог байсан болов уу?

-Сэтгэл зүйд нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг байх шүү.

-Та хичнээн удаа мэргэжлийн тулаанд тулалдчихав. Тоо гаргаж үзэв үү?

-Би мэргэжлийн боксын 50 шахуу тулаан хийсэн. Сонирхогчтойгоо нийлвэл 100 гарах байх аа. Сонирхогчдын боксын олон улсын тэмцээнд би хоёр удаа түрүүлж байлаа. Түрүүлэхдээ дандаа шилдэг тамирчнаар шалгарч байсан. Үүгээрээ бахархдаг. Харин улсын аваргаас бол хоёр хүрэл, нэг мөнгөн медальтай.

-Тэгвэл ялагдал хүлээсэн нь?

-Яг мэргэжлийн тулаанд би долоон удаа л ялагдсан.

-Пан Азийн аварга Д.Лхагвааг таны их дотны найз гэж сонссон. Анх мэргэжлийн бокст хөтөлсөн ч гэдэг юм билээ. Тэр хүн одоо хаана явнаа?

-Лхагваа Солонгост л байгаа байх. Солонгосчуудтай ажилладаг юм.

-Та хоёр хоорондоо хэр тулалдаж байв?

-Би чинь Лхагвааг дэлхийн аварга болтол бэлтгэлийг нь хангаж байсан хүн шүү дээ. Хамт бэлтгэл хийдэг байлаа.

-Таныг ном бичиж байгаа гэж сонссон юм байна?

-Би унших, судлахад багагүй цаг зарцуулдаг. Бичих сонирхолтой ч сүүлийн үед цаг бага байна. Өнгөрснөө эргээд харахад миний амьдрал байнгын бэлтгэл сургуулилт, тулаанаас тулааны хооронд өнгөрчээ. Тиймээс өөртөө цаг гаргаж, өөрийгөө болоод залуучуудыг хөгжүүлэхийн төлөө ажиллая гэж байгаа юм.

-Бас “Мод тарья” хэмээн уриалж явааг дуулсан. Хэзээнээс энэ ажилд ханцуй шамлав?

-Хүүхэд байхаасаа л уулаар явж бэлтгэл, сургуулилт хийх дуртай байлаа. Одоо эргэн харахад хотын ойр орчинд харамсалтай дүр зураг харагдаж байна. Үүнд байгууллагуудын гар, сэтгэл яагаад хүрч ажиллахгүй байна вэ.

Тиймээс байгаль орчноо нөхөн сэргээх, мод, ногоон байгууламжаа хайрлаж хамгаалахад хүүхэд, залуусын оролцоогбий болгоё. Тэр тусмаа энэ ажилд тулааны тамирчдын оролцоо түлхүү байх ёстой.

Энэ бодлын үүднээс тамирчдынхаа хамт уул хадаар явж, мод хамгаалж ирсэн. Сүүлийн үед мод тарьж эхэлсэн. Мөн энэ ажилд ханцуй шамлан оролцож байгаа. Мод тарих ажилд Монгол, Германд алдар нэрээ дуурсгасан эрдэмтэн зохиолч Ч.Галсан гуай, түүний хүү Г.Галтайхүү нартай хамтарч ажиллаж байна.

-Ингэхэд та гудамжинд зодолдож байв уу?

-Манай тулааны спортын тамирчид, тэр дундаа боксынхон ёстой хүн зодож байгаагүй байх. Гэмт хэрэгт ч холбогдсон тохиолдол байдаггүй шүү дээ. Би рингнээс өөр газар хүн зодож чадахгүй юм билээ.

-Тоглолт, тулаан гээд хоёр янзаар яриад байна. Мэргэжлийн боксын хувьд аль нь зөв нэршил юм бэ?

-Мэргэжлийн бокс сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинаа эрчимтэй хөгжсөөр байгаа. Тийм ч учраас сонирхогчдын боксоос илүүтэйгээр мэргэжлийн тулааныг сонирхож, хөгжилд нь түлхүү анхаарч байгаа. Сонирхогчдын боксыг “тоглох”, мэргэжпийнхийг “тулаан” гэх үйл үгүүдээр хэлбэршүүлэн нэрлэдэг.

Мэргэжлийн бокс өөрөө олимпод ордоггүй учир нь ердөө л энэ. Дэлхийн энх тайвны бэлгэ тэмдэг. Олимпод тулаан үзүүлэх нь зохистой бус гэж үздэг. Манайд энэ төрлийн боксыг ганцхан тоглох гэдэг үгээр нэрлээд байгаа нь буруу юм.

-Таны хувьд сэтгэл зүйн бэлтгэл хэрхэн хийдэг вэ?

-Тулаанд хүч, хурд мэдээж чухал. Гэхдээ сэтгэл зүйн бэлтгэл хамгаас чухал. Бие махбодио бясалгаж, биеийнхээ хүчийг тэнцвэржүүлж цохилт ирэхэд гал мэт дүрэлзэж, усны урсгал мэт тасаршгүй довтолж байх ёстой. Тиймээс би уулын орой дээр гарч хүчилтөрөгчөөр биеэ их цэнэглэдэг.

-Мэргэжлийн бокс эрсдэлтэй спорт. Тулааны үед хүнд бэртэл авах энүүхэнд шүү дээ. Таны хувьд хэр их бэртэл авч байв?

-Мэргэжлийн бокс гэдэг хамгийн ширүүн спорт. Үхэхээс наагуур бэртэл авах тохиолдол ч олон. Гар, хуруу бол байнга л гэмтэнэ. Хамраа хугалж, толгойгоо хагалж явлаа. Би ч гэсэн таван ч тамирчинг хүнд бэртээж байсан. Тэдний гурав нь дахиж ринг дээр гараагүй.

-Нээрээ тантай тулалдаж ялагдсан Францын аварга залуу дахиж рингэн дээр гараагүй шүү дээ. 2012 онд болсон тулаан байх аа?

-2012 онд тулалдсан л даа. Францын аварга залуу байсан юм. Эхний найман үе маш ширүүн довтолж тоглосон л доо. Намайг ухрааж байсан хүн шүү дээ.

Харин наймдугаар үед би эгзэгийг нь тааруулж, тактик хэрэглэн баруун гарынхаа хүчтэй цохилтыг хийсэн. Тэрнээс хойш тэр залуу дахиж рингэн дээр гараагүй. Би 24 өрсөлдөгч тамирчнаа нокаутаар ялсан байдаг юм.

-Та хэд хүртлээ мэргэжлийн дэвжээнд хүч сорих вэ?

-50 хүртлээ тоглох бодолтой. Хөдөлмөрлөж байгаа хүн үр дүнд заавал хүрдэг гэдэгт би итгэдэг. Харин нас гэгч богинохон. Тиймээс цаг хугацаатай өрсөлдөн ажилламаар байна.

-Ер нь олон улсад манай боксчдыг үнэлэх үнэлэмж хэр байна вэ?

-Боксын тамирчид маш сайн байгаа. Гэхдээ мэргэжлийн сургалтууд маш их хэрэгтэй. Хүмүүс биднийг зодолдоод л байдаг гэж хардаг байх. Гэхдээ үгүй шүү дээ.

А.Халиун

Эх сурвалж:

http://www.sonin.mn/news/sport/37014

-Байгалийн гэр музейгээ хэрхэн байгуулсан бэ. Таны музейд ямар ямар үзмэр байна вэ?

-Намайг 19 настай байхад аймгийн төвд байгаль орчны чиглэлийн сургалт болж, сумаа төлөөлөн оролцож байлаа. Уг сургалтыг аймгийн Байгалийн музейн дарга Юндэнбатаа гэж мундаг мэдлэгтэй хүн зааж билээ. Тэгээд өөрийн цуглуулга болон музейн үзмэрүүдээ надад үзүүлсэн юм. Тэнд нь дөрвөн эвэртэй хонины толгойн чихмэл, найман хөлтэй хурганы арьс зэрэг сонирхолтой зүйл олон байсан. Түүнээс хойш би байгалийн музей байгуулах юмсан гэсэн хүсэлдээ автаж 1985 оноос үзмэрүүдээ цуглуулж эхэлсэн. Одоо музейд маань манай нутгийн байгалийн үзэсгэлэнт газруудын болон мазаалай, ирвэс, хавтгай, шилүүс, хулан зэрэг Монголд төдийгүй дэлхийд ховордож, “Улаан ном”-д орсон амьтдын гэрэл зураг, мал, амьтны 30 гаруй сийлбэр, чихмэл, эмийн болон ховор ургамлын хатаамал, чүнчигноров, халтар мана, гартаам зэрэг 100 орчим чулуун үзмэр бий.

-Танай нутагт Мазаалайн тэжээлийн үйлдвэр ашиглалтад орсон. Тэжээл тавьж өгч байгаа юу?

-Хур бороо багатай жил мазаалай хоол тэжээлгүй болж хэцүүддэг. Өнгөрсөн зун гантай байсан болохоор таана, хөмүүл зэрэг мазаалайн иддэг ургамал бараг ургасангүй. Тэхийн голын хажууд мазаалайн тэжээлийн үйлдвэр байгуулагдсан. Тэр тэжээлээс мазаалайд өгөхөөр есдүгээр сард хэд хэдэн булаг руу очсон юм. Булгийн ойролцоо хармаг ургасан болохоор жимсийг нь идэх гээд тэр хавиар мазаалай нэлээд байсан. Тоо толгой нь улам цөөрч буй энэ амьтан үйлдвэрийн тэжээл, хармагны жимсээр л хооллосон болов уу. Монголд хамгийн доод тал нь 32 мазаалай байгаа гэж судалдаг мэргэжилтнээс нь сонссон.

-Гар аргаар гаргаж авсан шахмал түлш бусад түлшнээс ямар онцлогтой вэ. Шахмал түлш хийх аргаа аймаг, сумынхандаа зааж өгсөн гэж сонссон?

-Би 2000 оноос хойш гар аргаар шахмал түлш хийж байна. Гар доорх материал буюу нүүрсний хог, малын баас, барьцалдуулах зорилгоор манай нутагт байдаг хоёр төрлийн шаврыг ашигладаг. Нэг хэсэг хүн болгон л гар аргаар шахмал түлш хийж эхэлсэн. Миний хийсэн түлшний онцлог галд шатамхай шаврандаа байгаа юм. Энэ шавар галд хийхээр шууд асдаг, цогоо удаан барьдаг. Тиймээс сүү хөөрүүлэхэд түлвэл илүү тохиромжтой. Би аймгийн төвд болон говийн таван суманд сургалт зохион байгуулж, нийт 200 гаруй хүнд шахмал түлш гаргаж авдаг аргаа зааж өгсөн. Одоо бол гэрийнхээ хэрэгцээний шахмал түлшийг хийж байна. Уг нь их хэмжээгээр үйлдвэрлэвэл авах хүн олон байгаа.

-Танай нутгийн иргэд түлшиндээ юу ашигладаг вэ?

-Хуучин манай нутагт их сайхан заган ой байлаа. Түрүүч нь ургаж байгаагаа дэрлээд унадаг. Ургаж байгаа нь унаснаасаа их байсан. 1960-аад онд нэг айл хоёр машин заг түлдэг байлаа. Өвөл хаалга нь онгорхой, яндангаас нь улаан утаа суунагладаг байсан. Тэгж түлээд хэдхэн юм үлдэж. Сүүлийн үед загаа хамгаална, ургуулна гэж яриад байгаа ч өөр түлэх түлшгүй иргэд заг бутлаг ургамлаа л түлж байна. Зун цагаан идээ хийх гэж, өвөл дулаахан байх гэж түлнэ. Уг нь шахмал түлш их хэмжээгээр үйлдвэрлэвэл хүмүүс худалдаж аваад заг болон бутлаг ургамлаа түлэхгүй байх боломжтой. Гэхдээ тэгж их хэмжээгээр үйлдвэрлэх боломж алга.

-Таныг эко клуб байгуулан сурагчдад хичээл заадаг гэж сонссон. Клубийнхээ талаар танилцуулаач?

-Манай сумын сургуулийн наймдугаар ангийн 24 сурагчаас бүрдсэн “Ногоон төглийн найзууд” гэж клуб бий. Энэ хүүхдүүдтэй хамт сумын захиргаа, сургууль, эмнэлэг наадмын талбайд хайлаас, сухай, жигд, заг зэрэг 1000 гаруй мод суулгасан. Мөн бутлаг ургамлаас буйлс, чацаргана, үхрийн нүдийг туршилтын журмаар тарьсан. Энэ моднуудаа дандаа үрээр тарьдаг. Нэг нас болохоор нь шилжүүлж суулгасан. Ноднин жилээс 5-9 дүгээр ангийн 15 хүүхэдтэй “Мазаалай” клуб байгуулсан. Хүүхдүүдэд мазаалайн талаар мэдлэг, мэдээлэл олгох, судлах, хамгаалах үйл ажиллагаа явуулдаг.

-Хүүхдүүдэд экологийн хичээлийг танхимын сургалтаар заадаг нь хэр зөв бэ?

-Өмнө нь сумын хүүхдүүд сургуульд орохоосоо өмнө найман нас хүртлээ хөдөө мал дээр байдаг байсан. Энэ үедээ мод, шувуу, чулуу гээд байгальтайгаа танилцдаг байсан. Одоо бол үгүй. Багаасаа цэцэрлэг, сургууль гээд танхимын сургалтад хамрагдаж байгаа юм чинь хэзээ байгальтайгаа танилцаж, дотносох билээ. Тэгээд танхимд байгаль ийм ч сайхан тийм ч гоё гээд гэрэл зураг үзүүлж, тоо баримт цээжлүүлдэг. Ингэлээ гээд байгальд хайртай болж байгаа хүүхэд алга. Уг нь экологийн хичээлийг байгальд нь очиж заавал илүү үр дүнтэй санагддаг юм. Жишээ нь “Энэ чулууны дор ийм тооны шоргоолж амьдарч байна. Та нар энэ чулууг хөдөлгөвөл энэ шоргоолжнууд гэр оронгүй болно” гээд хэлчихвэл хүүхдүүдийн ой ухаанд бат сууна. Би бас ингэж боддог юм. Миний багад аав, ээж, настай хүмүүс байгаль орчны боловсролыг амаар олгодог байлаа. Ургаж буй модыг хугалж, гол усанд бохир оруулж болохгүй, лус савдаг нь хилэгнэнэ гэдэг байв. Тиймдээ ч бид ахмадуудынхаа үгэнд ордог байсан. Харин одоогийн хүүхдүүдэд тэгж хэлэх юм бол “Тэр лус савдаг чинь хаана байна” гэж мэднэ. Би шашин номын хүн биш л дээ. Гэхдээ байгаль экологио хамгаалахын тулд энэ сүсэг бишрэлийг хүүхдүүдийн тархинд суулгах нь чухал байгаа юм.

-Говийн чулууг урд хөрш рүү зөөгөөд дуусаж байна. Танай нутагт чулуу түүдэг хүн хэр олон байна вэ?

-Манай сумын зарим хүн Өмнөговь аймаг руу очиж чулуу түүдэг гэсэн. Чулуу түүж Хятад руу ачиж явуулдаг хүн олон бий. Уг нь манай нутаг чинь унтарсан галт уултай. Үүнийгээ дагаад магни чулуулаг ихтэй. Чулуужсан үлэг гүрвэлийн яс, мод их байдаг байсан. Одоо тэгтэл бүгдийг нь л Хятад руу ачаад дуусаж байна. Энэ газар шороо чулуун болон ургамлын нөмрөгийг нь аваад хаячихаар маш эмзэг болдог. Жаахан салхилахад элс дайрга нь хийсээд элсний нүүдэл, цөлжилт явагдаж байна. Чулуугаа дагаж бичил биетүүд их устаж байна. Уг нь монголчууд чулуугаа гадагшаа зөөтлөө ядарчихаагүй л санагддаг. Байгальдаа байх ёстой юм нүдэнд харагдаад л газар нутгаа чимээд байж байвал хэчнээн сайхан бэ. Ирээдүйд төрөх хүүхдүүд маань харж, судлах учиртай юмсан. Ер нь Монголын алт битгий хэл чулуу нь хүртэл бидний үед л дуусах нь байна шүү. Миний бодлоор хил гаалиар чулуу гаргадаггүй болчихвол сайнсан.

-Таныг олон жил сайн дураараа байгаль хамгаалагч хийсэн гэж сонссон. Хамгийн их санаа зовдог асуудал тань юу вэ?

-Хүн хэчнээн ч их мод тарьсан байгалийн өөрийнх нь тарьж буйгаас их байж чаддаггүй юм билээ. Энд хүмүүс хоёр га мод тарьж байхад өөр нэг газар хэдэн зуун га мод, ургамал огтолж, устгаж байна. Тайрсан мод дахин ургахгүй шүү дээ. Ингээд бодохоор байгальтай хүн шиг ширүүн харьцдаг амьтан алга. Байгаль дуусвал хүн, ан амьтан, амьтай бүхэн мөхнө. Өмнө нь сумын төвийн захаар зээр, хулан ууланд гарахаар янгир харагддаг байсан. Одоо бол үгүй. Сумын төвөөс 270 км явахад ганц нэг амьтны бараа харагддаг болж. Орон гэрийг нь сандаачаад, хоол тэжээлийг нь булаачихаар тэд чинь хүнээс зугтахгүй гээд яах билээ. Мөн хашаагүй айлд газар өмчлүүлэхгүй байгаа нь иргэд хангайн модыг огтолж авчрах гол асуудал болж байна.

Т.БОЛОР-ЭРДЭНЭ

http://mongolnews.mn/Нийгэм-ярилцлага/1ee3

Улсын драмын эрдмийн театрт 1963 оноос хойш ажиллаж, амьдрал, уран бүтээлээрээ холбогдсон Ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр гуайг ярилцлагынхаа зочноор урилаа.

Тэрбээр Ф.Шиллерийн “Хар санаа, хайр сэтгэл” жүжгийн Луйза, Э.Войнич “Овод” жүжгийн Джемма, К.А.Треневийн “Любовь Яровая” жүжгийн Любовь Яровая, У.Шекспирийн “Отелло” жүжгийн Дездемон зэрэг 100 гаруй драмын жүжиг, Ш.Ёнхорын “Эдлэх ёсгүй эрх” жүжгийн Бадамлянхуа, Д.Намдагийн “Шинэ байшинд” жүжгийн Мядагмаа, Д.Дожоодоржийн “Цагаан дэглий” жүжгийн Цэрмаа зэрэг телевизийн 20 гаруй жүжгийн гол ба туслах дүрийг бүтээсэн алтан тайзны эзэн юм.

-Шинэ жил дөхөөд урилга, заллага их ирж байна уу. Сүүлийн үед ямар уран бүтээлд тоглож байна вэ?

-Сүүлийн үед телевиэүүдийн шинэ жилийн арга хэмжээнд урилгаар оролцож байна. Бас Үндэсний олон нийтийн телевизийн олон ангит кинонд амьдрал нь боломжийн, үр хүүхдүүд нь том болоод гадаадад амьдардаг дүрд өвгөн бид хоёр тоглож байгаа.

Бид тус бүтээлд залуу гэр бүлийг дэмжих зорилгоор илүү гэрээ өгч, бүр хүүхдийг нь харж, өсгөлцөж байгаа сайхөн сэтгэлтэй хоёр хөгшний дүрийг бүтээж байна. Мөн би дайны үеийн хүнд хэцүү аж байдлыг харуулсан олон ангит кинонд насаараа үр хүүхдийнхээ төлөө санаа тавьсан нэгэн буурайгийн дүрийг бүтээж байна.

Харин драмын театрынхаа бүтээлд тоглохоор бол дуудлагаар очоод бусад цагт нь гэртээ ач, зээ нараа хараад сууж байна даа.

-Танай гэр бүл хэр өнөр өтгөн болоод байна вэ?

-Өвгөн бид хоёр 12 ач, зээтэй. Том охин дөрөв, дунд хүү хоёр, бага охин маань дөрвөн хүүхэдтэй, Зээ нарын хоёр, одоо бас нэг нь бие давхар байгаа сурагтай. Ингэж эмэг ээжийн үүрэг гүйцэтгэж сууна даа.

Гурав дахь үеэ үзнэ гэдэг эх хүн, эмэгтэй хүний хувьд сайхан л байдаг юм байна. Би эхээс хойулаа, оонын эвэр шиг өссөн. Хожим нь миний ээжийн өрх тусгаарласан амьдралын эх нэгтэй долоон дүү байдгийг мэдсэн, Ах дөрвөн настай, би хоёр настайдаа аавыгаа дагаад хотод ирж байлаа.

-Хүүхэд, ач, зээ нараас таны мэргэжлийг үргэлжлүүлэх хүн бий юү?

-Үр хүүхдүүдээс минь жүжигчний мэргэжил эзэмшсэн хүн одоогоор алга. Гэхдээ ирээдүйд сайн жүжигчин гарах магадлал байгаа, Миний хүү Ц.Гансэрээ “Боловсрол суваг” телевизийн олон ангит “Хайрын эрэлд” киног бүтээсэн.

Бэр маань киноных нь продюссерээр ажиллаж, охин нь кинонд тоглосон. Мөн өөр киноны жижиг дүрүүдэд тохирч байвал хүүхдээ тоглуулах тохиолдол байдаг юм.

-Та их сайхан гэр бүлийн эзэгтэй. Таныг ардын жүжигчин П.Цэрэндагвын хань гэдгийг хүн бүхэн мэднэ. Бат бөх, сайн сайхан гэр бүлтэй байхын нууц нь юу бол?

-Ер нь сайхан гэр бүлтэй байхын үндэс нь хоёр талын эцэг, эх гэр бүлээс л үүдэлтэй байдаг. Хүн ээж, аавынхаа санааг нь зовоохгүй, сайн сайхан явна гэдэг сайхан гэр бүлийн эзэн, эзэгтэй байхтай утга нэг юм. Баян чинээлэг амьдрал гэдэг юу ч биш шүү дээ.

Хэдий амьдрал дорой байлаа ч “Би сайн сайханд тэмүүлэх ёстой” гэсэн сэтгэлтэй байвал бүх зүйл аяндаа сайхан болно. 1967 онд хань маань театрт орсон. Тэр цагаас хойш бид өдөр шөнөгүй тайзан дээр хамт байдаг байлаа. Үдэш оройтвол намайг хүргэж өгдөг.

Ингэж явсаар байгаад гэр бүл болсон доо. Бид ханилаад 40 гаруй жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд нэгнийгээ элдвээр хэлж, хэрүүл хийж үзсэнгүй. Бид хоёрын амьдралтай драмын театр салшгүй холбоотой.

-Өөрсдийгөө хэр сайн аав, ээж гэж боддог вэ?

-Бидний хүүхдүүд зоргоороо л өссөн. Бид хоёр тийм сайн эцэг эх гэхэд учир дутагдалтай. Энэ нь бидний мэргэжлээс шалтгаалдаг. Нэг. хоёр сараар орхичихоод кинонд, хөдөө орон нутаг, бригадаар яваад өгнө.

Ирэхэд гадуур тоглож, дуртай айлдаа орж хооллож хэдэн хөгшний дунд өссөн дөө. Хажуу хавийн айл, хамаатан садан маань бидний хүүхдийг анхаарч сэтгэл гарган харж өгдөг байсан. Театрын зусланд, төатрын жүжигчин бүрийн хүүхэд ялгаагүй ингэж өссөн.

Заримдаа хүүхдүүдээ ажил дээрээ авч ирж олны хэсэгт тоглуулдаг байлаа. Бага охиноо төрүүлээд 45 хоногтой байхад нь Төв аймгийн театрт очиж тоглож байсан.

Охиноо өлгийтэй нь авч очоод шүүгээн дээр тавьж байгаад л ээлж ээлжээрээ тайзан дээр гарч тоглочихоод бууж ирдэг байв. Тэр үеийн хүмүүс их сайхан сэтгэлтэй байж. Одоо бол хувь хувьдаа хананы цаана хүүхдээ өсгөж байна шүү дээ.

-Ханиасаа авсан хамгийн том, хэзээ ч мартагдахааргүй бэлэгтань юу байв?

-Цэрэндагва бид хоёр анх үерхээд хоёр тийшээ бригад явахад манай хүн холбооноос над руу байнга ярьдаг байсан. Одоогийнх шиг биш шүү дээ. Бөөн шуугиан дундаас “Байна уу, байна уу” гэсээр сүлжээгээ олж авна.

Тэр үөд бригадад тоглолтоор яваад ирэхэд хань маань өөдөөс тэвэр дүүрэн цэцэг бариад угтдаг байв. Угтаа Цэрэндагва надад өгсөн цэцгээ Ленин клубын ар талын цэцэрлэгээс авчихдаг байсан юм билээ. /инээв/

-“Залуус маань тэрнээс холуур яваасай” гэж боддог зүйл бий юү?

-Ажиглаж байхад залуус хэтэрхий хөнгөн хуумгай байна. Асуудлыг бодолгүй шийддэг болжээ. Мөн бие биедээ итгэж чаддаггүй. Энэ бүхэн залуусын амьдралд сайн сайхныг авчрахгүй. Тийм болохоор ухаалаг, тэвчээртэй, нэг нэгэндээ итгэж сурах хэрэгтэй. Ер нь итгэлгүйгээр амьдрал хэзээ ч сайн сайхан болохгүй.

-Хамгийн анх тайзнаа ямар жүжигт тоглож байв?

-Хамгийн азтай нь бид сургууль төгсөхдөө Алексей Парисын зохиол “Хоёр эх” буюу “Афродит” жүжгээр дипломоо хамгаалж, би 16 настай Кейт охины дүрд тоглосон. Театрынхан тэр жүжгийг үзээд биднийг тоглуулж байв.

Аав, ээжийн дүрд тоглож байсан оюутнуудын оронд ахмадуудыг тоглуулаад энэ жүжгийг театрын тайзнаа амилуулсан учраас би анхнаасаа л гол дүрд тоглосон хэрэг. Хар эхэд Т.Цэвээнжав, цагаан эхэд Т.Хандсүрэн гуай тоглож байсан. Үүнээс гадна энэ жүжигт тоглосныхоо дараа буюу 1963 оны наймдугаар сард бригадаар явлаа.

Тухайн үед “Энэ хүүхнүүд үү” киноны зохиолоор театрт “Итгэж болно” гэдэг жүжиг тоглодог байсан юм. “Итгэж болно”, “Арвай хээрийн талд” жүжигт нарийн бичгийн дарга, найз охины дүрд тоглож хөдөө орон нутгаар явахдаа ахмадуудаа хэрхэн ажиллаж, уран бүтээлээ үзэгчдэд хүргэж байгаагаас суралцсан. Нэг сар орчим бригадаар явж ирээд Ч.Чимидийн “Яндангийн дуу” жүжгийн Бадам бичээчийн дүрд тоглосон. Тэр цагаас хойш театр, кинонд олон дүр бүтээжээ.

Гэнэн хонгор, томоогүй, эрх дураараа охин, анхны хайр дурлалтайгаа учирсан бүсгүй, амьдрал үзэж төлөвшсөн гэрийн эзэгтэй, эх орон, нийгмийнхээ төлөө тэмцэж буй улстөрч, хувьсгалч эмэгтэй, ээж, эмээгийн гээд олон дүр бүтээсэн дээ.

Эмээгийн дүрийг хүмүүс нэг их анзаардаггүй ч эмээ гэдэг гэр бүлд ямар их үүрэгтэй гээч. Бүгдийг нь нэгэн дор цуглуулдаг хүчтэн шүү дээ. Ажлаа хийж явахад үр хуухдийг минь эмээ нар л өсгөнө. Одоо ихэвчлэн тэр сайхан эмээ нарын дүрд л тоглож байна даа.

-Ээж, эмээ нарын дүрд их тоглож байгаа гэж ярилаа. Ер нь эхийн ач гэж юу вэ. Энэ хорвоо дээр хүн ээжийнхээ ачийг хариулж чаддаг болов уу?

-Ээжийнхээ ачийг хариулна гэдэг энэ хорвоод бараг байхгүй дээ. Эх хүний сайхан сэтгэл гэдэг хүний амьдралын сүүн цагаан зам юм. Хүнд амьдрал бэлэглэж, тухайн амьдралыг нь гийгүүлж сайхан сэтгэлээр сүлж байна гэдэг эхийн нандин сэтгэл байдаг болов уу гэж боддог.

Үүний хариуд хүүхдүүд нь сайн сайхан л явах хэрэгтэй. Тэгсэн цагт л ээжийн сэтгэл бага ч гэсэн амарна гэж ярьдаг шүү дээ.

-Та өөрийн сонгосон мэргэжилдээ үнэнч байсан болохоор нэр хүндийн эзэн болжээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. 1963 оноос хойш 50 гаруй жил тайзтайгаа хамт явна. Надад хүнд, хэцүү шантрах үе зөндөө л байсан. Тэглээ гээд би амьдралын чиг шугамаа алдаж хугарч нугарсангүй өдийг хүрлээ,

-Одоогийн театрынхны хүмүүжил та бүхэнтэй салшгүй холбоотой. Ахмадуудын үлгэр дууриал сайн байдаг учраас залуу үеийнхэн дэг журамтай, ахмадаа хүндэлдэг байх. Та бүхэн ч бас тэр үеийн ахмадуудын үлгэр дууриалаар хүмүүжсэн болов уу?

-Тийм ээ. Театр хэмээх их айлд орох тийм ч амар даваа биш. 1963 онд 20-уулаа буюу 10 эмэгтэй, 10 эрэгтэй кино жүжигчний ангийг төгсч байлаа. Монголын соёл урлаг, тэр дундаа төатрт дээд боловсролтой анхны жүжигчин болж хөл тавьсандаа баяртай байдаг.

Манай ангийнхны улбаагаар өнөө хүртэл мэргэжлийн боловсон хүчнээ дотооддоо бэлтгэж байна. Бид 1963-1993 онд Монголын төатрын бүх уран бүтээлийг нуруундаа үүрч явсан. Энэ үүргээ ч амжилттай биелүүлсэн.

Манай ангийнхан цөм Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан болсон байдаг. Бидний дунд манай театрын даргаар олон жил ажилласан эрдэмтэн, доктор Б.Зориг, “Нүгэл буян” киноны ламын дүрээр үээгчдийн танил болсон, гавьяат жүжигчин Ж.Бужгар,    ардын жүжигчин Ж.Лхамхүү,    гавьяат жүжигчин Г.Мягмар, С.Сэлэнгэ нарын алдартан бий.

Эзэмшсэн мэргэжлийнхээ үр дүнг үзэж, ажиллаж байсан байгууллагынхаа нүүр царөй болсон уран бүтээлчид. Нэг хэсэг нь хөдөө орон нутгийн театрт ч ажилласан. Бидэнд зөөж сургаж байсан олон сайхан алдартай хүн бий. Ардын жүжигчин Н.Цэгмид, тайзны ярианы багшаар Г.Гомбосүрэн гуай ажиллаж, кино урлагийн талаарх хичээлийг Ц.Доржпалам гуай зааж байлаа.

Театрын түүхийг Э.Оюун багш заах жишээтэй. Тэдэнтэй олон арван жил хамтран ажиллаж, үргэлж суралцаж ирсэн. Ахмадуудын хормойноос зүүгдэж, хамтран ажиллаж байсан учраас бид азтай. Эрсээрээс олон ч юм сурсан. Тэр сурсан, мэдсэн зүйлээ өнөөгийн залууст зааж сургах нь бидний үүрэг.

Тэр ч утгаараа залуустаа зөвлөж, зааж, сургаж явна. Бидний дараа дараагийн үөийн мундаг залуучууд зөндөө олноор төрөн гарч олон сэдэв, чиглэлийн жүжгийг найруулан тавьж байна. Маш чадалтай сайн залуучууд хийж бүтээе гэсэн хүсэл эрмэлзлэлээр төрөн гарч байгааг харөад үнэхээр баяртай байдаг. Энэ нь он цагийн хэлхээс, хаана ч байх ёстой зүйлүүдийн нэг.

Мөн биднийг өнх театрт ороход байсан ахмадуудын 50, 60, 70 насны ойг тэмдэглэдэг байсан юм. Тэр үед нь бид нар гэрт нь очиж үйлчлэгч хийдэг байлаа, /инээв/ Тэр нь бүр дадал болчихсон.

Сүүлдээ бүр “Драмын хэдэн охидыг үйлчилгээнд авах юмсан. Яасан түргэн шуурхай юм бэ” гэж дуурийнхан хүртэл ярьдаг байсан гэдэг. Тэр цагаас улбаатай энэхүү ахмадаа хүндлэх үйл ажиллагаа жилээс жилд онцлогтой сайхан болж байдагт Театрын дарга Д.Цэрэнсамбуу, дэд захирал Н.Сувд болон залуустаа талархдаг.

-Таныг залуудаа их хөөрхөн бүсгүй байсан гэж хүмүүс ярьдаг. Залуу насны тань чимэг юу байсан бэ?

-Залуу байхад уранхай хувцастай, үс нь арзгар байсан ч гоё л харагддаг. Ганцхан дотоод, мөн чанар, сурсан мэдсэн зүйл нь тухайн хүнийг илүү ухаалаг харагдуулдаг. Тийм болохоор залуу байх он жилүүддээ цагийг хэтэрхий гэнэн хонгор өнгөрөөж болохгүй л гэж хэлмээр санагдаж байна,

Залуу нас гэдэг цэцгээр бол шингэн ягаан, эсвэл нарны туяа шиг дулаан шаргал өнгөтэй бөйх болов уу гэж бодох юм. Гэхдээ түүнийг дандаа тийм байхаар бодож болохгүй л дээ. Удах тусмаа өнгө нь өтгөрдөг болов уу. Тийм болохоор дөндаө гэгээн сайхнаараа байх юм шиг андуурч хөнгөн хуумгай битгий хандаасай гэж хүсч байна Одоо бол дээлээрээ л гоёж байна даа.

-Таныг залуу байх үөд гол дүрийн төлөөх өрсөлдөөн их байсан уу?

-Бидний үеийн залуусыг театрт ирэх үед хамгийн залуу жүжигчин нь Л.Жамсранжав, Ц.Гантөмөр, Д.Цээнямбуу, Ж.Жигжиддулам нар байлаа. Тэд биднээс 9-10 насаар ах, Азаар надад дублёрт тоглох зав байгаагүй, Бүх жүжгийн гол дүрд тоглож байсан.

Дөчин нас хүртлээ олны хэсэгт ч гарч үзээгүй. Нэг бол залуу охинд тоглочихоод үгүй бол сайхан хүүхэн болчихоод яваад байна шүү дээ. Намайг “Отелло” жүжгийн Дездемонд тоглосноос хойш Н.Сувд, Б.Тунгалаг, Н.Цэрэнпагма гурав энэ дүрийг бүтээж байсан.

-Театрын зарим жүжигчин яагаад ажлаасаа гараад байна вэ. Хамаг хүч хөдөлмөрөө шавхан байж төатрт орчихоод гараад байвал харамсалтай санагддаг юм шиг ээ?

-Манайд гадаадын театрын мундаг жүжигчдээс дутахааргүй залуус зөндөө гарч ирлээ. Жишээлбэл, Ц.Баясгалан гэхэд гадагшаа яваад тоглолоо. Шагнал аваад ирлээ, Энэ бол бидний хүсч мөрөөдөж байсан олон орны уран бүтээлчтэй өрсөлдөх бас нэгэн гараа болж өглөө.

Б.Амарсайхан байна. Холливудад уригдаж кинонд тоглолоо. Энэ бүгд бидний үед байгаагүй. Бид хүсээд ч чадаагүй тэр сайхан боломж ирж байна. Хамгийн гол нь тэдгээр уран бүтээлчийг эдийн засгийн бололцоогоор нь дэмжих ёстой байна. Өнөөдөр манай театрынхан 500 мянган төгрөгийн цалин авч амьдралаа залгуулж байна,

Гэтэл өнөөдөр юмны үнэ хэд билээ, Залуус маань байрны найман хувийн зээлд хамрагдах гэхэд тэдний цалин хүрэхгүй байгаа. Тийм нөхцөлд ажиллаж байгаа болохоор зарим нэг нь “Салъя гэж салсангүй” гэдэг шиг амьдралаа бодоод театраас гарч байна л даа.

Гэхдээ урлагт хайртай, урлагийг дэмждэг хүмүүс байдаг. Эдгээр хүмүүстээ “Та нартаа баярлаж явдаг шүү. Залуучуудыг минь өшөө илүү дэмжиж тусалж байгаарай” гэж хэлье.

-Анх та бүхнийг театрт орж байх үед телевиз байгаагүй. Мэдээллээ хаанаас авдаг байсан бэ?

-Бидний уран бүтээлийн сайн мууг бичдэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь “Утга зохиол” болон “Үнэн” сонин байсан. “Үнэн” сонины эхний нүүрэнд шинэ зүйл юу байна, Драмын театрт ямар шинэ жүжиг тавигдах гэж байна.

Залуу жүжигчин Д.Мэндбаяр тэр бригадад очиж тогложээ” гэх мэт ганц хоёрхон өгүүлбэр гарсан байхад л тухайн үедээ их мундаг хүн болдог байж билээ. Харин одоо бол мэдээллээ телевизээс л авдаг болчихож. Техник технологийн хөгжил сайхан юм. Хэзээ ч хамаагүй ухрааж үзэх боломжтой болжээ.

Ц.Заяа

Эх сурвалж:

http://www.sonin.mn/news/culture/37168

Quiza-г хип хопчин гэж, “Таавар мэт” дуу, цомог нь хит болж, шуугиулж явсныг нь мэднэ. Ардчилсан намын гишүүн гэж сонссон. Нийслэлийн Соёл урлагийн газрын даргаар ажиллаж байгаа гэж дуулсан.

Төрийн захиргааны удирдах албанд хип хопчин залуу юу хийж байдаг юм бол гэж бодсон. Яг үнэндээ “Хип хопчид хар тамхины хэрэгт орооцолджээ, шорон оронд оржээ” гэхчлэн сонсч байснаас төрийн алба хашиж, хууль дүрэм ярина гэж төсөөлөөгүй нь миний буруу ч биз.

Ийм нэгэн залуутай уулзаж ийн хөөрөлдлөө. Биднийг очиход түүний өрөөнд газрынх нь ажилтнууд цуглачихсан “Төрийн албан хаагчийн ёс зүй” сэдвээр сургалт хийж байлаа.

-Танайхан яагаад ийм сургалт авч байгаа юм бэ?

-Хүний ухамсар, ёс суртахуун гэж бий. Тэр дундаа төрийн албан хаагчийн ёс зүй их чухал. Төрийн албан хаагчдад ийм сургалтыг байнга хийж, хуулиа дээдэлж ажиллах ёстой гэдгийг сануулж байх учиртай.

-Төрийн албан хаагчийн хамгийн наад захын ёс зүй юу юм бэ?

-Төрийн алба бол иргэдэд үйлчлэх алба, иргэд үйлчилгээ авахын тулд татвараа төлдөг. Бидний хамгийн анхан шатны ёс зүй нь иргэдтэй харилцах харилцаа, тэдэнд үзүүүлэх үйлчилгээнээс эхэлнэ.

-Нийслэлийн соёл урлагийн газрын даргаар ирээд хоёр жил гаруй болж байна уу?

-2015 он гараад гурав дахь жил рүүгээ орно.

-Төрд хашиж буй анхны алба уу?

-Тийм ээ.

-Өмнө нь бол чөлөөт уран бүтээлч…

-Тийм ээ.

-Уран бүтээлээ орхичихоогүй биз дээ?

-Хийнэ ээ.

-Зав чөлөө олдож байгаа бол фэнүүдийн чинь өмнөөс баяртай байна?

-Ер нь зав чөлөө гайгүй шүү дээ. Төрийн албан хаагчийн ажлын цагийг хууль, дүрмээр зохицуулсан. Өглөө 8 цагаас 17 цаг хүртэл ажилладаг.

НИЙСЛЭЛИЙН ТӨСВИЙН 5,0 ХУВИЙГ “НАЙРСАГ УЛААНБААТАР”-Т ЗАРЦУУЛНА

-Хотын Соёл урлагийн газрын энэ гурван жилийн хугацаанд хийсэн, нийслэлчүүддээ хүргэсэн хамгийн том, үр дүнтэй ажил юу вэ?

-Соёл, урлагийн бодлого, хөтөлбөрийн хэрэгжилт гэхчлэн өдөр тутмын бичиг цаасны урсгал ажил их юм. Хуучнаар Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам, одоогийн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамнаас гаргасан үндэсний таван хөтөлбөр бий.

Эдгээрийн дэд хөтөлбөрийг боловсруулж Улаанбаатарт хэрэгжүүлдэг. Нийслэлийн Засаг даргын нийгэм, эдийн засгийн зорилт, олон нийтэд хандсан үйл ажиллагаа, Нийслэлийн соёл урлагийн байгууллагуудын өдөр тутмын үйл ажиллагааг хэвийн явуулахад голлон анхаардаг.

Томоохноос нь нэрлэвэл, “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөр. Энэ хөтөлбөр маань Улаанбаатар хотыг найрсаг уур амьсгалтай, нийслэлчүүдээ хотын соёлтой байлгах, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэн жуулчдыг татах зорилготой.

Аялал жуулчлал хөгжүүлэх, хотын соёлыг бий болгох гол багана нь соёл урлаг юм гэдгийг энэ хөтөлбөрт багтаасан. Нийслэлийн жил бүрийн төсвийн 5,0 хувийг “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрт зориулна гэсэн чиглэлтэй. Энэ таван хувийн хоёр нь соёл урлагт зарцуулагдана. Нийслэлийн төсвөөс анх удаа соёл урлагт төсөв тавиуллаа, энэ бол том амжилт.

-Энэ хөтөлбөр хэрэгжиж арай эхлээгүй байгаа байх тийм үү?

-Энэ оны турш ярьж, өнгөрсөн есдүгээр сард Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлаар хөтөлбөр батлагдсан. Төсөвт хөрөнгө нь суусан. Төсвийн тодотголоор хөтөлбөрөө хамгаалж чадвал бид бүс нутгийн, монгол туургатны олон улсын томоохон арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулахаар бэлтгэж байна.

Жишээлбэл, Нийслэлийн Засаг даргын санаачилсан “Гандангийн даншиг” гэж наадам зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. Өндөр гэгээн Занабазар “Гандангийн даншиг” наадмыг анх санаачлан хийсээр ирсэн ч социализмын үеэс тасарсан гэх. Энэ наадам шашин соёлын эртний зан заншлыг сэргээх зорилготой.

Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нэг хөшүүрэг болно. “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрт соёл урлагийн дэд хөтөлбөрийг батлах гэж байна. Энэчлэн Улаанбаатар хотын нэр хүндийг өргөх, жуулчдыг татах арга хэмжээнүүд зохион байгуулна.

Аливаа улс оронд нийгэм, эдийн засаг хэдийчинээ хүндэрнэ, тэр хэрээр соёл урлагаа илүүтэй дэмждэг жишиг байна. Соёл урлаг бол нийгмийг тогтвортой байлгадаг хамгийн том зэвсэг, том дархлаа. Харамсалтай нь манай улсад эдийн засаг хүндрэхэд соёл, урлагийн төсвөө хамгийн түрүүнд танадаг жишиг тогтжээ.

-Эдийн засгийн хямрал нөлөө байх, Соёл, спорт аялал жуулчлын яамыг сая татан буулгачихлаа.

-Яамгүй болсон, татан буулгасан гэж үзэхгүй байна. Бүтцийн өөрчлөлтөөр манай салбар Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдын эрхлэх асуудалд шилжлээ.

ХОТЫН СОЁЛ ГЭДЭГ БОЛ НИЙТИЙН СОЁЛ

-Хотын соёлыг нэвтрүүлэх нь танай байгууллагын гол зорилгын нэг байх. Энэ чиглэлд ямар ажил хийж байна. Ер нь хотын соёл гэж юу юм бэ?

-Хотын соёл гэдэг бол нийтийн соёл. Хүмүүс нийтээрээ амьдарч буй тохиолдолд харилцан ойлголцлын, ухамсар, ёс суртахууны дүрэм баримтлах ёстой. Энэ нь нийгмийн эмх замбараатай байдлыг хадгалахад зориулагдсан байдаг. Жишээ нь, Улаанбаатар хотын замын түгжрэлийн үндсэн шалтгаан нь замын хөдөлгөөнд оролцогчийн нийтээрээ мөрдөх бичигдээгүй хуулиуд үгүйлэгдэж байгаагийн шинж.

Бүгдийг гэрлэн дохио, цагдаагийн хөдөлгөөнөөр зохицуулах нь ийм ачаалалтай хотод боломжгүй. Тухайлбал, гэрлэн дохио, цагдаа байхгүй уулзвар дээр Америкт бол stop sign гэж байдаг. Уулзварт машин болгон зогсолт хийнэ. Хэн түрүүлж ирсэн нь түрүүлж хөдөлнө. Жолооч бие биенээ хүндлэх л алхмууд. Түрүүлж ирсэн жолоочийг хүндэлснээрээ тэр жолооч хүндлүүлэх эрхээ олж авна.

Нийтийн соёлыг хэвшил болгоно гэдэг өөрөө өөрийгөө хүндлэх соёлоос л эхэлдэг. Хотын соёл гэж ерөөсөө л энэ. Хаалгаар зөрөхөд, шатаар өгсөхөд ч ялгаагүй баруун гарын дүрэм үйлчлэх учиртай. Бүх хүн баруун гар талаа бариад явахад саадгүй зөрж болно. Яарч буй хүн зүүн талаар нь зөрнө.

Ингэхдээ уучлаарай зөрөөтхөе, гараатхая гэнэ. Бид баруун гарын дүрэм баримталдаггүйгээс нэг нэгнийгээ уурлуулдаг, бухимдуулдаг. Би л болж байвал бусад нь хоёрдугаарт гэдэг нүүдэлчин соёл иргэншлээс уламжлалтай хандлага маань өнөөдрийн Улаанбаатарт хотын соёл гэдэг асуудлыг хөндөхөд хүргэж байна.

Цахилгаан шат дуудахдаа буух бол доошоо сумтайг, өгсөх бол дээшээ сумтай товчийг дарна гэх мэтчилэн жижиг асуудал биш болж. Энэчлэн жижиг гэлтгүй асуудлыг хөндөх ёстой. Энэ чиглэлд “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрийн хүрээнд “Инээмсэглэлтэй Улаанбаатар” соёлын аян зохион байгуулна.

Хог гэж юу юм бэ, яагаад хогийн саванд хийх учиртай юм, явган зорчигчдын баруун гарын дүрэм гэж юу юм, замын хөдөлгөөний дүрмийг хэвшүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах талаар ажлууд хийхээр төлөвлөсөн.

-Иргэдэд хүргэх гол зам нь юу байх вэ, дадлыг хэрхэн суулгах вэ?

-Сошиал медиа, болон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулна. Сайн дураараа оролцох оюутан залуустай хамтарна. Ийм зөв дадлыг уриалж, нэгээс хоёр удаа хийлгэж байж хэвшил болгох зорилготой ажил. Манайхан аливааг хүчээр буюу хууль хүчний байгууллагыг оролцуулж, торгууль тавьж хийх гэдэг. Энэ нь ач холбогдол муутай. Хүчээр шийдсэн тохиолдолд өнөө журам, торгууль үгүй болоход хүмүүс хэвшээгүй байдаг.

Жишээ нь, Замын цагдаагийн газар хамгаалалтын бүс гэж аян өрнүүлсэн. Бүс зүүх ёстой юм байна гэж хүмүүс бодсон ч хамгаалалтын бүс замын цагдаад биш намайг хамгаалахад, миний аюулгүй байдалд зориулагдсан эд гэдгийг ойлгоогүй. Энэ аяныг дуусахад жолооч нарын 20 хувь нь л хамгаалалтын бүсээ зүүж хэвшсэн байна. Энэ нь хангалттай сайн үр дүн биш. Тиймээс сайн дураар нь хийлгэж, ухамсарт нь ойлгуулбал илүү үр дүнтэй.

-Ийм заавар зөвлөмжийг кино, жүжиг, дуу ч юм уу уран бүтээлд тусгавал илүү үр дүнтэй, хүмүүст хүрнэ. Харин хөрөнгө мөнгө илүү шаардлагатай байх.

-Сүүлийн үед сошиал орчинд уран бүтээл хийж, цацах нь илүү үр дүн харагдаж байгаа. Энэ чиглэлийн уран бүтээлчидтай хамтарна. Хүмүүст түгээх, хүргэх нь сайн дурынхны ажил. Заавал гудамжинд лоозон барьж алхах хэрэггүй.

Бид сошиал орчинд цацах эхүүдийг бэлтгэнэ. Хотын соёлыг түгээхийн төлөө хүн бүр оролцоогоо нэмэгдүүлж, олон хүнд түгээж болно гэж харж байна. Манай залуучууд facebook, twitter, instagram зэрэг олон нийтийн сүлжээгээр холбогдчихлоо. Энэ бол бидний мессэжээ хүргэх маш том боломж юм.

БИ ӨӨРӨӨ 12 ДАХЬ ЦЭРЭГ НЬ

-Танай газар хэдэн ажилтантай вэ?

-12

-Quiza 12 цэрэгтэй гэсэн үг биз?

-Би өөрөө 12 дахь цэрэг нь. Нийслэлийн соёл урлагийн газар маань урлаг, уран сайхны, захиргаа удирдлагын гэсэн хоёр хэлтэстэй. Нийслэлээс олон нийтэд зориулсан томоохон арга хэмжээг Урлаг уран сайхны хэлтсийнхэн зохион байгуулна.

Жишээлбэл, шинэ жилийн арга хэмжээг зохион байгуулахад юу шаардлагатайг бэлтгэж, хөтөлбөр, ажлын төлөвлөгөө гаргана. Энд зөвлөмж өгч ажиллахдаа би энэ хэлтсийнхээ цэрэг болдог. Хууль эрх зүй, соёлын бодлогын чиглэлээр ажиллахад шаардлагатай үед би цэрэг нь болно.

Нийслэлийн соёл урлагийн газарт бүтцийн өөрчлөлт хийж, гурван хэлтэстэй ажиллуулахаар болсон ч харамсалтай нь төсвийн боломжгүйгээс Соёл, хүний хөгжлийн хэлтэс маань ажиллах боломжгүй байна.

Соёлын асуудал хариуцсан яам асуудлыг шийдвэрлэж өгвөл энэ хэлтсээ ажиллуулна. “Инээмсэглэлтэй Улаанбаатар” аяныг уг нь Хүний хөгжлийн хэлтэс дааж ажиллана гэж тооцоолж байсан. Гэхдээ төрийн бус байгууллага, төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаагаар энэ хэлтсийнхээ үйл ажиллагааг шинэ онд явуулъя гэж төлөвлөж байна.

-“Найрсаг Улаанбаатар”, “Инээм­сэг­­лэлтэй Улаанбаатар” гэсэн энэ нэрнүүд ямар нэгэн зүйлд уриалан дуудаад буй ч юм шиг санагдах. Нэрний учрыг тайлж өгөөч?

-“Найрсаг Улаанбаатар” нэрийг Нийслэлийн Засаг дарга өгсөн. Улаанбаатар хот 2013 онд аялал жуулчлалд таагүй 13 хотын нэг болсон. Ийм байдлыг өөрчилье гэж энэ хөтөлбөрийг санаачилсан.

Манайд буй хас тэмдэгтнүүд, гудамжинд алхаж буй хүмүүсийн хөмсөг зангидсан нүүр, царай, үйлчилгээ болон төрийн байгууллагынхны харилцааны соёл… нийгэмд маш том стресс болоод байгааг арилгах соёлын том аян юм. Өмнөх нийгэмд соёлын довтолгоог хүчээр хийж байлаа. Чухал байсан уу, байсан.

Тухайн нийгмийн тогтолцоо дарангуйллын шинжтэй байсан учраас маш хүчтэй соён гэгээрүүлж чадсан гэж үздэг. Өнөөдрийн энэ ардчилсан нийгэмд хүчээр шийдэж болохгүй.

Улаанбаатарын дүрэм гэж хэлэлцүүлэг явуулах үеэр хүмүүс хотод шилжин ирэгсдээс хотын соёлын шалгалт, тест авч, хичээл зааж байя гэсэн санал ирсэн. Бид буюу Соёл урлагийн газрынхан “Ийм боломжгүй” гэсэн хариу өгсөн.

Яагаад гэвэл энэ маш их зардал мөнгөний ажил, шалгалт авна гэвэл иргэдэд дарамт болно. Хотын соёлыг уриалж, сайн дурын үндсэн дээр хүмүүст суулгах учиртай. Амьдралын хэв маяг, дадал зуршлыг өөрчлөх, зөв хэвшүүлэх тухай болохоос хүчээр шийдэж болохгүй.

ИНЭЭМСЭГЛЭЛ БОЛ ЗЭВСЭГ

-Quiza хаана төрсөн бэ?

-Улаанбаатарт.

-Хэдий Улаанбаатарт төрсөн ч аав, ээжийнхээ нутгийг дагаад аймаг сумаар дуудуулаад явчих тохилдол бишгүй. Ялангуяа, бөхчүүд.

-Байна аа, миний аав Ховдынх. Үүнийг монголчуудын гарал үүслээ мэдэлцдэг мэндчилгээний том соёл гэж би хардаг. Түүнээс хотод төрсөн нь хотынх, хөдөө төрсөн нь хөдөөний хүн биш. Бид аль эртнээс л хэт нутаг хаана вэ, хэрэг зориг юунд вэ гэж мэндчилж ирсэн.

Монголчууд цөөхүүлээ, гарал үүсэл, нутаг усаа мэдэлцэж байх нь бидэнд хэрэгтэй. Ямар ч хөгжилтэй нийгэмд гарал үүслээ ярьдаг, энэ бол ярианы том сэдэв, зарим хүний том бахархал. Миний найз нарын дунд гурав, дөрвөн үеэрээ Улаанбаатарынх гэх хүн байна, түүгээрээ бахархдаг. Энэ бол хүнд байх учиртай зан гэж боддог.

Харин Улаанбаатарын иргэншилтэй, энэ хотод амьдарч байгаа хэн ч гэсэн энэ хотын эрх ашгийн төлөө үүргээ биелүүлэх ёстой. Энэ эрх ашиг эргээд танай үр хүүхдийг хамгаална гэдгийг л ойлгож амьдрах ёстой. Туул голын усанд яагаад хог хаяж болохгүй вэ гэхээр тэр дор хэн нэгний хүүхэд сэлж байж магадгүй.

Нэг сая 300 мянган хүний ундаалах хамгийн том гол нь Туул. Тиймээс та нийслэлчүүдийг хүндлээд, өөрийгөө хүндлээд голын усанд хог битгий хая, машинаа угаахгүй байх ёстой гэдгийг л хүний ухамсарт хийх нь хотын соёлыг түгээхийн ач холбогдол.

-Хотын соёлын нэгдүгээр дүрэм бол бие биенээ хүндлэх шүү дээ?

-Өөрийгөө хүндлэх, инээмсэглэх гэдэг бол маш том соёл. Инээмсэглэл бол өөрт учирч болох эрсдэлийг хамгаалах том зэвсэг. Халаасны хулгайчийн өмнөөс сайхан инээмсэглэж яагаад олохгүй гэж, тэр хүний сэтгэл зүйд маш их нөлөөлнө. Магадгүй таны халаасыг ухахгүй дээ, ийм л жишээний.

-Монголчууд инээмсэглэх тийм ч дуртай биш байх.

-Харин тийм ээ. Гадуур алхаж явахдаа хүний өмнөөс инээмсэглэхээр зарим хүн их гайхдаг. Барууны орнуудад эсрэгээр ууртай байвал гайхна шүү. Гэхдээ ийм хандлагыг бий болгох ёстой.

Тухайлбал, манай ажил дээр нэг хүн өргөдөл, гомдол бариад их ууртай орж ирлээ. Өөдөөс нь “Та сайн байна уу” гээд инээмсэглэн мэндлэхэд тухайн хүний хандлагад маш том өөрчлөлт явагдана. Өөртөө учирч болох, дайрч болох эрсдэлээс инээмсэглэл хамгаална гэж энийг л хэлээд байгаа юм.

БИ ӨӨРИЙГӨӨ НИЙГМИЙН ЗҮТГЭЛТЭН ГЭЖ ХАРДАГ

-Quiza-гийн уран бүтээлд хотын соёлын тухай гардаг. Тийм ч болоод хип хопын нэгэн уран бүтээлч чиний эсрэг дуу гаргасан байх?

-Тэр Quiza-гийн биш, хотын соёлын эсрэг дуу л даа.

-Хотын соёлын төлөө уран бүтээл хийж, энэ тухай дуугарч эхэлсэн нь хэзээнээс эхтэй бэ?

-2008 онд би “I love new UB” гэж аян хийсэн. Ийм нэртэй цомог гаргаж байлаа. Хотоо хайрлах үзлийг залуучууддаа уриалахыг зорьж явдаг. Дэлхийн томоохон хотуудад ийм аян давалгаалаад явсан юм, тэр жишгээр л хийсэн.

“Je t’aim Paris” кампанит ажил явагдсанаар Парисийн аялал жуулчлал өмнөхөөсөө ч нэмэгдсэн. Жуулчдыг хүндэтгэдэг, эрсдэл аюул учрахаас санаа зовдог нь парисчуудад санхүүгийн том эх үүсвэр болсон. “I love New York” гэж аян явсан, Москвад ч давалгаалсан.

Манай монголчууд нүүдэлчний соёл иргэншлээс суурин иргэншилд шилжиж байна. Энэ бол бидний хувьд шинэ юм гэж, мөн шинэ зууны шинэ хандлага гэж шинэ Улаанбаатар гэж тодотгосон. Хотын соёлыг бий болгох мөрөөдөл минь 2008 оноос ингэж ажил болж эхэлсэн.

-Одоо бол Нийслэлийн Соёл урлагийн газрын дарга. Хотын соёл, шинэ хандлага нэвтрүүлэх гэж ажиллах нь зөв. 2008 онд яагаад ийм ажил эхлүүлж байсан юм бол, хэн нэгэн санал тавьсан уу?

-Би өөрийгөө уран бүтээлч, улс төрийн гэхээс илүү нийгмийн зүтгэлтэн гэж хардаг. Бид ямар нэгэн зүйлийг хийж бүтээхийн төлөө л явж байгаа. Тэр нь зөв ажил байвал амбицтай, карьертэй байхад тусалдаг юм болов уу гэж боддог.

Бид гадаад руу ажлаар, амралтаар зөндөө л явдаг. Гадаад оронд амраад, сайхан байдаг, тэрэндээ их дуртай байдаг биз дээ. Ийм байдлыг л Улаанбаатарт бий болгох сон гэж боддог. Гаднынхан манай хотод ирээд сэтгэл хангалуун байгаад, мөнгөө үрээд буцдаг байгаасай гэж хүсдэг.

-Хүн болгон л хотоо цэвэр цэмцгэр байгаасай, сайхан хот болж хөгжөөсэй гэж боддог. Гэсэн ч үүний төлөө тэмцсэн нь цөөхөн биз. Quiza-гийн хувьд арай өөр санагдаад байна.

-Чехэд дөрөв, Англид хоёр жил сурсан. Энэ хугацаанд Монголдоо ирнэ. Тэр бүрт л ийм үзэл шингээд, буглаад байсан, Улаанбаатараа гоё болгох сон, дэлхийн хот болгох сон. Би энд төрсөн, хүүхдүүд минь төрсөн, би эндээ үхнэ. Хүүхдүүд үргэлжлэл минь болоод амьдарна. Энэ хот минь дэлхийн хотуудын түвшинд очоосой гэж мөрөөддөг.

-Ямар чиглэлээр сурсан бэ?

-2000-2004 онд Чехэд Метрополитаны их сургуулийг олон улсын худалдаа, эдийн засагчаар төгссөн. Зуны амралтаараа Лондонд ажил хийдэг байлаа. Лондонд хэлний курст сурч байсан. 2005 онд Улаанбаатарт ирсэн.

-Ирээд л анхны “Таавар мэт” цомгоо гаргажээ дээ?

-Тэгсэн. 2006 оны нэгдүгээр сард гаргасан.

-“Таавар мэт” үнэхээр хит болж чадсан шүү?

-Би бас тэгж боддог.

БИЕ БИЕНЭЭ ӨДӨХ НЬ ХИП ХОПЫН МӨН ЧАНАР

-Хип хоп урсгалын хүнтэй уулзсаных асуумаар нэг зүйл байна. Танай урсгалд нэгнийгээ “доош нь хийсэн” ч юм шиг, доромжлоод байгаа ч юм шиг уран бүтээл олон байх юм. Нэрд гарах арга юм шиг санагддаг. Тухайлбал, Quiza ийм дайралтад өртсөн?

-Бие биенээ өдөх нь хип хопын мөн чанар гэж болно. Манайхаар бол дайралцаан юм. Мэдээж энэ нь урлагтай байх ёстой. Харин сүүлийн үед хэрүүл доромжлолын шинжтэй болчихлоо.

Энэ нь би бол танхай, хип хоп урлаг бол бүдүүлэг, соёлгүй гэж зарлаж байгаатай адилхан. Уг нь зөв ажиллавал маш олон хүнийг хип хоп урлагт татах, буруу, муухай байвал олон хүнийг энэ урлагт дургүй болгох боломж юм даа.

Америкийн реппэр Тү Пак “Дээрэмчний амьдрал” гэдэг дуугаараа гудамжны танхайчууд, дээрэмчдийн амьдралыг харуулсан нь үр дүнгээ өгсөн. Дээрэмчдийн дүр төрх ийм байна, тэд бие биенээ дээрэмдээд л амьдарч байна, Засгийн газар анхаараач ээ гэж байдлыг байгаагаар нь дуулж олны анхааралд авчирсан.

Өргөн өмд моодонд орж байх үед гудамжны танхайгийн өмднөөс нэгжлэгээр 17 буу гарч ирсэн. Америкийн Засгийн газар хип хопын шинэ хандлагыг нарийхан өмдтэй болгосон. Үүндээ хип хопчид, уран бүтээлчдийг татан оруулсан. Өсвөр насныхан болон гудамжинд амьдардаг хүмүүсийн олонх хип хоп сонсдог юм байна.

Энэ их амжилттай болж өмд нарийссан, одоо бүр ч бариу ноосон өмд шиг болж байна. Электро, транс хөгжмийг сонсоход хар тамхи хэрэглэдэг имижтэй болчлоо. Ийм байдлыг өөрчлөхийн тулд энэ хөгжмийн чигэлийн уран бүтээлчидтэй хамтарч байна.

-Дарга болсноосоо хойш хип хопчидтойгоо уулзаж байгаа юу?

-Би ер нь хип хопчидтой уулздаггүй.

-Хип хопчдын холбоо гэж байдаг, тэр холбооны гишүүн үү?

-Үгүй яахав, танина л даа. Найз нөхдийн хэмжээнд уулздаггүй. Нийлдэг найз нөхөд бий. Тэд хип хопчид биш. Хуучны “Icetop”, “Люмино”, “Дижитал”-ийнхантай бол гайгүй л харилцаатай. Бусдыг нь, ялангуяа сүүлд гарч ирснүүдийг нь мэдэхгүй.

-Хип хопчид хар тамхины хэрэгт орооцолдсон тухай их ярьж бичих юм. Ийм мэдээлэл авдаг биз?

-Надад ийм эмзэглэл байдаг юм. Гэмт хэрэг гэж юу вэ, өсвөр насныханд ийм мэдлэг, мэдээлэл хэрэгтэй байна. Гэмт үйлдэл гэдгийг нь мэдсээр байж үйлдвэл гэмтэй. Мансууруулах бодис хэрэглэж байгаа хүүхдүүд, өсвөр насныхан гэмтэй үйлдэл гэдгийг мэдэхгүй хэрэглэдэг. Тэдэнд ийм мэдлэг, боловсрол хэрэгтэй.

Манай газар өнгөрсөн жил Үндэсний телевизтэй хамтарч “Ангийн драм” уралдааныг сургуулийн сурагчдын дунд явуулж, мансууруулах бодисын хор хөнөөлийг таниулах ажил хийсэн. Соёл урлагийн бүх салбар байгууллагын үзвэр эхлэхийн өмнө ийм танилцуулга, ухуулгыг хийж хэвшүүлэх ажлыг зохион байгуулсан.

Энэ онд ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийнханд мансууруулах бодис түүний хор нөлөөллийн талаар мэдлэг олгох сургалт ярилцлагуудыг олны танил уран бүтээлчидтэй хамтран хийсэн. Дараа жил ч энэ ажлаа үргэлжүүлнэ. “Дижитал” хамтлагаар уран бүтээл хийлгэсэн.

Мөн ШУТИС-тай хамтраад орон нутгаас ирсэн, нэгдүгээр дамжааны оюутнуудад хотын соёл хичээлийг есдүгээр сард зохион байгуулсан. Бусад сургуулиудтай хамтарч энэ ажлыг уламжлал болгоно оо. Мөн Улаанбаатарын шөнийн клубүүдийг 24 цагаас хаадаг, үүний эсрэг, архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийн эсрэг тэмцэж эхэлж байна, өөрийнхөө боломжоор.

-Хэдэн цаг хүртэл ажиллуулах саналтай байна?

-Өглөө 6 цаг хүртэл ажилладаг болгох ёстой. Энэ чинь хотын том соёл шүү.

-Quiza архидан согтуурахыг өөгшүүлсэн гэж загнуулах нь…

-Гэртээ, голын эрэгт, зочид буудалд архи уухыг хорьж, шөнийн цэнгээний газруудыг нээж ажиллуулах хэрэгтэй. Гэхдээ мэдээж, харуул хамгаалалт, камертай, стандарт шаардлага хангасан байх хэрэгтэй.

Өнөөдөр ийм газрууд бүгд цагдаад авлига өгөөд ажиллаж байна. Бидний гаргасан хууль дүрэм авлигыг өөгшүүлэгч болж хувирлаа. Нийгэм даяараа энэ авлигыг өгч клубт орж байна шүү дээ.

Шөнийн клуб бол хотын амьдралын нэг өнгө, жуулчдын мөнгөө үрэх, хотын залуусын стрессээ тайлах газар. Эрдэнэчимэг гишүүний санаачилсан хуулиар одоо манайд 21 цагаас хойш архи согтууруулах ундаа зарахгүй болох гэж байна.

Яагаад хүчээр 21 цагт унтуулах гээд байгаа юм. Хориотой хот боллоо. Ингэхээр хууль биелүүлдэг хувь маань бүр багасна. Авлига бүр өснө, сөрөг үр дагавар бүр их гарна. Гадаадын улс оронд бол гэртээ архи уухаас, гэр бүлийн хүчирхийллээс хамгаалж шөнийн клубүүдийг нээлттэй байлгадаг.

БИД ДУНД ГОЛЫН ЖАРААХАЙНУУД

-Урлаг, спортын хүмүүсээс заавал асуудаг асуулт байх. Уран бүтээлч урлагийн хүн танайхан дунд бий юү. Ах чинь лав дуулдаг, хип хопчин гэж мэднэ?

-Аав минь хөдөө аж ахуйн салбарынх, ээж насаараа цэцэрлэгт ажилласан. Миний ээж сайхан дуулж, хуурдана, урлагийн авьяастай. Хип хоп урлагт ороход ах минь нөлөөлсөн. Түүнийг D lob гэдэг. Тэр миний “Хийморийн сан” дууг хамтарч дуулсан.Хип хоп бол урлаг гэхээсээ мэтгэлцээний төрлийн зүйл л дээ.

-Ах чинь одоо дуулж байгаа юу?

-“Дунд гол мюзик” гэж продакшн ажиллуулж байгаа. Олон нийтийн сүлжээнд уран бүтээлүүд нь сайн явдаг.

-Дунд гол гэдэг нэр их содон сонсогдож байна.

-Бид 19 дүгээр хорооллын хүүхдүүд, Дунд голын эрэгт тоглож өссөн Дунд голын “жараахайнууд”. “Дунд гол” гэж бидний гаргаж байгаа брэнд нэр. Миний шинэ цомгийн нэр “Дунд голын дугуйлан”, удахгүй гарна.

-Цэцэг нуурын дугуйлан гэдэг шиг үү?

-Тийм ээ. Миний аав Ховдын Цэцэгийнх. Аавын минь өвөө Ард Аюушийн Цэцэг нуурын дугайланд байсан. Клуб гэхээр хүмүүс баар ресторан гэж ойлгоод байдаг. Уг нь тийм биш, үзэл бодлоороо нэгдээд ажилладаг хамт олон.

Монгол орчуулга нь дугуйлан. Дугуйрч суугаад ярилцдаг. “Дунд голын дугуйлан” цомог минь нэгдүгээрт өссөн орчныг минь таниулна, хоёрт хотын байгаль экологийн асуудлыг хөндөж байгаа, гуравт найз нөхдийн минь болон уран бүтээлийн минь үзэл санааны илэрхийлэл.

Хип хоп урлагийн үнэ цэн нь дуучин үгээ өөрөө бичдэгт байгаа юм. Шүлгэнд байгаа утга санаа, хэм хэмжээг хэмнэлээр гаргадагтаа л үнэ цэнэ нь оршдог. Хип хопыг хэмнэл утгын авцалдаа, илэрхийлэл гэж болно.

-Нийгмийн зүтгэлтэн Quiza-гийн өөрийгөө, үзэл бодлоо илэрхийлэх зэвсэг нь хип хоп юм байна гэж ойлголоо?

-Хид хоп илтгэх урлагийн орчин үеийн хэлбэр ч юм уу даа.

-Хип хоп дууны шүлгийг дууны яруу найраг гэх үү?

-Гудамжны яруу найраг. Хип хоп бол бодитой. Баримт баримт бас дахин баримт. Цэцгийн дэлбээн дээрх шүүдрийн дусал гэж хип хопчид шүлэглэхгүй. Хип хоп бол хотын л урлаг даа.

-Quiza эхнэртээ зориулсан дууныхаа шүлгээс ганц хоёр мөр хэлээч. Эхнэртээ зориулсан юм чинь уран сайханлаг, яруу найраглаг байх гэж бодлоо.

-Эхнэртэйгээ яагаад амьдрах болсон, бидний цаашдын амьдрал ямар байгаасай гэж боддогоо л илэрхийлсэн. Миний сэтгэлийн бодит байдлыг л харуулсан шүлэг. Мэдээж цэцэг ичээмээр чиний минь дүр гэж би хэлж чадахгүй.

…Заримдаа ажилтай чамайгаа би үл анзаарна гэвч бүү санаа зов, чи надад бүхнээс илүү… гэж л дуулсан.

-Төрийн байгууллагад дарга хийх, уран бүтээлч хийх ямар ялгаатай байна?

-Хариуцлага гэж маш том ялгаа байдаг юм байна. Өмнө нь би хувийн амьдрал, үзэл бодлынхоо төлөө ажилладаг, түүнийхээ төлөө л хариуцлага хүлээдэг байсан бол өнөөдөр тийм биш.

Нийслэлийн соёл урлаг гэж салбарын өмнөөс, нийслэлчүүдийнхээ өмнөөс хариуцлага үүрч ажиллаж байна. Хариуцлага гэдэг нь төрийн албаны хамгийн том ачаа юм байна.

“Олон жил төрд ажиллалаа” гэж хэн нэгний өмнөөс ажиллачихсан, ажиллаж байгаа юм шигээр л хүмүүс ярьдаг. Энэ бол тухайн хүн өөрөө хүсээд л хийж буй ажил. Өөрөө хүсч, хүссэн ажлаа хийж буй учраас өөрийнхөө төлөө ажиллаж байна ч гэж бас болно.

Яг үнэнийг хэлэхэд, энд ингээд төрийн албан хаагчийн цалин аваад, маш том хариуцлага хүлээгээд, өдөр бүхэн костюм пиджак өмсөөд, ямар ч боломжгүй байхад ч заавал очих ёстой арга хэмжээнд очоод…

-Ямар ч боломжгүй ч заавал очих арга хэмжээ гэдэг чинь…

-Шинэ он гарах гэж байна, гэр бүлээрээ хамгийн дуртай баяраа сайхан тэмдэглэх гэж байна. Гэтэл би төв талбай дээр шинэ жилийн арга хэмжээ зохион байгуулж байдаг, энийг л хэлж байгаа юм. Өмнө нь би маш их эрх чөлөөтэй байлаа.

Дуртай хувцсаа өмсөнө, дуртай цагтаа босно, дуртай мөнгөө олно, дуртай зүйлдээ үрнэ. Төрийн албан хаагч ийм байж болохгүй, цалингаа сар бүр авна, цагтаа ажилдаа ирнэ, цагтаа тарах ёстой. Амжихгүй бол илүү цагаар ажиллана.

ХОТЫН ДАРГА Ч QUIZA Л ГЭЖ БАЙДАГ

-Төрийн алба чинь төвөгтэй юм биш үү.

-Энэ талаасаа бол төвөгтэй, хүмүүстэй харилцааны өндөр түвшинд харилцах ёстой. Нөгөө талаасаа бол дуундаа дандаа л дуулдаг, нийгмийн сайн сайхан хөгжлийн төлөө шүүмжилдэг байсан бол өнөөдөр тэр сайн сайхны төлөө ажиллах боломж надад олдлоо. Чамд ийм боломж байсан, ашиглаж чадсан юм уу гэж хожим асуухад ингэж ажилласан гэсэн хариулттай үлдмээр байна.

Гуравт, би дөрвөн хүүхэдтэй болсон, ам бүл зургуулаа. Миний амьдрал тогтвортой байх ёстой. Ажил, орлого, хэв маяг минь тогтвортой байхыг миний амьдрал надаас шаардаж байна. Түүнээс биш гурван сар ямар ч ажилгүй суучихаад нэг сар шөнө өдөргүй ажиллаад цомог гаргаж, зүгээр суусан гурван сарынхаа орлогыг олох боломжгүй болгож байна.

-Төрийн албаны цалин бага санагдахгүй байна уу?

-Надад энэний төлөө гомдоллох эрх байхгүй. Би өөрөө өргөдлөө өгөөд, шалгалтаа өгөөд ажилласан.

-Хэнд өргөдлөө өгсөн гэж?

-Нийслэлийн Засаг дарга Бат-Үүлд.

-Өөрийн эрх чөлөөнөөс татгалзаж, ийм “баригдмал” ажил хийж буй нь хотын соёлыг түгээх сэтгэлийнх байх тийм үү?

-2008 оноос эхлүүлсэн ажлаа хууль эрх зүйн хүрээнд хийе гэсэн юм.

-Quiza л гээд байдаг. Аав, ээжээс хайрласан нэр нь хэн билээ?

-Бавуугийн Батцэнгэл

-Хотын удирдлага, тухайлбал, Бат-Үүл дарга чамайг Батцэнгэл гэх үү, Quiza гэх үү?

-Quiza гэж байдаг шүү…

 “Улаанбаатарын сонин” 2014.12.15 №11 /099/

http://www.sonin.mn/news/culture/37080

-Нийгэм соёл, хүн судлалын шинжлэх ухааныг сонгоход танд юу нөлөөлсөн бэ?

-Би энэ мэргэжлийг эзэмшинэ гэж анхнаасаа зорьж, төлөвлөж байгаагүй. Ээж минь насаараа нийгэм судлалын чиглэлээр ажилласан хүн. Одоо ч гадаадад энэ чиглэлээрээ ажиллаж байгаа. Ээжийгээ харахаар их л уйтгартай ажил хийдэг хүн шиг санагддаг байсан. Олон төрлийн ном уншиж өдрийг өнгөрүүлдэг байсан миний сонирхлыг аравдугаар ангид орсон хойно нийгэм судлалын хичээл л татаж билээ. Гэхдээ бас нийгэм судлаач болъё гэж бодоогүй. Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд хаана, ямар хуваарь байна, түүнийг нь шууд сонгодог жишгээр би ч бас өөрт ногдсон хуваарь болох МУИС-ийн япон хэлний ангид элсэж байлаа. МУИС-ийг төгсөж, Америкийн нэгэн судалгааны байгууллагыг удирдаж байхад минь их сургуулиас “Манай Нийгэм, соёлын антропологийн тэнхимд энэ чиглэлээр мэргэшсэн онолын мэдлэгтэй хүн ховор байдаг. Манайд ирж багшилна уу” гэж урьсан. Мөн Соросын сан, дэлхийн антропологийн шинжлэх ухааныг дэмждэг Венер Гренийн сан зэрэг олон улсын байгууллагын тэтгэлэгт хамрагдах боломжийг нээж өгсөн учраас энд багшлах саналыг хүлээж аваад гурван жил гаруй болж байна. Монголын боловсролын тогтолцоо ч, аав ээжүүд ч мэргэжлээ өөрсдөө сонгох боломжийг нь хүүхдүүддээ олгодоггүй гэж би боддог. Энэ их харамсалтай. Харин энэ жилээс эхлээд манай сургууль бүтцийн өөрчлөлт хийж, нэгдүгээр курсээ төгссөний дараа ямар мэргэжлээр суралцахаа сонгох боломж нээгдсэнд баяртай байгаа.

-Нэгдүгээр курсээ төгссөний дараа мэргэжлээ сонговол арай илүү бодитой гэж үү?

-Дэлхийн сонгомол их сургуулиудад яаж оюутан элс үүлдэг, элсүүлснийхээ дараа тэднийг өөрсдийнх нь боломж бололцоонд тулгуурлан хэрхэн хөгжүүлэх арга замыг заадаг энэ чиг хандлагыг МУИС-д нэвтрүүлсэн нь нэг дэвшил. Улсын томоохон сургуульд орж л байвал болоо гээд ямар ч хамаагүй мэргэжил сонгочихдог тогтолцоо одооноос арай өөрчлөгдөх болов уу гэж найддаг. Одоо МУИС-д элсэх хүүхдүүд хоёр босго давна гэсэн үг. Элсэлтийн шалгалт өгөөд их сургуульд орсныхоо дараа нэгдүгээр курсээ онц, сайн төгссөн тохиолдолд мэргэжлийн чиглэлээ сонгох боломж нь илүү нээлттэй болох юм.

-Их сургуульд харьцуулсан уран зохиолын ангийг шинээр нээснээрээ манайд ямар хэрэгтэй болохыг хэлж өгнө үү. Энэ ажил яагаад нам гүм болчихов оо?

-МУИС-ийн ректорыг томилохдоо ямагт улс төрийн намаас хамааралтай байсаар ирсэн. Ингэснээр өмнөх удирдлагуудын санаачилсан ажлыг дараа дараагийн хүмүүс нь үргэлжлүүлэхийн оронд үгүйсгэдэг. Харьцуулсан уран зохиолын анги шинээр нээх гэж байсан проректорын маань шийдвэр ийм байдлаас болоод хэрэгжсэнг үй. Намайг оюутнуудад харьцуулсан уран зохиолын хичээл заагаарай гэхээр нь дотроо баярлаж байсан чинь одоо бүх зүйл бахь байдгаараа, нөгөө л лекцээ уншиж байна. Харьцуулсан уран зохиолын анги нээснээр монголчууд өөрсдийгөө гадаадынхантай харьцуулж харах боломжтой болно. Монголын уран зохиолын хөгжлийг хаахна явааг мэдэхийн тулд бусад орны зохиолчид юу сэтгэж, хаашаа зорьж чиглэж байгааг харьцуулж судлах хэрэгтэй. Гэхдээ үнэндээ манайд утга зохиолын чанартай сайн шүүмж бичдэг хүн тун цөөн. Тухайн зохиолын гүнд нэвтэрч, агуулгыг нь бүрэн гаргаж шүүмжилж чадах хүн бол манай МУИСийн Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимийн ганц, хоёр багш л байгаа. Жишээлбэл, энгийн хүмүүс таашаал авах гэж Харүки Мүракамигийн зохиолуудыг уншдаг. Түүний зохиолуудыг уншихад үнэхээр сайхан. Харин тэр бүхний цаана Мүраками бидний өдөр тутмын амьдралын хоосрол, утга учиргүй зүйлүүдийг харуулдгийг харьцуулсан уран зохиолын судалгаа хийдэг хүмүүс л олж хардаг.

-Та одоо ямар сэдвээр докторын зэрэг горилж байна вэ?

-“Бэлчээрийн мал аж ахуй” гэсэн сэдвээр судалгаа хийж байна. Малчдын ирээдүйн төлөвлөгөө, тэдний амьжиргаа, ахуй амьдрал ямар байгааг судална. Бэлчээрийн мал аж ахуй гэхээр манайхан байгаль орчин, мал сүрэг, ан амьтан, хөрс шороог нь судлаад байдаг. Гэтэл тэр бэлчээрийн мал аж ахуйг авч яваа малчин хүний талаар төдийлэн мэддэггүй. Яагаад тэр хүн малаа өсгөе гэж бодоод байгаа юм, малчид өнөөдөр юунд хөрөнгө оруулж байна вэ, яагаад хотод орон сууц худалдаж авах болов, тэд амьдралаа хэрхэн зохион байгуулдаг вэ, арван жилийн дараах ирээдүйгээ ямраар төсөөлж байгаа зэргийг нь би судалж байна гэх үү дээ. Малчдын өдөр тутмын амьдралын хэмнэл, хэрэгцээ, хүсэл зорилгыг нь ойлгоогүй хэрнээ “Эрчимжсэн мал аж ахуй байгуул. Малынхаа тоо толгойг цөөлж, чанарыг нь сайжруул” гээд дүрэмдээд байхаар бодлого, бодит амьдрал хоёр зөрөөд байна. Ямаагаа өсгөж бэлчээр сүйтгэлээ гэж малчдыг буруутган, бэлчээрийг нь хаших уу, газрыг нь хувьчилж өгөх үү гээд энд маргаад байдаг. Гэтэл яг бодит амьдрал дээр тэд биднээс хамааралтай, хамааралгүй энэ шийдвэрүүдийг өөрсдөө өдөр тутам гаргаад амьдралаа авч явдаг шүү дээ.

-Орчин үеийн докторуудын зарим нь өөрсдөө ч ойлгохгүй байж том том сэдэв “барьж аваад” байдаг. Энэ судалгааныхаа үр дүнг бодлого, шийдвэр гаргах хүмүүст нь хүргэх талаар төлөвлөсөн зүйл танд бий юү?

-Миний судалгааны ажлыг Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн “Ногоон алт” төсөл санхүүжүүлж байгаа. Монголд доктор хамгаалах гэж буй хүмүүсийн судалгааны ажлыг санхүүжүүлэх эх үүсвэр тун бага. Антропологич хүн тухайн нийгмээ судлахын тулд адаглаад хөдөө очиж, малчдынхаа дунд амьдарч, ажиглалт дүгнэлт хийх шаардлага тулгардаг. Харин манайд ийм зүйл дээр санхүүжилт үнэхээр гачигдалтай учраас олон хүн судалгааны ажлынхаа эцсийг нь үзэлгүй орхидог болов уу. Миний докторын ажлыг санхүүжүүлж буй Швейцарийн хөгжлийн агентлаг бэлчээрийн мал аж ахуйн чиглэлээр Монголын төрийн байгууллагуудтай нягт хамтарч ажилладаг тул яваандаа манай багийнхны судалгаа шийдвэр гаргах түвшнийхэнд хүрч, тусгалаа олох юм.

-Хүн, хүний нийгмийг судлаад ирэхээр танд ямар мэдрэмж төрдөг вэ. Хүн гэдэг амьтан хайр хүрмээр юм байна уу, эсрэгээрээ бүр зэвүүцэл төрүүлмээр нэгэн юм уу?

-Геноцид, холокост гэхчилэн (хүмүүсийг хоморголон хядах ажиллагаа) хүний нийгмийн түүхэнд тохиолдсон сэтгэл эмзэглэм, аймшигт зүйл үүд байдаг л даа. Бас үүний хажуугаар хүнд хайр, энэрэнгүй ёс, зориг гэсэн сайхан зүйл үүд байна. Зориг гэдэг юм тухайлбал амьтанд байдаггүй. Үүгээрээ хүний амьдрал илүү сонирхолтой, бас давуу талтай гэж боддог. Яагаад яагаад гэдэг асуулт намайг үргэлж эрэл хайгуулд хөтөлдөг.

-Дээр үеийнх шиг тийм айхтар харгислал, дайн дажин багассан атлаа өнөөдөр хүмүүс золгүй байдлаар амиа алдах нь улам бүр нэмэгдэж байна. Яагаад тэр юм бол?

-Манай дэлхийд паур буюу хүчний тоглолт байнга явагдаж байдаг. Хүчтэй нь хүчг үйгээ дарлан эзэрхийлж байдаг энэ “тоглолт” өнөөгийн ХXI зуунд капитал буюу хөрөнгөний төлөөх тэмцлээр илэрч байна. Хөрөнгийг тойрсон хүчний тоглолтын цаана бүтцийн хүчирхийлэл гэж айхтар юм байдаг. Бүтцийн хүчирхийлэл явагдаж байгаа учраас өнөөдөр Африк ядуу хэвээрээ, Латин Америкийн орнууд хөгждөггүй, Ирак үргэлж дайн дажинтай байсаар байна. Өнөөдөр Монголд зээл авахад хүү нь яагаад тийм их өндөр байдаг юм бэ, гадаадын хөрөнгө оруулагчид гараад явахаар яагаад манайд инфляц огцом өсдөг вэ гэдэг чинь бүгд бүтцийн хүчирхийллийн үр дагавар. Үүнийг л ойлгож харах хэрэгтэй юм.

-Бас үүнийг олон хүнд ойлгуулах хэрэгтэй байх. Тэгж байж бүтцийн хүчирхийлэл гэдэг юмнаас жаахан холдох болов уу?

-Мэдээж. Боловсролын түвшин өндөр, ялангуяа нийгмийн ухааны мэдлэг сайтай ард түмэнтэй улс оронд аливаа хүчирхийлэл гарах нь харьцангуй бага. Боловсролтой хүн цаад үр дагаврыг нь мэдэж байгаа учраас улс төрийн эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэх зэрэг нийгмийн гажуу үзэгдлийг эсэргүүцэх чадвартай байдаг. Тэгэхээр энэ нь эргээд ардчилсан нийгэмтэй маш нягт холбогддог. Ардчилсан нийгмийг нэг нам цогцлоодоггүй юм. Энэ нийгэмд хүн бүр өдөр тутам эдлэх эрхийнхээ төлөө тэмцэхийн тулд мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Наад зах нь нийгмийнхээ тогтолцоог ойлгож, хууль журам нь хэрхэн үйлчилдгийг мэдэх ёстой. Эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл хавар, зун яагаад нэмэгддэгийг хүмүүс тайлбарлахдаа орой үдшийн цагаар богинохон банзалтай явсан өөрсдийнх нь буруу ухааны юм ярьдаг. Гэтэл энэ нь бас л нөгөө бүтцийн хүчирхийлэлтэй холбоотой гэдгийг ойлгодоггүй. Тухайн улс оронд гадаадынхан хөрөнгө оруулахын хэрээр үндсэрхэг үзэл хүчээ авдаг. Үндсэрхэг үзэл хүчээ авах тусам, газар нутагтай холбоотой маргаан үүсэх тоолонд эмэгтэй хүний биеийг хяналтдаа байлгах хүсэл эрмэлзэл нэмэгддэг. Өөрөөр хэлбэл, эх орон, газар шороогоо хамгаалах гэсэн үндсэрхэг үзлийн бай нь эмэгтэйчүүд болж хувирдаг. “Эмс охид ариун бол төр ариун” гэдэг үгийг манайхан сүүлийн үед их хэрэглэдэг болсон нь ийм учиртай.

-Хүн, нийгмийг судлахад сургалтын ямар бааз суурь хэрэгтэй вэ?

-МУИС өнөөдөр дэлхийн томоохон их сургуулиудын дата баазад нэвтрэх эрхгүй байна. Энэ бол их том хоцрогдол. Дэлхий даяар нэг салбар шинжлэх ухаанд гэхэд л өдөр бүр 5000-10000 нийтлэл шинээр нийтлэгдэж байдаг. Нийтлэл бүр тухайн салбарт ямар шинэ нээлтүүд хийгдсэнийг мэдэж болох бэлэн өгөгдөл. Гэтэл тэр том баазууд руу манай оюутнууд орох эрхгүй байгаа нь эмгэнэлтэй. Улирлын эцсийн шалгалт болохоор манайхан эсээгээ бичих гээд шинэ ном, шинэ санаа, шинэ зүйл хайгаад л байдаг. Тэгэхээр наад зах нь их сургуулийн номын сангийн фондыг өдөр тутам шинэчилдэг технологи хүртэл нэвтр үүлмээр санагддаг.

-Хүнийг хүн байлгадаг гол зүйл нь таныхаар юу вэ. Түрүүн та зориг гэж онцолсон. Зориг тийм чухал гэж үү?

-Зориг гэдэг зүйл дотроо их олон юм агуулдаг л даа. Зоригтой байхын тулд нэгдүгээрт хүсэл эрмэлзэл хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өөрийгөө төгөлдөржүүлэхийн тулд маш их хяналт хэрэгтэй. “Би мэдлэгийн оргилд хүрнэ” гэсэн зорилтыг өөртөө зоригтойгоор тавьж чадсан бол чи эхний алхмаа амжилттай хийлээ гэж би оюутнууддаа хэлдэг. Одоо харин түүнийхээ төлөө тэмцэх хэрэгтэй. Өглөө 06 цагт босоод заавал нэг нийтлэл уншина, өдөр хичээлээ тараад номын санд нэг цаг сууна, орой унтахаасаа өмнө бас нэг нийтлэл уншина гэдэг зорилго тавиад түүндээ хүрч чадвал тэр жинхэнэ зориг. Түүнээс биш шалдан зоригоор юуг ч даван туулахгүй.

Хүний нийгмийн элдэв асуудлыг олон талаас нь эргэцүүлж, аймшигт түүхэн үйл явдлын тухай ном уншихаараа хааяа сэтгэлийн гүн хямралд ордог нь түүний мэргэжлийн онцлог. Харин түүнийгээ сэтгэлийн хатуужил, зоригоороо, бас уран зохиолын ном уншиж даван туулдаг нь мөн л түүний мэргэжлийн давуу тал гэлтэй.

Л.ГАНЧИМЭГ

http://mongolnews.mn/Нийгэм-ярилцлага/1e5s