Эгэл даруухан цаанаа нэг сүрдмээр, биширмээр энэ эрхмийг Зууны манлай дуурийн дуучин, МУАЖ, Төрийн соёрхолт Хорлоогийн Уртнасан гэдэг. Ерийн малчны хотноос ертөнцийн тайзнаа гарсан түүний хийж бүтээсэн нь агуу их. Сонгодог урлагийн зууны зүтгэлтэн, залуу нас, гоо үзэсгэлэн, биширмээр хоолой, гайхам авьяасаараа дэлхийн дэвжээг хөглөж явсан түүний амжилт, алдарын замналыг нурших шаардлагагүй,харин өөрөөр нь яриулах хэрэгтэй гэж бодон түүнийг зорьсон юм. Хааяа хааяахан нулимс унагах тэрээр урлаг хүнийг уяхан болгох юм байна хэмээн учирлан хэлж билээ. Ингээд түүний алдрын номны эхлэл хэсгийг хамтдаа дэлгэе.

-Сайн байна уу. Ярилцах урилгыг минь хүлээн авсанд тань баярлалаа. Ярилцлагаа таны төрж өссөн нутаг ус, хүүхэд насны гэгээн дурсамжуудаас эхэлье гэж бодлоо.

-Сайн, сайн байна уу. Би Булган аймгийн Бугат сумын уугуул. Аав минь залуу насандаа Ламын гэгээний хийдэд шавь сууж байсан. Харин ээж минь Монголын анхны эмэгтэй хөдөлмөрийн баатар саальчин Авирмэд гэж хүн байсан. Би багадаа ээжийнхээ ажилд туслаад үнээ малыг нь ивлэгээд, малд яваад л, айлын том хүүхэд болохоор хийх юм бишгүй л гардаг байлаа. Бага байхаасаа л эх орон, нутаг ус, машин тэрэг гээд л дуулах дуртай хүүхэд байлаа. Тэгээд дунд сургуульд ороод урлагийн үзлэгт байнга дуулдаг байсан даа.

-Таныг ааваас чинь илүүтэйгээр ээжээр тань хүмүүс мэддэг байх. Их хөдөлмөрч, сайхан дуулдаг хүн байсан хэмээн дурсах дуртай байдаг. Та ээжээсээ энэ сайхан чанаруудыг нь өвлөж авсан азтай хүн юм аа…

-Тийм шүү. Миний ижий чинь надаас гоё дуулдаг, сайхан бие хаатай хүн байсан даа. Ер нь “Монгол хүн чинь найранд гурван дуутай, наадамд гурван даваатай” байдаг шиг ээж минь найранд дуулвал дуулчихдаг, одоо ч тэр дуулсан дуунууд нь чихэнд сонсогдоод байдаг юм. Дуулах дуртай, их хөдөлмөрч хүн байсандаа. Ямартай ч хөдөлмөрийн баатрын их ажлын хажуугаар үр хүүхдүүдээ өсгөн, эрдэм мэдлэгтэй хүн болгосон ухаантай эмэгтэй байсан шүү. Би ээжийнхээ зан чанаруудыг өөртөө тусгах юмсан гэж дандаа боддог. Би ижийгээсээ сураагүй зүйл гэвэл үйл уранд л сураагүй дээ.

-Ээж хүний загнах нь хүртэл аргадаж байгаа юм шиг сонсогддог гэдэг. Та багадаа хэр загнуулдаг байв?

-Ижий минь хүн загнадаггүй хүн байсан ш дээ. Би хүүхэд юм болохоороо буруу юм хийнэ. Тэр болгонд ээж минь “Сайн явна гэдэг санааных, Сайхан явна гэдэг заяаных шүү. Сайхан явъя гэвэл миний охин санаагаа өөрчил. Бүтэн биетэй бүлээн цустай, сайхан бие хаатай чамайг би төрүүлсэн болохоор төрсөн заяандаа гомдоод байхгүй болов уу гэж боддог шүү” гэж сургадаг хүн байсан юм. Миний ижий эрдэм боловсрол гээд байх юмгүй ч эх хүний ухаанаар ухаалаг бай гэж сургадаг байсан.

-Хожим хойно бодоход аав ээжийн тань хэлж байсан үгс одоо танд маань шиг санагддаг үе байдаг уу?

-Миний аав тэгж сургаж байсан юм. “Хүний магтаалд битгий баярлаж бай. Харин чиний дутууг чинь хэлэх тэр үгэнд баярлаж бай. Яагаад гэвэл магтаалд баярласан хүн зогсонги болно. Шүүмжлэсэн үг хүнийг хурцалдаг юм шүү. Миний хүү тэрэнд сайн суралцаарай” гэж захиж байсныг би ер мартдаггүй юм. “Баярлах юман дээрээ хэмжээтэй баярлах хэрэгтэй, ухаанаа алдатлаа баярлаад байв даа” гэж ирээд л загнаж байдагсан. Одоо ингээд бодоход амьдралын нугачаа болгонд бүдрэхдээ ээж аавынхаа хэлж байсан үгнүүдийг байнга санадаг шүү.

-Ээжтэйгээ байхад би баян байсан… хэмээх шүлэг олон хүнд нэгийг бодогдуулдаг юм шиг санагддаг. Ээжийгээ бурхан болохын цагт ачийг нь хариулж чадсангүй дээ гэж харамсаж байсан удаа танд байдаг уу?

-Ёстой тэр талаараа муу даа. Би ээжийнхээ ачийг хариулж чадсан гэж хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ ээж минь надад их баярладаг байсан. “Ийм сайн хүн болж, ийм нэр төртэй явж байгаад нь ээж нь их баярлаж байна. Ээж аавийнхаа ачийг нэг хариуллаа даа” гэж ирээд баярладаг байсан. Одоо нэг өдөр босоод ирвэл амьдад нь хийж чадаагүй бүхнийг нэг өдөр хийх юмсан гэж боддог. Тэгэхээр би ээжийнхээ ачийг хариулж чадаагүй юм шиг байгаа юм / уйлав/.

-Гэхдээ мянган цэцгийн шүүдрийн усаар цай чанаж өгвөл ээжийнхээ ачийг хариулдаг гэдэг. Миний бодлоор та энэ их хөдөлмөр, хийсэн бүтээсэн бүхнээрээ аль хэдийн хариулчихсан юм болов уу?

-Ээж минь тэгж ирээд л их баярладаг байсан даа. /уйлав/ Би их ухаан муутай хүн байсан юм даг. Мянган шүүдрийн ус байтугай нэг ч цэцгийн шүүдрийн дусал цуглуулж яваагүй дээ би.

-Хүний сэтгэлээс гарсан эгшиг бүрийг дуу хэмээн тодорхойлдог. Тэгвэл та хэр дуу аялах дуртай вэ?

-Би сонгодог урлагийн хүн болохоороо хүн болгоны аялах дуртай дууг аяладаг гэж худлаа хэлэхгүй. Аяладаггүй гэж бас хэлэхгүй. Байнга дуу аялж явдаггүй ч гэсэн өдөр тутмын хийдэг ажил маань дуулах юм чинь. Гэхдээ би ээжийнхээ дуулдаг байсан дуунуудыг хааяа дуулах дуртай. Одоо ч гэсэн чихэнд минь сонсогдож байна.

-Таныг урлагийн хүн болоход ээж тань их нөлөөлсөн гэж сонсож байсан юм байна. Та энэхүү дуурийн дуучин хэмээх алдрын замналаа хэрхэн тавьсан тухайгаа дурсвал?

-Миний ээж намайг урлагт дуртай болгон хүмүүжүүлэхийн тулд зүтгэдэг байсан. Аав намайг орой кино, жүжиг үзэхэд их дургүй байсан л даа. “Юугаа хийдэг юм. Яах гээд байгаан” гээд л. Харин ээж минь хариуд нь “Юу ярьж байгаан хүүхэд үзэлгүй яадаг юм. Юм үзэж, нүд тайлаг. Над шиг малын дэлэн шувтарсан хүн болгох гээ юү чи” гээд л ааваас ил далд мөнгө өгч байснаараа намайг урлагт ойртуулж өгсөн дөө. Нэг өдөр гэртээ байсан чинь “Эх орон 52” хүлээн авагчаар Ардын дуу бүжгийн театрт дуучин элсүүлж авж байна гэсэн зарлал явлаа. Ээж аав зөвшөөрчихсөн болохоор баярласан хүн ээжийгээ дагаад хот орлоо. Ардын дуу бүжгийн чуулгад очоод шалгууллаа даа. Тэгсэн АЖ Мяасүрэн багш “Энэ охин чинь тэгээд дэгж дэрвээд хүн амьтан дагаад явчих юм биш биздээ. Ямархуу хүн юм энэ чинь” гээд ээжээс нэг л зандрангуй асуухад ээж “Мэдэхгүй юм даа багш минь. Биеийг нь төрүүлсэн, санааг нь төрүүлэхгүй гэдэг дээ. Уул нь гайгүй охин шүү” гээд намайг 17 настайд минь урлагт хөл тавиулсандаа миний ээж. Ингээд л миний урлагийн амьдрал эхэлсэн дээ.

-Ээжийн өврөөс гараад урлагийн хүн болоход багш гэдэг хүн их чухал байдаг?

-Ардын дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад ороод Цогзолмаа багшийн шавь боллоо. Нэг өдөр Цогзолмаа багш “Гоцлол дууны концерт” хийхээр болж, би Нансалмаагийн дүрд Юндэнтэйгээ хамт /хэн билээ нэрийг мартчижээ/ тоглохоор болсон юм. Бид хоёр чинь хоёулаа жаахан байсан болохоор Цоцо багшийн хэлсэн үгийг сайн ойлгохгүй байдаг байлаа. “Хайр сэтгэлийн жүжиг ш дээ. Хөөрхөн Нансалмаа байна ш дээ. Хацар нь хонхойгоод инээгээд л … Юндэн чи хайрлаад дуулаад өгөөч дээ” гээд хэлээд байхад ойлгохгүй. Дүрдээ ороод дуул гээд л хэлээд байгаа байхгүй юу даа. Тэгээд энэхүү жүжгээ дуусгаад “дуучин болох чинь их хэцүү юм байна ёо ёо хөл гээд л шантарч байсан санагдаж байна. Харин тэр концертын соёлын яамны уран сайхны зөвлөлийн хянагчаар МУАЖ Г.Хайдав багш маань суусан юм байна лээ. Тэгээд Цогзолмаа багш дээр очоод “Наад охиноо надад өгчих, ардын дуу дуулах хүүхэд биш байна. Харин чамгүй сайн дуурийн дуучин болох охин байна” гэсэн юм байна л даа. Тэгсэн чинь Цоцо багш намайг дуудаж “За Унд минь /багаасаа дуудуулж өссөн нэр/ чи явж болноо. Гэхдээ гургалдай шиг дуулдаг хүнийг хэрээ шиг дугаргадаг болгодог багш байхад харин хэрээ шиг муухай дугардаг хүнийг гургалдай шиг дугаргадаг багш бас байдаг юм шүү. Тэгэхээр дуурийн дуучин гэдэг чинь багшаасаа их шалтгаална шүү. Чиний авах ухаан, багшийн чинь өгөх ухаан энэ хоёр чамд их л хэрэг болно доо.” гэж хэлж байсандаа. Тэгээд Хайдав багшийн шавь боллоо. Эхлээд би дургүй, эрэгтэй хүн дээр сурмааргүй байна ш дээ. Би ямар эрэгтэй хүн юм уу гээд л. Багшаа голж байсан, тийм ухаангүй байсандаа. Яг үнэн хэрэг дээрээ ямарч мэргэжлийг эрэгтэй чиг, эмэгтэй чиг багш хичээл заадаг л байхгүй юү.

-Дуурийн дуучин гэх энэхүү мэргэжлийн бусад төрлөөсөө ялгарах онцлог нь юу юм болоо?

-Би дуурийн дуучин гэх энэхүү мэргэжилдээ “үнэгүй юманд нугасгүй” гэдэг шиг нугасгүй дуртай шүү. Ер нь өндөр мэргэжлийн дуучинг дуурийн дуучин гэнэ дээ. Дуурийн дуучин хүн их чадалтай хоолойтой байх хэрэгтэй. Үзэж байгаа үзэгчидээсээ толгой дээгүүр эрдэмтэй байх хэрэгтэй, тэр бүтээлтэй дүйцсэн ухаантай байх хэрэгтэй гэсэн ийм л хатуу дэгэнд хүмүүждэг улс даа. Яагаад гэвэл дуурийн дуучин хүний хийдэг ажил нь дэлхийн хүн төрөлхтний алтан сан хөмрөгөнд хэдэн зуун жилээр шигшигдээд хадгалагдсан оюун ухааны сод билэгт бүтээлүүдийг алдаршуулж байдаг учраас тэр.

-Анх өөрийнхөө нэрийг зарлуулаад тайзан дээр гарах тэр мөчөө эргээд дурсвал, ямар санагдаж байсан бэ?

-Залуу байсан болохоор баярлаж сандарч байсан байх л даа. Гэхдээ миний сэтгэлд дуурийн театрт дуучнаар ирээд “Улсын дуурь бүжгийн театрийн гоцлол дуучин” гэж зарлуулахад сайхан санагдаж байж билээ. Мөн дараа нь Болгарт дуурийн дуучны тэмцээнд ороод улсынхаа нэрийг зарлуулж байсан тэр мөчийг бас мартдаггүй юмаа.

-Таны бишрэм хоолойг Монгол гэлтгүй дэлхий хүртэл мэддэг болсон гэхэд хэлсдэхгүй боловуу. Би юу гэж хэлэх гээд байна аа гэхээр та хэний ч хүсээд олдохгүй тэр мөрөөдөл болох Оросын холбооны улсын “Болшой театрт” дуулсан байдаг. Энэ бол чадалтай дуурийн дуучны түүх юм шиг ээ?

-20, 30-хан жилийн түүхтэй Монголын тайзнаас дэлхийн таван том театрийн нэг Орос улсын “Болшой театр”-ын тайзнаа дуулна гэдэг нэр хүндийн баталгаа буюу миний мэргэжлийн дуучны хувьд өгсөн олон улсын баталгаа үздэг. Миний ард түмэн намайг сонсдог, хүлээдэг хүндэлдэгийн илрэл гэж боддог. Би өөрөөрөө бахархахаас илүү намайг тайзан дээр гаргаж өгсөн тайзны минь хүч, хамт олондоо баярлаж байсан.

-Болшой театраас өөр та дэлхийн ямар ямар тайзан дээр дуулж байсан бэ?

-Би олон олон газрын янз бүрийн тайзан дээр гарч байсан. Европын Чех ,Болгар, Унгар,Болгар, Румин, Герман Орос гээд л, Азийн Энэтхэг, Хятад, Тайланд, Ветнам, Латав, хойд Солонгос гээд 60-аад улс орнуудын театрт дуулсан байдаг юм. Сайхан байсан даа. Даанч хүний уран бүтээлийн нас гэдэг богино байдаг. Ер нь бол 60, 70 хүртлээ дуулдаг байсан бол сайхан байхгүй юу / инээв/.

-Урлагийн хүн болно гэдэг миний бодлоор асар их хариуцлага юм шиг ээ. Бүр асар их. Ар гэрт нь ямарваа нэгэн зовлон тохиолдсон ч үзэгчидээ хүндэтгэн юу ч болоогүй юм шиг тайзан дээр дүрээ бүтээдэг…

-Тийм шүү. Хариуцлага гэхээсээ илүү хатуу хуультай мэргэжил шүү. Гавъяат жүжигчин Чулууны Чинбат л гэхэд хүүхэд нь өнгөрчихсөн байхад хүүгээ орхиод л жүжгээ тоглож л байсан. Миний партнёр А.Хавлааш “Евгений Онегин”-д тоглож байхдаа дүүгээ Туулын үерт өнгөрснийг мэдсэн ч нүдэндээ нулимстай жүжгээ дуусгаж байсан юм. Бидэнд ар гэрийн гачигдал гарсан ч тэрийгээ тайзан дээр гаргаж болохгүй ш дээ. Хүмүүс жүжигчин хүн гоё, гоё хувцас өмсөөд л гоё шүү гэж яридаг. Энэ гоё байхын цаана өөрийгөө гаргуунд нь гаргаж байж гоё гээд байгааг бүтээдэг. Сайхан гоё харагдаж байна гэж хэлүүлж байвал энэ нь жүжигчин хүний ялалт юм.

-Та олон сайхан дүрийг амилуулсан шүү дээ. Тэгвэл энэ олон дүрүүдээсээ хэр их суралцаж байсан бэ?

-Дүр гэхээсээ илүү хүнийг л бүрдүүлж байгаа хэрэг юм. Чио чио сан гээд л хүнийг, Татъяана гээд орос эмэгтэйг, Маргарет гээд францын эмэгтэйг, Тоска гээд Италийн жүжигчин хүүхнийг би өөрийнхөөрөө амилуулж байгаа байхгүй юу. Цаасан дээрх үг, нотыг өөрийн болгоод амилуулаад дуулсан, миний зүрхээр гараад, таван мэдрэхүйгээр дамжин гарсан, хөлс хүчээрээ бүтээсэн бүх дүрүүддээ хайртай. Тэр болгонд би байгаа юм.

-Таны энэ хийсэн бүтээснийг тань улс үнэлээд 31 насанд тань МУГЖ, 36 насанд тань МУАЖ цол тэмдгээр энгэрийг тань мялаасан. Залуу хүний хувьд хэр бардамнаж, өөрөөрөө бахархаж байсан бэ?

-Сайхан байсан. Би тоодоггүй байсан гэж хэлэхгүй. Гэхдээ онгирч омогшихоосоо өмнө би энэ төрийн шагналыг дааж явах юмсан гэдэг том хариуцлагатай тулгарсан. Тухайн үед төр засаг маань энэ хүн ардын жүжигчин байж чадах хүн байна. Гадны тайзан дээр төрийнхөө нэрийг дуудуулаад явж яадах хүн байна гээд итгэн өгсөн хэрэг. Ер нь итгэлийг дааж явах шиг хүнд юм байхгүй юм билээ.

-Цагаан цаасан дээр зурсан нотыг хэрхэн амилуулж дүрслэх нь дуучин хүний авъяас юм шигээ.

-Тийм шүү. Би өөрийгөө дуурийн дуучин болсондоо азтай гэж боддог. Хөгжим гэдэг чинь зураач юм. Энэ дүр ийм хүн байна шүү гээд л . ерөнхий дүрсийг нь гаргаад өгч байгаа юм. Хөгжимтэй дуулах нь нэг өөр хөгжимгүй дуулвал бүр өөртэй адил хөгжим намайг сайн дүр бүтээхэд түлхэц болж байдаг гэж боддог. Би Чио чио сан, Нансалмаа, Тоска гээд дүрүүдийг өөрийнхөөрөө амилуулж дуулсан байдаг. Ямарваа хүн ч надтай адилхан бүтээж чадахгүй. Бүгд өөр өөрийн дотоод ертөнцтэй байдаг болохоор тэр л дээ.

-Хүнийг урмын үгээр хэлбэл цэцэг шиг дэлбээлдэг, харин жаахан муулах юм бол ганддаг гэдэг ш дээ. Та хэр магтуулж, шүүмжлүүлж байсан бэ?

-За даа. Надад магтаалын үг дэндсэн үү гэхээс дутаж яваагүй. Харин надад шүүмжлэл надад дутагдаж байсан байж магадгүй. Нэг удаа намайг Тоскагийн Ариг их удаан дуулсан гэж хэлсэн л дээ. Үүнийг би “Яагаад?” гэж хүлээж авсан. Бодоод байсан цаанаас өгсөн хэмжээгээр л дуулах ёстойг ойлгосон. Хэмжээнд нь дуулахгүй бол утгаа алдана ш дээ гэсэн дүгнэлт хийгээд өөрийгөө засаж, хурцасласан даа.

-Урлагийн хүн цаг наргүй ажилладаг. Таныг энэ их амжилтанд хүрэхэд гэр бүлийн тань хүний үүрэг их байсан байх.

-Тийн тийн үнэн. Дутуугаа дүүргэх гэж хоёр хүн нэгддэг. Миний нөхөр бол хэрвээ намайг ингэж явуулах гэж надад цаг заваа зарцуулаагүй бол сайн сэтгүүлч байх байсан. Миний нөхөр сэтгүүлч, “Ардчилал” сонины анхны эрхлэгч хүн байсан. Миний үед чинь хүүхдээ гаргаад л 45 хоноод ажилдаа ордог байлаа. Тэрэнтэй адил би хүүгээ гаргаад 45 хоноод аав ээждээ аваачиж өгчихөөд ажилдаа ордог байлаа. Заримдаа 50 гаруй хоног бригадаар тоглолтоор явах болгонд миний хань яаж зохицуулдаг байсан болоо гэж би одоог хүртэл гайхдаг. Нэг өдөр дэлгүүрт орсон чинь төмс 60 мөнгө гэлүү дээ тэгсэн би гайхаад “Өө тийм үнэтэй байдаг юм уу” гэж дуу алдаж билээ. Дэлгүүр явдаггүй л байсан байхгүй юу. Энэ бүхэнд миний хань гүйж амьдралынхаа төлөө зүтгэсэндээ хөөрхий…

-Таныг 20-р зуунд гоо үзэсгэлэн, гайхалтай хоолойгоороо тэсрэлт хийн орж ирсэн хэрнээ тайзан дээрээсээ чимээгүйхэн буусан хүн шүү гэж яридаг… – Тайзнаас бууна гэдэг амар юм биш. Гэхдээ цагаа олж тайзнаас буух ухаан надад байсан. Цагаа олж гарвал намайг нөхөх залуус гарна гэж бодон тайзаа орхисондоо. Яргуй гардагаараа гараг, дэлгэрдэгээрээ дэлгэрэг гэж бодон тайзнаасаа буусан. Гэхдээ би эрт буусан гэж боддоггүй.

-Гэхдээ та тайзнаасаа буусан ч урлагтай салшгүй холбоотой. Хөгжим бүжгийн коллежид багшаар ажиллаж байна. Хэдэн оноос хойш багшилж эхэлсэн бэ?

-1978 оноос хойш 15 жилийн хугацаанд багшилж байна. Ер нь шавь нарынхаа хийсэн бүтээснээр нь бахархаж суух шиг сайхан зүйл байдаггүй юм байна. Одоо дуурийн театрийн Энхнаран, Дэлгэрбаяр гээд эмэгтэй дуурийн дуулаачаас чиг эрэгтэй дуурийн дуулаачаас чиг миний шавь нар хот, улсын хэмжээний уралдаанд байр эзэлж байгаад багш хүний хувьд баярлах юм даа. Өөрөө дуулаад баярлаж байгаагаасаа илүү баярладаг шүү.

-Энэ жил Хөгжим бүжгийн коллежийн 75 жилийн ой тохиож байна. Энэ хугацааны 15 жил нь таны амьдралтай салшгүй холбоотой. Энэ ойгоо угтан юу юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Манай сургууль чинь их онцлогтой сургууль шүү дээ. Сургалт тал нь Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яамандаа харин уран бүтээл тал нь Соёл, спорт аялал жуулчлалын яамандаа харъяалагддаг. Мөн ЕБС, Коллеж, Их сургууль гээд гурван шатны сургууль нэг дороо байдаг жинхэнэ шатласан сургалттай сургууль юм. 75 жил урлагийн хүмүүсийг бэлдэж байгааг харвал энэ их амжилтын үр шим юм. Манай сургуулийн сурагчид жилдээ сурсан зүйлээ эцэг эх, найз нөхөд, багш нартаа мөн боловсон хүчин болж очих гэж байгаа урлагийнхаа байгууллагуудад хавар тайлангаа тавьдаг уламжлалтай. Урьд жилийн тайлангууд бол төгөлдөр хуурын ангиас нэг хүүхэд, ардын хөгжмийн ангиас нэг хүүхэд, бүжгийн ангиудаас нэг хүүхэд гээд мэргэжил бүрээс нэг хүүхэд авч нэгдсэн тоглолт хийж байсан бол энэ жилийн тайлан концерт нь мэргэжлийнхээ түвшинг дээшлүүлэх үүднээс нэг бүтэн дуурь нэг бүтэн балет тоглох болсноороо их онцлогтой. Дуурийн хувьд Английн хөгжмийн зохиолч Генри Персиллийн “Дидоно Эней хоёр” тоглох болно. Удирдаачаар УГЗ Чулууны Чимэд ажиллах болно. Манай дуурийн дуулаачийн тэнхимийн 50 хүн найрал дууг нь дуулж 10-аад гоцлол хүн гол дүрийг дуулна. Дээрээс нь сонгодог бүжгийн ангийнхан “Шопениана” нэртэй балет тоглоно. Сонгодог хөгжмийн аялгуунуудыг манай оюутнууд тоглоно. Эндээс харахад дуурь балетыг оюутны хэмжээнд тавьдаг болохнээ. Багшийн эрдэм шавиас гэдгийг эцэг эх, боловсролын байгуулгуудад харуулах гэж энэхүү тоглолтыг хийх гэж байна. Ингээд зургаан настай сургуульд орсон хүүгээ ямар хүн болсоныг эцэг эх нь үзээсэй, мөн ирээдүйн боловсон хүчин ямар байна вэ гэдгийг хараасай хэмээн өнөөдөр болох тайлан тоглолтонд өргөнөөр хүрэлцэн ирэхийг урьж байна.

-Өөрийн амьдралын түүхээсээ багахан ч гэсэн хуваалцсан танд баярлалаа. Ажил хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүсэе.

http://www.news.mn

Амьд хөгжим сонир­хогч залуусын удтал хүлээ­сэн “Үүлэн үст” цомгийн баяр саяхан болсон. Бэлэн болс­ноо­соо хойш зургаан са­рын турш хүлээлт үүсгэ­сэн энэ цомгийн бүх дуу­ны хөгж­мийг “Никитон” хамтла­гийн ахлагч олны нэрлэж заншсанаар Бачка зохиож, дуулжээ. Төгөл­дөр хуур, хийл, морин хий­лийн тансаг аялгууг шингээсэн энэ бү­тээ­­лүү­дийн шүлгийг “Нис­ва­нис” хамтлагийн ахл­агч Л.Энх-Амгалан, Г.Сэр-Одын нэ­рэм­жит шагналт О.Цэнд-Аюуш, дуучин П.Хэрлэн нар зохиосон юм. Цом­гийн дизайныг “Onn & off” продакшн хийсэн байна. “Никитон” хамтлагийн ахлагч, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, дуучин Б.Бат­чулуунтай хийсэн ярилц­ла­гыг уншигч танаа хүргэж байна.

-Таны шинэ цомог их удаан хүлээлгэлээ?

-Маш олон хүний сэт­гэл, хөдөлмөр шингэсэн цомгоо та бүхэндээ хүргэж байгаадаа баяртай байна. “Нандин шүтээн” цомгоо гаргаснаасаа хойш зур­гаан жилийн дараа “Үүлэн үст” цомгоо гаргаж байна.

-Цомог бэлэн боллоо гэж өнгөрсөн оны сүүлчээр мэдээлэл өгч байсан. Зур­гаан сарын дараа нээл­тээ хийж, сонсогчдод хүргэж байна. Хүлээлт үүсгэх нь менежмент үү?

-Үгүй ээ, тийм зүйл байхгүй. Цаг хугацааны хувьд ингэж таарлаа. Өнөөд­­рийг хүртэл нээл­тийн үеэр хүргэх клип бэлэн болохыг хүлээсэн. Клипний хувьд дөрвөн цаг үеийн хайрын төлөөллийг харуулсан. “Onn & off” продакшны бүтээл. Үнэ­хээр сэтгэл шингэж хий­сэн, сайн бүтээл болсон гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-Тоглолтын үеэр ирсэн сонсогч, фенүүдийг хара­хад нэг үеийнхэн, тэр дундаа дуучид, хамтлагуу­дын өөрсдийнх нь үеийнхэн байдаг. Таны хувьд эсрэ­гээрээ байна. Ихэнх нь залуус?

-Сайхан байна, залуус зорьж ирлээ. Манай хамт­лаг цаг хугацаанаас түрүү­лэхийг хүсдэг, эрмэлздэг. Энэ хүслээ биелүүлж чадсан болохоор залуус биднийг сонсож байна гэж ойлгож байгаа.

-Монголдоо ирж, урла­гийн гал тогоонд ороод ирэхээр Америк явах хэрэггүй байж, цаг хугацаа алдаж дээ гэж бодох үе таньд байдаг уу?

-Миний хаана байх нь манай хамтлагийн хий­гээд миний уран бүтээлд хэзээ ч нөлөөлж байгаа­гүй. Би Америк явсанаар уран бүтээл тасарсан зүйл огт байгаагүй. Би хаана ч байж болно. Хөвсгөлийн тайгад, Америкт, Улаан­баа­тарт байхдаа гол нь биш. Хамгийн гол нь би төгөлдөр хууртайгаа хамт, миний сэтгэлгээ байсаар байгаа цагт энэ дуу, аялгуу төрсөөр байх болно.

-Та уран бүтээлээ ур­ла­гийн зах зээлд зориулдаг уу?

-Би зах зээлийг сайн ойлгодог хүн. Гэхдээ зах зээлд зориулж уран бүтээл хийхэд би дургүй, зориулж хийдэггүй. Тэгэх сонир­хол­той нь түүнийгээ бү­тээж л байг. Миний хувьд өөр. Дуугаа, цомгоо, тог­лолтоо зарж борлуулж чадахгүй бол яана гэж айж уран бүтээл хийнэ, дуу зохионо гэдэг миний хэв маяг үнэхээр биш.

-Таны дууны сэдэв ихээхэн шуугиан тарьдаг. Энэ цомгийнх ч тийм байж чадсан уу?

-“Ахыгаа дэлхий дээр буулгаад аль”, “Шуурга”, “Baby”, “Яагаа ч үгүй”, “Үүлэн үст” гээд бүгд со­нир­холтой дуунууд байгаа. Би их олон сэдвээр дуулдаг ч хайрын, бүсгүйчүүдийн гоо үзэсгэлэнг магтан дуул­­сан дуундууд олонд хүрэхдээ илүү байдаг. Га­раг дэлхийг чимсэн бүс­гүй­чүүдээ дуулах ёстой. “Үүлэн үст” дууг сонсоо­рой. Үүлэн үстэй, цасан царайтай, салхин уруул­тай, саран гунигтай гэж. Бид бүсгүйчүүдээ ингэж магтаж, тэдний өмнө мэ­хийн ёслож байна. Энэ дуунд. “Onn & off” про­дакш­ноор клип хийлгэсэн гэж би дээр хэлсэн. Сүү­лийн хоёр сар Ц.Онон­баттай уулзах бүрд энэ клипэн дээр ажил­лаж бай­даг байсан. Ингэж л их хөдөлмөр зарцуулж бүтсэн бүтээл болсон. Уч­рах тави­лантай хосууд гэдэг аль ч цаг үед төөрөг тавилан­гаараа учирдаг болохыг харуулахыг зорьсон.

-”Тайз” дуу нэрнээсээ эхлээд л сонирхол татаж байна?

-Би “Төгөлдөр хуур” дуугаа өмнө нь хүргэж байсан. Одоо бол “Тайз”-аа магтан дууллаа. Үгийг нь П.Хэрлэн найз маань хийсэн. Тайз гэдэг энгийн нүдээр харахад хэдэн мо­доор эвлүүлж хийсэн ха­рагддаг байж болох юм. Урлагийн бидэнд энэ алт юм шүү. Ахмадууд маань хайрлаж, биширч хүндэл­сээр ирсэн, бид ч хичээж байна, цаашид ч ингэх үүрэгтэй. Одоохондоо энэ дууныхаа клипний санааг урлагийн бүх төрөлд хүч авьяасаа сорьж, зүтгэж, амьдарч байгаа хүмүүсийг оролцуулаад хийнэ гэсэн бодолтой байгаа.

-Таныг цагтаа Мон­голын Элтон Жон гэдэг байсан. Та өөрөө ч тийм байхыг хүсдэг үү?

-Би Элтэн Жоны тө­гөл­дөр хуурын техникийг хамгийн их сонсдог. Тэр гайхалтай дуучин биш гэж үү?

-Үүлэн үст цомгоо оюу­­ны өмчийн эрхээр баталгаажуулсан байна?

-Урлагийн бүтээл гэ­дэг нэг талаасаа оюуны өмч. Нөгөө талаасаа хүний хөдөлмөрлөх, бүтээн туу­ривах эрх чөлөө. Оюуны хөдөлмөрийн үнэлгээг мон­голын нийгэм хүлээж авах цаг нь болсон. Одоо шууд бүх зүйлийг сайхан болохгүй ч голидролдоо орох алхам бүрийг хийх хэрэгтэй. Тиймээс ч цом­гоо Монголын оюуны өм­чийн хамгаалалтад оруул­сан. Энэ цомогт багт­сан “Үүлэн үст” кли­пийг олон нийтэд үзүүлэх албан ёс­ны эрхийг “Боловс­рол” суваг телевиз худалдан авч, гэрээ байгуулсан.

-Та рок попд шинэ үе “ам барьж” дуулдаг дууч­дын талаар ямар нэгэн байр суурь илэрхийлж байгаагүй?

-Бүгд тийм биш гэдэгт итгэлтэй байна. Аливаа бүхэн цаг хугацаа, нийг­мийн шалгаралаар л явдаг. Тиймээс би энэ тухай олон зүйл ярих дургүй. Сайн муу, чаддаг, чаддагүй, авьяастай, сонирхолтой гээд байх ёстой хүмүүс нь бүгд байж л байг. Сайнтай, муутай аливаа бүхэн бай­сан цагт л энэ нийгэм бүрддэг. Урлагт цаг цагт явах нь явж, үлдэх нь үлдэж, ирэх нь ирнэ.

Эх сурвалж: “ЗУУНЫ МЭДЭЭ” сонин

Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам Их Британийн “4 channel” телевизэд ярилцлага өгчээ. Буддын шашны тэргүүн өөрийн залгамжлагч эмэгтэй хүн байхыг үгүйсгээгүй бөгөөд буддын шашинтнуудын эсрэг явуулж буй хүчирхийллийг буруутгасан байна.

Бид та бүхэнд “4 channel” телевизийн хөтлөгч Кэти Ньюман Дээрхийн гэгээн, XIV Далай ламтай ярилцсан ярилцлагыг орчуулан хүргэж байна.

-Юуны түрүүнд Дээрхийн гэгээн та зэвсгийн хуулийг чангатгах гэсэн АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн саналыг Сенат эсэргүүцсэнд ямар бодолтой байна вэ? Сенаторууд үүнийг язгуур эрх, эрх чөлөөг хамгаалж байна гэж тайлбарласан. Түвдийн тэмцлийн гол зорилго нь эрх чөлөө шүү дээ. Язгуур эрх, эрх чөлөөний тухай тэдний маргааныг та юу гэж ойлгож байна вэ? 

-Энэ бол зөвхөн бууны тухай биш хүмүүс рүү гал нээж байгаа тухай асуудал. Хүмүүс нэгдүгээрт тавигдах ёстой. Тиймээс зэвсгийн зарим нэг төрлийн хяналт үнэхээр хэрэгтэй. Гэхдээ ийм хяналт энд байх ёстой. (зүрх рүү гээ заав).

-Тэгвэл галт зэвсэг өөрөө асуудал биш гэж та хэлж байна уу?

-Эрх чөлөө бол туйлын үнэт зүйл. Би эрх, эрх чөлөөг хайрлахын тухайд нэг зүйл хэлмээр байна. Зарим хүмүүс хянахыг оролддог. Гэхдээ тэд үүнээс баяр хөөр мэдэрч чаддаггүй. Бидэнд уураг тархины хүч чадал, асар их нөөц боломж заяасан. Эрх чөлөө бол амин чухал зүйл.  Нөгөө талаар, эрх чөлөө гэдэг бол хөнөөлт сэтгэл хөдлөлөө дураар тавихын нэр биш.

-Та нэг удаа “Залбирлаар энх тайван тогтоно гэдэгт итгэдэггүй, харин үйл хэргийн үр энх тайвныг тогтоох учиртай” гэж хэлсэн байсан.

-Тийм ээ.

-Хэд хоногийн өмнө та твиттер хуудсаар дээрхтэй утга адил зүйл бичсэн шүү дээ. Гэвч буддын зарим хуврагуудын үйлдэл сүүлийн үед улам аймшигтай болж байна. Бирм, Шри-Ланка дахь лалын сүм хийдэд гарсан халдлагын талаар юу хэлэх вэ? Та тэдний үйлдэлд хяналт тавьдаггүй юу?

-Мэдээж би шашны уламжлалт ёсыг нэг бүрчлэн сахидаг. Гэхдээ миний бодлоор Исүс Христ, Будда, бусад шашны тэргүүн хэн ч байсан хүн төрөлхтөний оюун санааг бүхэлд нь хянаж чадахгүй. (инээв)

-Гэхдээ энэ чинь үүрэг хариуцлагаас татгалзаж байгаа хэрэг биш үү…

-Олон жилийн өмнө ухаантай, эрдэмтэй нэгэн нөхөр маань Аргентинд нэг хуралд очсон юм. Тэр хэдийгээр эрдэмтэн хүн боловч хийж буй зүйлтэйгээ “гэрлэх” хэрэггүй гэж хэлсэн. Буддын шашинтан байлаа гэхэд буддын шашинтай гэрлэх ёсгүй гэсэн үг. Үүний нэг адил хэрэв би өөрийн итгэл үнэмшилтэйгээ гэрлэчихвэл та нарын итгэл үнэмшил сохорч, өөр зүйлийг бодитоор харахаа болино шүү дээ. Зарим фундаменталистууд зөвхөн өөрсдийнхөө зөв гэж бодож, бусдыг бодлыг үгүйсгэдэг. Зөрчил тэмцлийн гол шалтгаан нь шашинтай холбоотой байдаг. Гэхдээ бодит байдал дээр энэ бол эдийн засаг, улс төрийн ялгаа шүү дээ.

-Тэгвэл өөрийгөө Бирмийн “Бин Ладен” хэмээн нэрлэж, хэдэн арван мянган хүнийг элсүүлсэн, Буддын шашны хувраг Вирату лалын шашны сүм хийдүүдийг галдан шатааж буйг юу гэх вэ? Юу тэднийг ингэхэд түлхэж байна?

-Би мэдэхгүй. Болж буй явдлын талаар ойлгож мэдэхгүй байж ярих нь таамаглалтай л адил. Энэ бол зөв зүйл биш.

-Гэхдээ та энэ үйлдлийг буруутгаж байгаа биз дээ?

-Мэдээж энэ бол буруу үйлдэл.

-Энгийн сэдэв рүү орохын өмнө би нэг зүйл асууя. Таныг Түвдийн улс төрийн удирдлагаа шилжүүлснээс хойш олон лам хуврагууд зулын гол болсныг та бид мэднэ. Та өөрсдийгөө шатаасан тэдгээр лам нарын эр зоригийг магтаж байсан. Зарим хүмүүс үүнийг хариуцлагагүй үйлдэл гэж ойлгож байгаа байх. Та үүнийг юу гэж зөвтгөх вэ?

-Би одоо ч энэ явдалд гашууддаг. Би BBC-д өгсөн ярилцлагадаа ч энэ талаар ярьж байсан. Ийм шийдмэг үйлдлийн үр дагавар юу байж болох талаар. Гэхдээ би хэзээ ч тэднийг уриалж байгаагүй. Нөгөө талаар надад тэдэнд санал болгох илүү дээр санаа байхгүй. Хэрэв байсан бол би энэ нь зөв, тэр нь буруу гэж хэлэх байлаа.

-Хятадын шинэ удирдлагын талаар ярилцъя. Та Хятадын шинэ дарга Ши Жинпинийн аавыг таньдаг байсан гэдэг. Та түүнд бугуйн цаг бэлэглэж байсан ч удаатай. Шинэ удирдагчтай үл мэдэг сэжмээр ийн холбогдсон нь Түвдийн ирээдүйн талаар танд найдвар төрүүлж магадгүй юм?

-Хэлэхэд хэцүү. Коммунист систем бол ганц хоёр хүн тохиролцоод маневрлах зүйл биш. Би энэ системийг нэгдмэл цул гэж ойлгодог. Хэрэв Хятадыг коммунизмтай 60 жил ханилсан гэж үзвэл дөрвөн эринд хувааж болно. Мао даргын эрин. Үзэл суртлыг дэлгэрүүлэхэд суртал ухуулга маш чухал байсан. Дараа нь улс орны эдийн засагт нээлттэй бодлого барьсан Дэн Сяопиний эрин. Маш олон өөрчлөлт бий болсон. Тэгээд Коммунист нам жирийн ажилчин ангийнхны нам байхаа больж, ерөнхий сайд нарын эрин эхэлсэн. Гэхдээ ажилчин ангийнхны төлөөлөл энэ намд байх ёстой. Дараагийнх нь Ху Жинтаогийн эрин. Эдийн засгийн хөгжлийн үр дүнд баян, ядуугийн ялгаа бий болж, эрэг орчмын болон эх газар амьжиргааны стандарт тогтсон. Өнгөрсөн хугацаанд үгүйлэгдэж байсан хүний эрхийн асуудал ч сөхөгдөх болсон. Тиймээс Ху Жинтао дэлхийн улс орнуудын харилцан нийцтэй нийгмийн ач холбогдлыг чухалчилсан.

Тэгэхээр энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр авторитари намд ч бодит боломж байна. Өнөө үед ардчилал, нээлттэй, ил тод байдал, хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх зарчим дэлхий нийтийн гол чиг хандлага болж байна. Хятад ч гэсэн хичнээн хүчирхэг байх нь хамаагүй, дэлхийн нэг хэсэг шүү дээ. Хятад өдөр бүр гадаад ертөнцтэй холбогддог. Энэ бодит шаардлагаар Хятад хүмүүс ч дэлхийн чиг  хандлагыг дагах болсон. Энэ л миний ирээдүйг өөдрөгөөр харж буйн гол шалтгаан. Зургаан сар, нэг жил, хэдэн жил ч болсон өөрчлөлт ирнэ гэдэгт би итгэж, хүлээж байна.  Ху Жинтаогийн харилцан нийцтэй нийгмийн уриа бол маш зөв бас чухал. Гэхдээ нийцэл нөхөрлөлөөс, итгэлээс, зүрхнээс бий болох ёстой.

-Хятадуудыг тэнд очиход ямар ч зам, төмөр зам байгаагүй.

-Тэр үнэн.

-Харин одоо уулын хурдны зам, бас сайн төмөр замтай болсон. Зарим талаар тэнд амьдрал сайжирсан гэх гээд л байна л даа. Тийм биш гэж үү?

-Тэр үнэн. Ерөнхий сайд төмөр зам тавих төсөл зарлахад би таатай хүлээж авсан. Тэр үед зарим нөхөд маань, Түвдүүд таатай байгаагүй.

-Хятад зарим талаар Түвдэд сайн зүйл хийж байна.

-Олон барилга барьсан нь сайн хэрэг. Гэхдээ бид бол амьтад биш,  хүмүүс. Эрх чөлөө бол хамгийн үнэтэй зүйл.

-Бидний ярилцаж буй хөгжил дэвшилд материализм гарч ирж байна. Та 2008 оны санхүүгийн хямралын шалтгааныг шуналтай холбоотой гэсэн. Британид саяхан нэгэн банкир Рич Ричи гэгч ажлаа өгөхдөө олон сая фунт стирлингийн хөлс авсан. Таны бодлоор засгийн газар үндэстэн дамнасан корпорациудын шуналыг хязгаарлахын тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Би мэдэхгүй байна. Миний бодлоор засгийн газар хүний сэтгэл зүй, оюун санааг судлахад илүү цаг зарцуулах хэрэгтэй байх.

-Засгийн газар татварыг дээд хэмжээгээр ноогдуулах ёстой юу?

-Тэрийг би мэдэхгүй. Мэргэжилтнүүд л үүнийг мэдэх байх.

-Та ийм цаг ирэхийг харахыг хүсч байна уу?

-Би үнэхээр мэдэхгүй. Эдийн засаг, мөнгөтэй холбоотой асуудал дээр миний мэдлэг ноль шүү дээ.

-Та хэдэн жилийн өмнө Түвдийн улс төрийн удирдлагаас татгалзсан. Ромын пап энэ жил суудлаасаа буулаа. Танд ийм санал тавьбал та яах вэ?

-Би сонгуулиар Далай лам болоогүй. Хүмүүс намайг хойд дүр гэж тодруулсан юм.  Энэ бие барагдах хүртэл би Далай лам байна.

-Таныг тодруулах үед хоёр настай, сэнтийд залахад дөрвөн настай байжээ. Танд хувь тавилантайгаа эвлэрэхгүй үе байсан уу?

-Би бүр багаасаа шашны ном үзэж судалж эхэлсэн. Заримдаа тоглож байгаа хүүхдүүдийг хараад тэдэнтэй адилхан байхыг хүсдэг байлаа. Гэвч яваандаа ухаан суугаад өөрийгөө тэр бүр тохиолдоод байдаггүй хувь зохиолтой гэдгээ ойлгосон. Эцэст нь буддын шашны хувраг болсон нь зөв зам гэдгийг ухаарсан.
Эрүүл биед саруул ухаан оршино гэдэг. Нэг жишээ татахад, би бол оройн хоол огт иддэггүй. Жин хасч, эрүүл байхад их тустай.

-Таны зөвлөгөөг санаж авлаа.

-Хүмүүс жин нэмж байгаа талаар үргэлж гомдоллодог хэрнээ үргэлж идэж байдгийг та харсан байх.

-Таны зөвлөгөө олон эмэгтэйд таалагдах байх. Таны залгамжлагч эмэгтэй хүн байж болно гэж та бодож байна уу? Боломжтой юу?

-Боломжтой. Олон жилийн өмнө намайг Парист эмэгтэйчүүдийн сэтгүүлд ярилцлага өгөхөд ингэж асууж байсан юм. Би тийм гэж хариулсан. Түвдийн уламжлалын дагуу дээд хамба нарын дунд хандмаа нар ч байдаг. Зөвхөн өнөө цагт, орчин үед ийм болсон юм биш, бүр 600 жилийн өмнөөс нэр хүндтэй ханд­маа нарын хойд дүрийг тодруулдаг байсан юм.

-Таны хойд дүрээр эмэгтэй хүн тодрохыг та сайн хэрэг гэж бодож байна уу?

-Сайн л хэрэг. Биологийн хувьд эмэгтэйчүүдийн бусдыг хайрлах энэрэх сэтгэл нь эрчүүдийнхээс илүү хөгжсөн байдаг. Бусдын зовлонг ойлгохдоо ч илүү. Эрдэмтэд эрэгтэй, эмэгтэй хүний сэтгэлзүйг харуулсан туршилт хийсэн. Тэдэнд зовж шаналсан хүний тухай кино үзүүлэхэд эмэгтэй хүн өр нимгэн, бас хариу үйлдэл нь илүү хүчтэй байгаа нь тогтоогдсон. Бидний амьдарч буй XXI зуунд зөвхөн боловсрол биш, бие биенээ хайрлах, энэрэх сэтгэл чухал болоод байна.
Тиймээс эмэгтэйчүүдэд илүү потенциал байгаа учраас хүний энэрэн нигүүлсэх үйлсэд идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэх хэрэгтэй.

-Үүнийг сонсоход таатай байна. Дээрхийн гэгээнтэн. Баярлалаа.

Орчуулсан Н.ЭНХТУЯА

Эх сурвалж: “NEWS WEEK” сонин  №009

In an interview with Presenter for Channel 4 News Cathy Newman, the 14th Dalai Lama states that he, “Would be pleased if his successor was female.

Q:I wanted to ask you first, Your Holiness, about guns and the Senate who has voted against President Obama’s extra gun control. In some ways the Senators are saying that they’re defending a fundamental freedom. Freedom is of course at the heart of Tibet’s struggle. Is there any sense in which you understand their argument about freedom?

His Holiness: Actually, it is not guns itself just open fire so first it is people. So really there needs to be some kind of gun control that must take this here (points to heart).

Q: So the gun itself is not the problem?

His Holiness: And then, of course freedom is extremely important. I think even other elements also love freedom. Some people try to control, they also show unhappiness. We have this power of the brain, and we have a lot of potential, creativity. So freedom is very very essential. But in the meantime, freedom does not mean you can carry out any act out of destructive emotions. No.

Q: You said not so long ago, that “I don’t believe peace will come through prayer. Peace must come through our actions.”

His Holiness: yes

Q: And indeed, there was a Tweet that went out from your account yesterday that made a similar point. But the actions of some Buddhists in recent times have sometimes been very bloody. I’m thinking of the attacks on the Muslims in Burma and Sri Lanka. Do you have no control over their actions there?

His Holiness: Of course, even I think I do all religious tradition. I think the supreme or teacher like Jesus Christ or Buddha they cannot control all human’s minds. (laughs)

Q: But isn’t that abdicating…

His Holiness: One wise friend, one scientist, many years ago in Argentina had a meeting. He was a physicist. He mentioned our meeting. He as a scientist thought that he should not develop an attachment towards his own scientific field. That means, I am Buddhist, I should not develop an attachment towards Buddhism. Now, this is the real point. If I am too much attached to my own faith, then your whole mental attitude becomes biased. With a biased mind you cannot see the other side’s view objectively. So I think some of those fundamentalists they only think of themselves, and do not think of the others well. So this is one of the things.
Then, another thing, I think in many cases some conflicts are in the name of religion. But in reality, it is economic or political differences. So then people use the name of religion.

Q: So what is the motivation of, for example, the Buddhist Monk Wirathu, who calls himself “the Burmese Bin Laden”? He has got tens of thousands of followers and he has been accused of stoking anti Muslim hatred. What is his motivation?

His Holiness: I don’t know. I have not had the opportunity to study it very thoroughly, so unless we know the situation fully, just to make a comment is like speculation. It’s not righteous.

Q: But you condemn him, presumably?

His Holiness: Of course he is wrong.

Q: Before we move onto more peaceful subjects, since you retired as political leader, there has been a wave of self immolations as you’re aware. You have in the past … praised the courage of these people who set fire to themselves. Some people might see that as somewhat irresponsible. How do you justify that?

His Holiness: Right from the beginning, I expressed in I think one BBC interview. Firstly I expressed my deep sadness. Then I express my doubt how much effect we can have from such drastic action. So I never gave encouragement.
In the meantime I also mentioned, from my side, I have nothing to offer them. If I have something that I can offer them, then I would say: you should do this, you should not do this.

Q: Let’s talk about the new Chinese leadership. You knew the new Chinese President Mr. Xi’s father. In fact I think you gave him a watch some time ago. Does that, the fact that you have some kind of tenuous relationship with the new leadership, does that give you hope that there may be some way forward.

His Holiness: That is difficult to say. The communist system is such that one or two individuals cannot manoeuvre independently. However, I always looked in a more holistic way. If people think, China and the Communist Party lasted over 60 years. You have Chairman Mao. I usually call them four era’s. You have Chairman Mao, whose emphasis is important for ideology. Then the Deng Xiaoping era whose emphasis is important for economy. Keep open. So I think a lot of changes have taken place since then. Then the Chancellors era, where the Communist Party is no longer the party of the working class people. But the party should represent working people. So these are the three ideas. Then the Hu Jintao era. Because of the economy’s development, you get rich and poor and the living standard in coastal areas and the interior places. And then certain rights, which in the past they took for granted. Therefore, Hu Jintao stressed the important of promoting a global harmony society.

So this shows the same authoritarian party, there is the possibility, add according new reality.

Now today, obviously, the world trend has a goal of more democracy, openness, transparent, rule of law. So China, no matter how powerful, is still part of the world. And China is everyday engaged with the outside world. So under that reality, so people from China have to go along with the world trend. That is my basic reason to be optimistic. Now, look, wait, and whether it is 6 months, or a year, or a few years, I think things will change. Society…. And then Hu Jintao’s slogan promoting harmonious society is absolutely right, it is very important. But harmony must come from friendship, trust, from the heart, from here (points to heart).

Q: When the Chinese took over there were no highways there was no railway.
Now 20km of highway, and an amazing railway. I mean in some ways life has improved there has it not?

His Holiness: That is true. I welcomed it when the Chancellor announced the construction of a railway link. I welcomed it. At that time some of my friends, some Tibetans, really had a negative attitude. But I openly welcomed them.

Q: So in some ways China has been good for the Tibetans

His Holiness: A lot of the constructions were very good. But we are human beings. As I mentioned earlier freedom is something very important. We are not animals.

Q: With the kind of progress we’ve been talking about has come materialism, and you blamed the 2008 financial crisis on greed. Just yesterday we had a banker here in Britain, Rich Ricci who quit, getting a multi-million pound pay off. What more do you think governments should be doing to tackle greed around the world?

His Holiness: I don’t know. I think government needs should take some time to study about human psychology, the human mind.

Q: Should governments be imposing maximum pay?

His Holiness: That I don’t know. An expert would know these things.

Q: Would you like to see that though?

His Holiness: I really don’t know. Money matters, the economy matters, my experience and my knowledge on this is zero.

Q: Finally, you retired as a political leader a couple of years ago. The Pope quit this year. Do you ever wish this was an option open to you at some point?

His Holiness: I became Dalai Lama not out of election. But someone recognise reincarnation

Q: You were discovered.

His Holiness: So as long as this body remains, I will remain the Dalai Lama.

Q: You were discovered at the age of two and were put on the throne at the age of four. When you were little did you ever wish you hadn’t been discovered?

His Holiness: When I was very young, when I did some studies, then sometimes I felt I should be an ordinary boy then I can play more and have more freedom. Then gradually I developed awareness, thinking more this is a good opportunity. And then eventually I really realised that monkhood, as a Buddhist monk, I think is very very healthful. You see to maintain peace of mind; a healthy body. I think one thing, a silly example maybe not important, but as a monk no dinner. So that is also very helpful, to reduce my weight!

Q: I will remember that tip!

His Holiness: You see some people complain that they are overweight, but are always taking something.

Q: I’m sure many women would like to do that. Final question. Do you think the next Dalai Lama could be a woman? Is that possible?

His Holiness: Possible. Many years ago in Paris, in I think a woman’s magazine, they interviewed me. The first time this question came. I answered yes. In Tibetan tradition there are amongst the high Lama some females. Not only today in modern times, but I think 600 years ago already there were highly respected female reincarnations there.

Q: Would it be a good thing if the next Dalai Lama was a woman? Would that be good in your view?

His Holiness: I think it’s good, because you see, biologically females have more potential to develop affection or love to others. More sense of console to others suffering. Some scientists have tested this. Two people, one male one female watching a movie of a person passing through painful experiences. Then even on the physical level the female was more sensitive with responses much stronger.
So therefore I am usually saying, now we are in the 21st century, not only is it about education, but also about education about warm heartedness. Also education is one part of this, here females have more potential so should take a more active role regarding the promotion of human compassion and human affection.

Q: I’m very pleased to hear that. Your Holiness, thank you very much.

Source: 4 channel

http://english.news.mn/content/142755.shtml

Өчигдөр 16 цаг 1 минут

Хэдхэн хоногийн дараа кино урлагийн дээд шагнал гардуулах ёслол буюу “Academy awards” зохиогдох гэж байна. Тус наадамд шилдэг эмэгтэй туслах дүрийн номинацид нэр дэвшсэн Д.Ганцэцэгтэй ярилцлаа.

-УДЭТ-аар сонин юу байна. Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Юуны өмнө уншигчиддаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Миний хувьд энэ хаврыг сайхан амарч өнгөрүүлж байна. Одоогийн байдлаар шинэ уран бүтээлд оролцоогүй байгаа. Хуучин жүжгүүдээ сэргээж тоглоод явж байна. Хайрын жүжгийн сар өндөрлөсөн. Харин тавдугаар сард хүүхдийн жүжгүүд тоглогдож байгаа. Маргааш бид Төв аймаг руу бригадаар явах гэж байна. Төв аймгийнхандаа дөрөв хоногийн турш хүүхдийн болон сонгодог, хайрын сэдэвтэй жүжгүүдээ сонирхуулах юм. Театраар иймэрхүү сонинтой байна даа. Ачаалал багатай байна.

-Ажлын ачаалал багатай байгаа юм байна. Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлж байна даа?

-Уран бүтээлч хүнд олдсон чөлөөт цаг гэдэг зүйл бол маш үнэтэй. Учир нь бид ажлын ачаалал багатай байсан ч ямагт л өөрсдийгөө хөгжүүлж, ажиллаж, хичээх шаардлага тулгарч байдаг юм. Тиймээс ч надад олдсон тэр цаг хугацаагаа аль болох үр бүтээлтэй өнгөрүүлэхийг хичээдэг. Ихэвчлэн өөртөө олдсон тэр хэсэгхэн хугацаагаа гэр бүлдээ, ээж аавдаа зарцуулахыг хичээдэг юм. Зарим хүмүүс хөлсөө гартал бүжиглэлээ гэж ярьдаг юм билээ. Хүн бүхэн өөр өөрийн дуртай зүйлээ хийдэг байх. Харин миний хувьд хааяа нэг хамт олон, найз нөхөдтэйгөө дискоддог юм. Түүнээс биш шоу, цэнгээн хэсээд явах дургүй. Аль болох гэртээ амрахыг хичээдэг. Түүнээс гадна хүмүүс чөлөөт цагаараа ном унших дуртай гэж хариулдаг. Миний хувьд ч ялгаагүй номын дэлгүүрт зорьж, очоод дуртай номоо худалдаж авдаг. Тэгээд эхний хэдэн хуудсыг нь аягүй идэвхтэй уншина аа. Харамсалтай нь тэгж байтал ямар нэгэн кино, жүжгийн ажил эхэлдэг. Ингээд л зорьж авсан номоо дуусгаж чаддаггүй юм.

-Гэр бүлтэйгээ чөлөөт цагаа өнгөрүүлэхийг хичээдэг гэсэн. Гэр бүл гэх энэ тодорхойлолтод найз залуу, нөхөр багтаж байгаа юу?

-Үгүй дээ. /инээв/. Одоогийн байдлаар ганц бие. Миний хувьд долоон хүүхэдтэй айлын дунд охин. Тиймээс ч миний гэр бүл гэх тодорхойлолтод эцэг, эх, ах, эгч, дүү нар минь багтана. Хэн нэгэн эр одоохондоо миний гэр бүлд багтаж амжаагүй л байна.

-Тэгэхээр би өөртэй чинь уулзахаараа нэг зүйлийг асууя гэж бодоод байсан юм. Сүүлийн үед өөрийг чинь жүжигчин Б.Тамиртай холбох болсон?

-/Инээв/. Би бас ямар нэгэн сэтгүүлч надаас ярилцлага авахдаа энэ талаар асуух байх даа гэж бодоод байсан юм. Цахим мэдээллийн хэрэгслээр энэ мэдээлэл нэлээн тархсан байсан. Шар мэдээллийн сайтууд намайг жүжигчин Б.Тамиртай холбож, “Гэгээн Муза”-гийн үеэр хамтдаа авахуулсан зургийг тавьсан байсан. Тэгвэл би үүнд албан ёсоор үгүй ээ, бидний хувьд зөвхөн уран бүтээлийн найзууд гэж хэлмээр байна. Найзууд маань надаас Тамираа та хоёр ямар учиртай юм гээд л асуугаад байсан. Үнэндээ бид хоёр зөвхөн уран бүтээлийн найзууд. Өөр ямар ч холбоо байхгүй.

-“Өдөр өдрийн нар”, “Аравт” зэрэг нэлээд кинонд гол болон туслах дүр бүтээсэн. Бүтээсэн дүрүүдийг чинь хараад байхад хурц араншин цухалзаад байдаг юм?

-Харин хүмүүс тэгж яриад байдаг юм. Уг нь би чинь амьдрал дээр их зөөлөн хүн шүү дээ. Уран бүтээлийн хувьд найруулагчийн надад оноосон дүрийг л амьдруулах үүрэгтэй. Ерөөсөө жүжигчин хүний үүрэг тэр шүү дээ. Яах вэ, гадаад төрхийн хувьд хурц, ширүүн харагддаг байж болох юм. Нүдээ жаахан тодруулаад будчихаар л харцаараа “шилбүүрдээд” байгаа юм шиг санагддаг байх. /инээв/

-УДЭТ “гурван Ганаатай”. Харин өөрийг чинь “Увс Ганаа” гэж дууддаг юм билээ?

-Үнэхээр тийм шүү. Манай театр “гурван Ганаатай”. СТА Д.Ганцэцэг эгч бид хоёрын нэр болон овгийн эхний үсэг адилхан. Хоёулаа Д.Ганцэцэг. Намайг жижиг Ганаа гэдэг байсан юм. Гэтэл манай Ганчимэг маань орж ирснээр жижиг гэх тодотголоосоо салаад “Увс Ганаа”, “өндөр Ганаа”, “бор Ганаа” гэх нэртэй болсон доо. Бид гурав чинь өрөөндөө сууж байгаад л Ганаа гээд дуудахаар нь зэрэг зэрэг хашгирна шүү дээ. Аль нь юм бэ гээд л.

-Ингэхэд хэзээ хамгийн сүүлд нутагтаа очиж амарсан бэ. Энэ зуны төлөвлөгөөнд нутгийн амралт багтсан байгаа юу?

-Миний хувьд жил бүрийн зун төрсөн нутагтаа очиж амардаг. Би улстөр, урлаг, спорт, бизнесийн хүрээний  олон алдартнууд төрсөн Увс нутгийн охин гэдгээрээ бахархаж явдаг. Хүн гэдэг байгалийн амьтан. Тиймээс ч байгаль дэлхийтэйгээ шүтэлцээтэй амьдрах ёстой. Энэ ч утгаараа миний хувьд төрсөн нутаг усандаа залбирч, байгаль дэлхийгээ шүтэж амьдрах юм бол аяндаа ажил үйлс нь бүтнэ гэж боддог. 2010 онд “Аравт” киноны зураг авалтын ажлаар нутагтаа очиж байсан. Түүнээс хойш жил бүр тасралтгүй очиж амарсан. Энэ зун ч гэсэн нутагтаа очиж амрахаар төлөвлөж байгаа. Манай Увсын байгаль үнэхээр гоё шүү дээ. Монгол орны баруун хязгаар нутаг даа. Миний хувьд нутаг усандаа очиж, амраад ирэхээр хийморь сэргээд, нэг их сайхан болчихдог юм. Хөгшин хүн шиг юм ярьчихав уу даа. /инээв/

-Сүүлийн үед залуу уран бүтээлчид нийлээд театр байгуулаад ажиллах болж. Тухайлбал, жүжигчин Эрхэмээ УДЭТ-аас өрх тусгаарласан. Өөрт чинь ямар нэгэн театр, продакшнаас хамтарч ажиллах санал ирсэн үү?

-Ер нь миний хувьд аливаа зүйлдээ тууштай ханддаг хүн таалагддаг. Өөрөө ч тууштай байхыг хүсдэг. Тууштай зан л амжилтад хүргэнэ. Түүнээс биш өмнөх ажлаа бараагүй байж өөр зүйл дотроо бодож, сэтгэж явах нь утгагүй зүйл гэж боддог юм. Надад тийм санал ирээгүй ээ. Ирээдүйд юу болохыг би тааж мэдэхгүй. Тиймээс би болоогүй зүйлийн төлөө мөрөөдөж, санааширч суух шаардлагагүй. Оюутан байхдаа энэ том театрын босгоор алхах нь тухайн үедээ мөрөөдөл минь байлаа. Тэгээд ажиллахыг хүсч, мөрөөдөж явсан театртаа шалгалт өгөхөд тэнцсэн. Тэнцсэн тухай сонсоход их сонин, сайхан мэдрэмж төрдөг юм билээ. Тиймээс ч миний хувьд театртаа тууштай ажиллана гэж боддог. Яах вэ, залуу хүмүүс нэгдээд уран бүтээл хийж байгаа нь сайшаалтай. Хамгийн гол нь уран бүтээлч хүн цаг үеэ мэдэрдэг байх ёстой. Мэдэрч чадвал амжилтад хүрэх болно. Тухайлбал, “Мөрөөдлийн театр”-ын хувьд анхны уран бүтээл нь үзэгчдээс маш өндөр үнэлгээ авсан учраас цаашаа энэ энерциэрээ явчихаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, үзэгчид тэднээс алдаа, муу муухайг нь олж харахыг хүсэхгүй байгаа байхгүй юу.

-Төсвийн цалин урлагийн байтугай эгэл жирийн нэгний хувьд ч амьжиргаагаа залгуулахад хүрэлцэхгүй байна. Та  нарын хувьд нууц биш бол хэдэн төгрөгний цалин авдаг вэ?

-Цалингийн хувьд мэдээж хэцүү. Бид төсвийн бусад ажилчид шиг л цалин авдаг. Өөрөөр хэлбэл, сардаа 500 мянган төгрөгийн цалинтай. Ёстой хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй л амьдарч байна даа. Гэхдээ миний хувьд өнөөдөр залуу хүн, надад маш их боломж байгаа учраас цалин чухал биш. Гагцхүү уран бүтээлчийнхээ хувьд өөрийгөө хөгжүүлж, ахмад жүжигчдээсээ суралцах нь чухал. Бидний хувьд нэмэлт орлого олох арга нь реклам, кино. Гэхдээ жүжгийнхээ хажуугаар кинонд тоглох зав тэр бүр олдоод байдаггүй юм. Ямар сайндаа л “Өдөр өдрийн нар” киноны ажлыг их сургуулийн диплом, шинэ жүжгийн хажуугаар амжуулах вэ дээ. Тухайн үедээ маш их ачаалалтай байсан болохоор их хэцүү санагдаж байж билээ.

-Дахиж олон ангит кинонд тоглох санал ирвэл хүлээж авах уу?

-Үгүй ээ. Одоо миний хувьд сериал болсон гэж бодож байгаа. Өнөөдөр бүх телевиз, студиуд олон ангит кино хийж байна. Бараг заримыг нь үзэж амжаагүй байхад нөгөөх нь гарч байх жишээтэй. Тиймээс миний хувьд дахиж олон ангит кинонд тоглох бодолгүй байна.

-Ингэхэд өөрийг чинь уртын дуучин гэж сонссон юм байна. Бие даасан уран бүтээлээ хэзээ туурвих вэ?

-Миний хувьд СУИС-ийг жүжигчин, уртын дуучин мэргэжлээр төгссөн. Ямартай ч хүн наадамд гурван даваатай, найранд гурван дуутай байх ёстой гэж боддог. Багаасаа дуучин болно гэж хүсдэг байсан, нөгөөтэйгүүр би монгол хүн гэдэг утгаараа  уртын дууны мэргэжлээр суралцсан. Учир нь уртын дуу бол биднийг дэлхийд таниулах үндэсний өв соёл. Тиймээс ч залуу хүний хувьд ч тэр монгол хүн гэдэг утгаараа уртын дуугаа сонгож суралцсан. Яваандаа уртын дуугаа дуулах бодол бий. Гэхдээ яг одоохондоо бие даасан ямар нэгэн уран бүтээл туурвиж амжаагүй байна.

-“Academy awards” наадамд шилдэг эмэгтэй туслах дүрийн номинацид нэр дэвшсэн байсан. “Аравт” киноны ганц эмэгтэй дүрийг та бүтээсэн байх аа?

-Одоогоос гурван жилийн өмнө буюу 2009 онд надад “ийм дүр байна” гээд санал болгож байсан. Ямартай ч хоёр орны уран бүтээлчид амжилттай хамтран ажиллаж, киногоо хийж дуусгасан. Анх зохиолыг нь уншихад ганцхан эмэгтэй дүртэй гэхээр аймаар ч юм шиг, сүрдмээр ч юм шиг санагдсан. Гэвч дүрээ судлаад, багийнхантайгаа ойлголцоод ирэхийн цагт ганцхан эмэгтэй дүр гэдэг айдас маань алга болсон. Чингис хааны үед уламжлалт анагаах ухаанд гарамгай суралцсан оточ өвөөгийн ач охины дүрд тоглосон юм. Чингис хаан дэргэдээ байлгаж өөрийгөө болоод шадар туслахуудаа эмчлүүлэхийн тулд манай өвөөг авчир гэж арван цэрэгт үүрэг өгдөг. Товчхондоо, өвөөгийнхөө бүх чадварыг өвлөн авсан чадварлаг оточ эмэгтэйн дүр л дээ. “Аравт” киноны хувьд энэхүү наадамд 11 төрөлд нэр дэвшин өрсөлдөж байгаа. Дашрамд дурьдахад нэр дэвшин өрсөлдөж байгаа нийт уран бүтээлчиддээ амжилт хүсье. Энэ өдөр бол киночдын хувьд баярынх нь өдөр. Тиймээс ч нийт киночиддоо баярын мэнд хүргэе.

Шударга байна гэдгийг зарчимтай байхын нэр гэж тодорхойлсон энэ эрхэм хэтэрхий гэмээр өөртөө итгэлтэй нэгэн юм. “Зовлонгийн дараа жаргал бус, зовлон л ирнэ” гэж өөрийгөө хурцалдаг тэмцэгч залуу өвөө, эмээгийндээ өсчээ. Тийм болохоор бардам инээмсэглэл, яг тийм дуу хоолойных нь цаана өр нимгэн сэтгэл нуугдаж байдаг аж. Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газрын дарга болсноосоо хойших хэдхэн сарын хугацаанд тэр энэ байгууллага яаж ажиллах ёстойг яруу тодоор харуулж, өөрийгөө юуны төлөө тэмцэж явсан, хэн гэдгээ таниулж чадсан. Тийм ч учраас О.Магнайг монголчууд өнгөрсөн жилийн “Оны алдартан”-аар өргөмжилсөн.

-Таны ажлын нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ. Хүмүүсийн өргөдөл, санал гомдлуудтай биечлэн танилцдаг уу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Нэрнээсээ эхлээд л манай газар чинь хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах байгууллага шүү дээ. Тэр ч утгаараа надтай уулзах гэсэн иргэн маш олон байдаг. Би өглөө 07.00 цаг өнгөрөөгөөд ажилдаа ирдэг. Тэгээд л ажилдаа орно доо. Хүмүүсийн өргөдөл, гомдолтой танилцаж, шаардлагатай гэснийг нь хүлээн авч уулздаг.

 -Та энэ албыг авахдаа “Хэрэгтэй газартаа ирлээ. Яаж ажилладгийг харуулаад, ёстой нэг бужигнуулаад өгнө дөө” гэсэн итгэл, зориг дүүрэн байсан уу?
-Тийм. Ерөнхий сайд надад санал тавьсан. Би хүлээж авсан.

 -Ямар товчхон хариулж байна аа?
-Би сонинд ярилцлага өгөхдөө аль болох товчхон хариулахыг хичээдэг. Тэгэхгүй бол дараа нь өөрөө засах гэж цаг их авдаг. Телевизэд бол дэлгэрэнгүй ярьдаг.

-Цөөнгүй жил иргэний хөдөлг өөний удирдагч байж, ард түмний төлөө хэмээн тэмцэж, жагсаж явснаас тань илүү энэ ажил Магнай гэдэг хүнийг хүмүүст зөвөөр ойлгуулах боломж олгосон байх, тийм үү?
-Тэгж хэлж болно. Би санал нэг байна. Энэ газар ч боломж олгосон. Бас би өөрөө ч хичээсэн байхгүй юу. Гэхдээ юм дуусаагүй, цааш үргэлжилнэ. Би энд ирээд нэг жил ч болоогүй байна. Нэг статистик үзүүлэлт хэлэхэд, өмнө нь манай байгууллагад жилд 200-300 өргөдөл, гомдол ирдэг байсан гэсэн. Гэтэл сая 2013 оны эхний улирлын байдлаар гэхэд манайд 900-гаад өргөдөл, гомдол ирээд байна.

Тэгэхээр эндхийн ажилтнууд өмнөхөөсөө маш их ачаалалтай ажиллаж байна гэсэн үг. Манай иргэд асуудлаа шийдүүлэх газар хайдаг ч тэр нь хаана гэдгийг мэддэггүй байж. Шударга өрсөлдөөнийг бий болгох, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах байгууллага хаана ч гэсэн эрэлттэй байдаг.

Миний мэдэхээр Германд хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах байгууллага нь маш хүчтэй дуу хоолойтой, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Түүний нэгэн адил Монголд ч гэсэн энэ байгууллага жирийн иргэдийн хамгийн ойрын нь найз, гомдлыг нь түргэн шуурхай шийдвэрлэдэг гүүр байлгахын төлөө хичээнэ.

-Бодож төлөвлөж ирсэн зүйлүүдээ санасан хэмжээндээ хүртэл хийх боломж нөхцөл хэр байна вэ?
-Хангалттай шүү. Ер нь бол аливаа ажлыг хийхэд санаачилга л хэрэгтэй гэж би боддог. Дээрээс нь шинээр байгуулагдсан Засгийн газрын сайд нар их дэмжиж байгаа. Энэ нь намайг санаж бодсон ажлаа өөрийнхөөрөө хийх боломж нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа хэрэг юм.

-Энэ суудал дээрээс та тушаал шийдвэр гаргаад, ямар ч том байгууллагын өөдөөс дуугарч чадаж байна. Харин хувь хүний тань үүднээс ямар нэгэн дарамт ирж байна уу?
-Би бол шинэ хүн биш л дээ. Намайг өмнө нь юу хэлж ярьж, юуны төлөө тэмцэж явсныг нийгэм сайн мэднэ. Тийм болохоор надтай тиймэрхүү асуудал тулгарахгүй.

 -Та үүнийг хаана ч итгэлтэй хэлэх үү?
-Тэгэлгүй яах вэ.

-Монголын бизнесийн дээд ангиллынхан гэдэг бол өндрөө авчихсан, дээрээс нь улс төр чидтэйг өө нийлээд хэнд ч дийл дэхээр гүй болчихсон учраас тэд ний эсрэг тэмцэнэ гэдэг бүтэшгүй гэсэн ойлголт олон хүнд байдаг шүү дээ.

-Наадах чинь урьд нь байсан ойлголт. Одоо наадахыг чинь өөрчлөх гээд л байна. Ерөнхийлөгч хүртэл хэлээд байгаа биз дээ. Мөнгөний өмнө шударга ёс сөгддөг байсан цагийг өөрчилнө гээд. Хууль, дүрэм журам гээд шударга ёсны бүх хэмжүүрийн өмнө мөнгө өөрөө сөгддөг болгохын төлөө үзээд байна. Сая л гэхэд нефть импортлогч компаниудад ногдуулсан 17 тэрбумын торгуулийг эргэн төлүүлэхээр болсон шүү дээ.

Бүх шатны шүүх хуралд нь өөрөө оролцож, байгуулсан Ажлын хэсгийнхэнтэйгээ өдөр болгон уулзаж шуурхай ажилласны дүнд тийм шийдвэр гаргуулж чадлаа. Энд тэгж их ач холбогдол өгсний гол зорилго бол таны хэлээд байгаа шиг мөнгөтэй, улс төрийн хамгаалалтад байдаг монополь компаниудад хууль бас үйлчилдэг юм шүү гэдгийг харуулах. Энэ чинь шударга ёс байхгүй юу.

-Хэрэглэгчдээс ирж буй санал гомдолд тулгуурлаад таны онилсон дараагийн томоохон газар юу вэ?
-Энэ бол хүн агнаад байгаа юм биш л дээ. Тиймээс онилно гэдэг үг энд зохихгүй. Ерөнхийдөө асуудал хаана байна, тэр зүгт л анхаарал хандуулдаг. Өнгөрсөн хугацаанд үүрэн холбооны оператор компаниудтай холбоотой асуудал нэлээд ярвигтай байдал үүсгээд байгаа. Үүнийг бүгд мэдэж байгаа.

Секундын горимд шилжих санааг гаргасны дагуу техникийн талаасаа боломж нөхцөл нь бүрдсэн. Харамсалтай нь энэ маань дийлэнх хүмүүсийн сэтгэлд нийцэхүйц тариф болж чадсангүй. Гэхдээ энэ үнийг компаниуд хуйвалдааны журмаар тогтоосон уу, тус тусдаа гаргасан уу гэдгийг бид Ажлын хэсэг гаргаад шалгаж байгаа. Тэгэхээр цогцоор нь шийдэх шаардлагатай дараагийн нэг асуудал бол энэ. Би өнгөрсөн долоо хоногт “Мобиком” корпорацынхантай уулзсан.

Хэрэглэгчдээс ирсэн гомдлын дагуу ямар нэгэн хүндрэлг үй гээр нөхөн төлбөр олгодог хэлбэрт шилжих тухай ярилцсан. Сэтгэл ханамжийн баталгааг алдагдуулсны нөхөн төлбөр гэж байдаг. “Мобиком”- ынхон “Сэтгэл ханамжийн баталгааг алдагдуулсны нөхөн төлбөрийн журам”-аа 21 хоногийн дотор гаргаж өгөхөөр болсон. Таны сарын төлбөр ярьснаас тань их гарсан гэж үзвэл шалгуулаад, тэр нь тогтоогдвол дараагийн сард тухайн хүнд тийм хэмжээний хөнгөлөлт үзүүлэх үүргийг тэд хүлээх юм. Дараагийн нэг асуудал бол Улаанбаатар дахь таксины үйлчилгээ. Саяхан таксины үйлчилгээ эрхэлдэг нөхдүүдтэй уулзсан.

Дэлхийн аль ч оронд такси гэдэг бол нийтийн тээвэр бус, тансаг зэрэглэлийн хэрэглээнд ордог учраас тарифыг нэмэх шаардлага байгаа. Гэхдээ манайд байгаа нь такси нэртэй л болохоос хэрэглэгчдийн тав тухыг хангах, тоолуурын заалт нь үнэн, эсэх нь асуудалтай байдаг. Энэ бүхнийг цогцоор нь шийдэхийн тулд тавдугаар сарын 8-ны дотор таксины компаниуд шинэчилсэн үнээ бидэнд ирүүлэхээр болсон. Үүний дараагаар ССАЖЯ, нийтийн тээврийнхэнтэй уулзаад, таксины стандартыг гаргаснаар Улаанбаатар хот маань Нью-Йорк шиг нэг өнгийн такситай болно. Ямар ч гэсэн наадам гэхэд манайхан олон улсад мөрддөг стандартын шаардлага хангасан таксигаар үйлчлүүлж эхлэх болов уу.

-Шударга ёсыг тогтооход, ний гэмд байгаа болж бүтэхгүй зүйлийг өөрчлөхөд иргэдийн өөрсдийнх нь оролцоо чухал юм шиг санагддаг. Гэтэл “Энэ чинь болохгүй байна” гээд хэний ч өөдөөс зоригтойгоор хэлж чаддаг, ноомой биш байдал бидэнд дутагдаад байна уу?
-Яг үнэн. Бидний байгуулж байгаа нийгмийн хамгийн үнэт зүйл нь идэвхтэй иргэн юм шүү дээ. Иргэд өөрсдөө идэвхтэйгээр асуудлаа ярьдаг, цугладаг, жагсдаг байвал тэр нийгэм зөв гольдрил руугаа явж байна гэж би боддог. Дарга нар нь идэвхтэй нийгэм буруу тийшээ л явна.

 -Таны яриад байдаг хувьсгал хийх юу болсон бэ?
-Мэдээж манай нийгэмд хувьсгалын шинжтэй өөрчлөлт хэрэгтэй. Өнгөрсөн засгуудын үед энэ нийгмийг чинь шороонд булчихсан байсныг бид одоо эд эс бүрээр нь цэвэрлэж байна. Салбар болгон дампуурчихсан байсан. Хувьсгал гэдэг бол заавал гудамжинд жагсаж, нэгнээ буудахын нэр бус, ширээний ард суугаад зөвшилцлийн замаар хийж болдог юм. Бид одоо ч хувьсгал хийж байна.

 -Ард түмний санал асуулгаар таныг “Оны алдартан”-аар тодруулахад хэрхэн хүлээж авсан бэ. Гэнэтийн зүйл байсан уу?

-Үгүй дээ. Би бусдаас арай өөр хүн. Шагнал энэ тэрд нэг их ач холбогдол өгдөггүй, урдах ажлаа л хийхийг хүсдэг. Шагнал авлаа гээд учиргүй баярладаггүй, шүүмжлүүлээд, шоронд ороод тэгтлээ гуньж гутардаггүй. Энэ бол миний баримталдаг зарчмаас арай хол зүйл. Гэхдээ мэдээж намайг дэмжсэн хүмүүсийн төлөө баярлалгүй яах вэ. Тэр тусмаа өмнө нь дандаа шүүмжлүүлж байсан “Өнөөдөр” сониноос энэ шагналыг авна гэдэг нэр хүндийн хэрэг байсан шүү.

Шагналыг дагаад хариуцлага ирдэг тул цаашид хичээнэ. Ажлаа аваад удаагүй байхдаа байсхийгээд л хэвлэлийн хурал хийдэг байсан. Яг түүн шиг одоо ч гэсэн хүмүүс намайг телевизээр харах гээд хүлээгээд байдаг бололтой юм. Гэтэл зарим асуудал эхнээсээ шийдэгдээд, нэг хэсэг нь шүүх дээр хүлээгдэж байгаа. Эцсийн үр дүн л чухал учраас хүмүүст харагдах гээд байн байн телевизээр гарахыг бодохгүй байна. Тиймээс биднийг иргэдийн санал гомдлын дагуу олон ажил хийж байгаа гэдэгт итгэл дүүрэн байж болно шүү.

-Сүүлийн үед танд бүсгүйчүүдийн хандлага өөрчлөгдөж байгаа нь анзаарагдах юм уу?
-Би олон нийтийн газраар ер нь явдаггүй ш дээ. Тэгэхээр мэдрэгдэхгүй л байна. Надад очдог хэдхэн газар бий. Уулздаг цөөхөн хүн байдаг.

-Энэ нь таны гуч гартлаа эхнэртэй болоогүйн шалтгаан уу?
-Гуч гараагүй шүү. Би дөнгөж гучтай.

-Саяхан 31 хүрсэн биз дээ?
-Яахав дээ. Би залуу байна. Яагаад миний өмнөөс санаа зовоод байгаа юм бэ. Би өөрөө санаа зовъё л доо (инээв).

-Таны өөртөө итгэлтэй байдал ямар үед ганхаж байсан бэ?
-За ер нь санаанд орохгүй байна шүү.

 -Бүсгүйчүүд, хайр дурлалаас болоод шалдаа бууж байгаагүй гэж үү?
-Гайгүй байх аа. Сониноор ярьж болдог, болдоггүй сэдэв гэж байна. Ерөнхийдөө бүсгүйчүүд, хайр дурлалтай холбоотой сэдвээр би сонинд ярилцлага өгдөггүй. Та ч харсан байлгүй.

-Гэхдээ энэ чинь хүний л амьдрал шүү дээ. Магнай гэдэг хувь хүнийг нээж үзэхийг хүсдэг бүсгүйчүүд байдаг байлгүй
-Би тэгвэл ярихгүй байж болно биз дээ. Энэ бол миний ярьдаг сэдэв биш.

-Тэгвэл ядаж хамгийн сүүлд хэзээ дурласнаа хэлж болох уу?
-Хэлэхгүй (инээв).

-Залуу хүмүүсийн яриа юм чинь иймэрхүү хачир байвал илүү амттай болно биз дээ. Хайрыг та юу гэж боддог вэ?
-Би “Өнөөдөр” сониныг ажил ярьдаг, албаны талдаа гэж боддог. Тиймээс ярилцлага авъя гэхээр тань зөвшөөрсөн хэрэг. Түүнээс биш хайр дурлал, бүсгүй хүний тухай ярих байсан бол “завгүй” гэж хэлэх байлаа, яг үнэнийг хэлэхэд.

-Яагаад таныг энэ сэдвүүдээс дөлөөд байдгийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ залуу насыг хайр дурлалг үйгээр төсөөлшгүй болохоор л энэ тухай таны бодлыг сонирхож байна.
-Яахав дээ. Надад цаг хугацаа зөндөө байна. Би хайр дурлалыг ийм тийм гэж яруу найрагдах дургүй. Энэ талаарх хүн бүрийн бодол өөр байх. Сайхан эмэгтэй хүнд дургүй эр гэж хаана байх вэ. Надад ямар бүсгүй таалагддаг вэ гэвэл өөрийнхөөрөө байдаг эгэл жирийн хүн.

-Та багадаа түүхийн ном их уншдаг байсан гэсэн үү?
-Тийм ээ. Би бусад шиг багаасаа уран зохиолын ном уншиж өсөөгүй. Ер нь түүхийн номыг хүмүүс унших хэрэгтэй гэж боддог. Түүх мэдэхгүй хүнийг төрд бүү ойртуул гэдэг үг ч байдаг. Түүх сайн уншсан хүн эх оронч болдог юм болов уу. Өнөөдөр манай төрийн түшээдэд дутагдалтай байгаа нэг чанар бол эх оронч үзэл гэж би боддог. Одоо энд нэг үг хэлбэл танай сонинд гарахгүй л дээ, би мэдэж байна.

 -Зүгээр хэл хэл. Тэгээд гарах, гарахгүйг нь хар л даа.
-Тэрбээр хэсэг бодолхийлснээ ийн хэлэв (сурв). Гадагшаа явчихдаг улстөрчид байх ёсгүй л гэж би хэлэх гээд байгаа юм. Ойлгож байгаа биз. Би залуу хүн. Тэгсэн хэрнээ гадагшаа яваад, арваас илүү хонохоор нутгаа, энэ шороогоо санаад байдаг юм. Гэтэл тавь гарсан хүмүүс гадаад далайн цаана хэдэн жилээр амьдраад байгааг харахад надад тиймэрхүү л санагддаг. Тийм хүмүүс Монголын төрийг барьж байсан гэхээр харамсалтай.

-Таныг багадаа том том юм ярьсан, эгдүүтэй, хэвлүүхэн хүүхэд байсан гэж сонссон. Түүхийн ном шагайсан тийм хүү анги хамт олонтойгоо яриа нийлдэг байв уу?
-Нийлэлгүй яах вэ. Ангийн хамгийн хойно суудаг, зузаан нүдний шилтэй, олноос тасарсан хүүхэд би байгаагүй. Олон жил ангийн дарга хийсэн. Бүх юмны голд нь явдаг хүүхэд байлаа. 2008 оноос л нүдний шил зүүдэг болсон ш дээ.

-Та өөрийгөө хэр дур булаам гэж боддог вэ. Яагаад ингэж асуусан бэ гэхээр олны анхаарлын төвд байдаг, нэр хүнд нь өсөж яваа эрэгтэй хүн бүсгүйчүүдийн нүдэнд дур булаам харагддаг юм болов уу гэж бодогддог.
-Үүнийг бүсгүйчүүдээс асуувал илүү оновчтой хариулах байх. Лав л миний боддог сэдэв биш байна.

-Ганц бие эр хүний амьдралд ээж нь хэр үүрэг гүйцэтгэдэг вэ?
-Нэг их оролцдоггүй юм аа. Би 18 настайгаасаа эхлээд тусдаа амьдарсан. Ганцаараа амьдраад арав гаруй жил болсон учраас ерөнхийдөө сурчихсан даа.

-Ээж дээрээ хэр удаж байж очдог вэ?
-Долоо хоногт нэг удаа заавал очдог.

 -Юу авч очдог вэ?
-Миний ээж харьцангуй залуу хүн. Дуун дээр гардаг ээжүүд шиг биш. Ажил хэрэгч хүн байдаг. Тийм болохоор элдэв юм авч очих шаардлагагүй. Өөрийгөө харуулахад л болно.

-Таны гэртээ хамгийн их хэрэглэдэг цахилгаан бараа юу вэ?
-Телевиз л юм даа.

-Угаалгын машин биш үү?
-Аль аль нь юм байна.

 -Хими цэвэрлэгээний газраар их үйлчлүүлнэ биз?
-Үйлчлүүлнэ ээ. Албаны хувцас бол зайлшгүй хими цэвэрлэгээнд өгөх шаардлагатай л даа. Манай жолооч өгчихдөг юм.

-Энэ газрын дарга болсноор таны хэрэглэдэг зүйлсэд өөрчлөлт орсон уу. Магадгүй өмнө бидэн шиг л ямар ч хамаагүй сүү, тараг, жүүс уудаг байсан байх.
-Ер нь манай хөргөгч хоосон л байдаг юм даа. Би ихэвчлэн гадуур хооллодог. Мэдээж тиймэрхүү зүйлийг би өөртөө гэхээсээ илүү бусдад таниулах нь чухал байсан. Ялангуяа тэр сүү, жүүсний асуудлыг хүмүүст дэлгэсэн нь их хүрсэн юм билээ.

-Хувийн шугамаар ойрын үед хийхийг хүсэж буй зүйл тань юу вэ. Амралтаа авах ч юм уу, нэг тийшээ аяллаар явах гээд л…
-Тэгж их хүссэн зүйл байхгүй дээ.

-Тэгээд өглөө ажил дээрээ ирээд, ордог хэдэн газраараа орж, уулздаг цөөн хүнтэйгээ уулзаад л яваад байх уу?
-Би хөлбөмбөг үздэг. Удахгүй Лондонд болох аваргуудын лигийн финалыг үзэх гэж байгаа. Манай хөлбөмбөгийн холбооныхон надад хоёр урилга ирүүлсэн. Хөлбөмбөг сонирхдог найзтайгаа явна.

“Амьдралаас яаж кайф авдаг вэ” гэсэн асуултаас тэрбээр бас л бултаж дөнгөв. Долоо хоногт гурван удаа фитнесээр хичээллэхийн зэрэгцээ усанд сэлдэг, ууланд авирдаг Магнай кинонд нугасгүй тул “Hi Fi” рекордсын байнгын үйлчлүүлэгч гэсэн. “Энэ нийгэмд чинь Магнай гэдэг хүн өөрийнхөөрөө байх орон зай хэрэгтэй шүү дээ. Хувийн амьдралаа дэлгэчихвэл яаж эрх чөлөөтэй байх вэ” гэсэн үгийг нь хүндэтгээд түүнийг ажлын өрөөнд нь орхиод гарлаа.

Л.Ганчимэг

24 цаг.мн.

2013-05-07 15:20:00

• Электрон хувилбар

• Электрон хувилбар

 “Баян Монгол” чуулгын тромбон хөгжимчин Л.Цолмонжаргалтай ярилцлаа. Нэг байгууллагад насан туршдаа ажиллана гэдэг их тэвчээр. Ялангуяа өнөө үед албан тушаал, цалин мөнгөний араас хөөцөлдөж нэг байгууллагаас нөгөө рүү үсчих залуучууд олширч.

Гэтэл оюутны ширээнээс л анх хаалгыг нь татсан байгууллагадаа амьдралаа зориулж яваа нь энэ хүний тууштай, үнэнч зантай холбоотой болов уу. Хэсэгхэн хугацаанд ярилцаж суухад түүнээс хань, үр хүүхэд, хөгжим, хамт олноо үнэн сэтгэлээсээ хайрлах хайр, бусдыг хүндэтгэх хүндлэл мэдрэгдэж байсан. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Монголд жааз хөгжмийн суурийг тавьж, монголчуудыг нэг үе байлдан дагуулж байсан “Баянмонгол” чуулгын ам бүлд олон уран бүтээлч орохыг хүсдэг байсан нь лавтай. Тэр үед та энэ чуулгын өндөр босгыг хэрхэн давсан бэ?

-Тухайн үед “Баянмонгол” чуулгын уран сайхны зөвлөл их хатуу чанга байсан. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин Ц.Намсрайжав гуайн барааг харахаар л сүрддэг байлаа. Барааг нь харахаас ч айдаг хүнийхээ өмнө зогсоод шалгалт өгөх тэр мөч их хүнд даваа байсан шүү. Уран сайхны зөвлөлийн шалгаруулалтад ороод хөгжмөө тоглоход хүмүүст таалагдсан бололтой. Тэгсэн Ц.Намсрайжав гуай “За, энэ хүүг чинь хаана харлаа. Чи над руу нэг чулуу шидээд байсан уу, үгүй юү” гээд намайг жаахан явуулахаар нь би толгойгоо маажаад үгүй гээд зогсож билээ. Шалгаруулалтад тэнцлээ, ажилдаа ор гэхээр нь шууд орсонгүй. Тэр үед манай гэргий Ленинградад санхүү, эдийн засгийн мэргэжлээр сурдаг байсан юм. Цэргээс халагдаад удаагүй байсан би найз бүсгүй дээрээ очингоо Ленинградын цагаан шөнийг үзнэ гээд орос руу явж, ирээд ажилдаа орсон. Түүнээс хойш 31 дэх жилдээ ажиллаж байна.

-Тэр авьяас, чадвартай хүмүүст үнэлүүлсэн болохоор залуу гэлтгүй сайн хөгжимчин байж дээ.

-Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд олон сайн багш нараар хичээл заалгаж, өөрийг өө сайн тоглодог болсон гэж бодож яваад энд ирэхэд цэл ногооноороо байсан. Ер нь хөгжмийг сурч дуусна гэж байдаггүй. Арван хэдхэн наснаасаа эхлээд өдийг хүртэл сурсаар л явна. Харин би их азтай хүн. “Баянмонгол” чуулгын тулгын чулууг тавьсан алтан үеийн уран бүтээлчидтэй хамт ажиллаж, тэднээс их зүйл сурсан. Манай багш бол тромбон хөгжимчин А.Хишигдорж. Жил бүр багшдаа очиж золгодог юм. Ээжийн минь бие чилээрхээд энэ жил очиж чадсангүй.

-Цэрэгт явахаасаа өмнө гэр бүлийнхээ хүнтэй танилцчихсан байсан юм уу?

-Тийм ээ. Зуныхаа амралтаар Хэнтийд гэртээ очдог байсан юм. Онгоцонд нэг өдөр хүн суулгаж өгчихөөд явж байхдаа хүрэн юүдэнтэй хүрэм өмсчихсөн хөөрхөн бор охинтой таарч, таалагдахаар нь дагаж явсаар байгаад танилцлаа. Гэтэл манай найзын дүү байсныг дараа нь мэдсэн. Сургуулиа төгсөж ирээд манай хүн аймгийн ойролцоо хөдөө мал хариулдаг байлаа. Ажлынхаа заваар би очоод унага татаж, манай хүн гүү саах гэж хөглөдөг байж билээ. Би насныхаа ханийг зөв сонгосон. Хань минь их халамжтай. Ажлаа тараад гэр рүүгээ л их яардаг. Эхнэр том хүү дээр очоод АНУ-д зургаан сар болоход тэр үе зуун жил шиг л санагдаж, ганцаараа амьдрахын зовлонг мэдэрсэн дээ.

-Цэрэгт хэзээ явсан юм бэ?

-Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийг 1978 онд төгсөөд явсан. Манай гэр Хэнтийд, би эгчтэйгээ хамт хотод амьдардаг байсан. Хотод хөгжмийн сургуульд сурдаг гээд хөд өөнийхний дэргэд нэг л цэмбэгэр хүү явдаг байлаа. Хөгжимчин хүний гар эвдэрнэ гээд сагсан бөмбөгөөс эхлээд зарим спортыг манай сургуульд хориглодог болохоор бие бялдраа хөгжүүлж эр хүн шиг болно гээд саналаараа цэрэгт явж байсан хүн дээ, би. Сунайж, харайж ч чадахгүй хүн анх цэрэгт очоод, хуучин цэргүүдийн бүсний амтыг хэд үзэхээр хүний дор орохгүй гэсэн шарандаа цэргүүдийг унтаж байх хойгуур бэлтгэл хийсээр байгаад удалгүй бусдынхаа хэмжээнд хүрсэн. Цэрэгт гурван жил алба хаасан.

-Гэр нь хөдөө байхад юу таныг хотын сургууль, тэр тусмаа тромбон хөгжим рүү татав?

-Намайг хөгжимтэй хувь заяагаа холбоход нөлөөлсөн хүн бол манай эгч. Б.Цогзолмаа эгч Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн бүжгийн ангид сурдаг байлаа. “Гарын таван хуруу” кинон дээр Шагдарыг эхнэрээс нь салгадаг хүүхэн чинь манай эгч шүү дээ (инээв). Нэг зуныхаа амралтаар гэртээ ирээд, намайг хотод очиж, хөгжимчин бол гэж ятгасан. “Би бүжиглээд, чи хөгжимдөөд л ямар гоё харагдах бол оо” гэж хоёр өдөр намайг ятгаж зөвшөөрүүлээд, дөрөвдүгээр анги төгссөн дүүгээ хот руу хөтлөөд явсан. Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд иртэл тромбон хөгжмийн ангид элсэлт авч байхаар нь орчихсон. Уг нь багадаа археологич юм уу, шүүгч, хуулийн мэргэжилтэй хүн болно гэж ярьдаг байсан гэж байгаа шүү, би. Бөөнөөрөө гэртээ цуглахаар нөгөө хэдтэйгээ яриа нийлэхгүй, эгчтэйгээ л урлаг ярьж сууна. Манай том ах орос хэлний багш, том эгч холбоочин, дүү барилгын инженер, бага дүү эм зүйч мэргэжилтэй. Бид эцэг, эхээсээ долуулаа ч хоёр дүүгээ харамсалтайгаар алдчихсан юм.

-Танай хүүхдүүдээс мэргэжлийг тань өвлөсөн хүн бий юү?

-Байхгүй. Хүүхдүүд өөрсдийнхөө сонирхлоор мэргэжлээ сонгох хэрэгтэй. Би хоёр хүү, хоёр ачтай. Хоёр ач минь долоо хоногт хоёр удаа өвөө, эмээгийндээ ирж, хонодог юм. Тэднийг ирэхээр манай гэр дуу шуугиан, инээд хөөрөөр дүүрнэ дээ. Би ч ирэх өдрийг нь хоног тоолж хүлээнэ. Ирэх өдөр нь ажлаа тараад бушуухан л гэрийн зүг яардаг юм. Хүн ач, зээгээ өөрийнхөө хүүхдээс илүү хайрладаг гэдэг үнэн бололтой. Манай хүн ажил ихтэй, би хөдөө тоглолтоор байнга явчихдаг байсан болохоор хүүхд үүдээ аав, ээжээрээ л бараг өсгүүлчихсэн.

-Тромбон бусад үлээвэр хөгжмөөс ямар ялгаатай вэ?

-Энэ бол маш нарийн мэдрэмж, ур чадвар, сонсгол шаарддаг хөгжим. Позицоо яг л тааруулж барихгүй бол нэг миллиметр зөрөхөд л огт өөр дуугардаг. Хүнгэнэсэн өвөрмөц дуутай. Тромбон нь жаазаас гадна сонгодог хөгжмийн төрөлд багтдаг.

-“Баянмонгол” чуулга хэдэн тромбон хөгжимчинтэй вэ?

-Орон тоогоор бол дөрөв байх ёстой ч одоогоор гурав байгаа. Нэг нь орон тооны бус гэрээт хөгжимчин.

-Таны бодлоор хөгжим гэж юу вэ?

-Хөгжим хүний зүрхэнд гал бадраана гэж хэлсэн байдаг. Энэ их оновчтой үнэн үг. Хөгжимгүйгээр урлагийг төсөөлөх аргагүй. Бүжиг, дуу, яруу найраг, кино гээд бүгд хөгжимтэй холбогддог. Хөгжимг үй бол энэ бүгд давсгүй хоолтой адил. Сэтгэл тавгүй үедээ би төгөлдөр хуурын аяз сонсож тайвширдаг.

-Хөгжимд дурласан болохоор л энэ олон жил нэг байгууллагад ажиллаж байгаа байх.

-Хүн нэг зүйлдээ үнэнч явах хэрэгтэй. Энэ чуулгатай хувь заяагаа холбож, бүхий л амьдралаа энд зориулж байгаадаа сэтгэл хангалуун явдаг. Өөр байгууллагад ажилласан бол би магадгүй өнөөдрийнх өөсөө илүү амьдрах байсан ч байж болно. Нийгэм солигдож, цаг үеийн байдал хэцүү, цалингаа тавьж чадахг үй шахам байхад ч би эндээ л байсан. Наймааны алтан үед гахай чирч амьдралаа дээшлүүлнэ гээд хөгжмөө орхисонгүй. Энэ байгууллагын буянаар эх орныхоо бүх аймаг, сумаас эхлээд гадаадын олон орныг үзэж, хамт олонтойгоо тоглолтоо хийж, мартагдашг үй олон дурсамж үлдээсэн. Тоглолтоор өвөл, зун ялгаагүй хөдөө явахдаа доод тал нь сар гаруй болдог. Өдөрт таван удаа тоглодог байлаа. Өвлийн тэсгим хүйтэн, зуны усан бороонд нойр дутуу явсан ч залуу болохоор ядрахаа мэддэггүй байж. Тэгж явахад хөгтэй, хөгжилтэй зүйлс их тохиолдоно. Манай дуучин Л.Оюунчимэг эгч нэг удаа тоглолтдоо бэлтгээд, тайзны ард нүүрээ будаад суутал гэнэтхэн гарах цаг чинь болчихлоо гэхэд сандарсандаа үснийхээ пигүүжтэй тайзан дээр гарчихсан байх жишээтэй. Нэг гэм нь үлээвэр хөгжмийг удаан тоглохоор шүд муудах юм. Залуу байхад багш минь “Би засгийн шүдтэй хүн” гэж ярьдаг байсан. Тэр үед хиймэл шүд хийлгэх мөнгийг байгууллагаас төлд өг байсан юм. Энэ их айлын хаалгыг татаж байсан минь саяхан санагдавч нэг мэдэхэд л чуулгынхаа ахмад хөгжимчин болчихож. Ахмад уран бүтээлч гэлтгүй л залуучуудтайгаа онигоо ярьсан шиг хөгжилдөөд явж байна даа.

П.ТУНГАЛАГ

• Электрон хувилбар

Монгол хүн Өмнөд туйлд хүрсэн, сансарт ниссэн, Эверестэд гарсан, олимпийн аварга болсон торгон агшин өнгөрсөн ба энэ зууны алтан үсгээр тэмдэглэгдсэн бахархалт түүх. Их түүхээ улам баяжуулах эрмэлзэлтэй явдаг Готовдоржийн Өсөхбаяр гавьяат энэ хаврын дунд сарын эхээр хайрам хүйтэн Хойд туйлын -90 градусыг зорьж, улмаар адармаатай аяллаа амжилттай дуусгаж чадсан юм. Хойд мөсөн далайд хийморийн дарцаг болсон төрийн далбаагаа намируулах торгон агшинд түүний цээжинд эх орон нь бүхэлдээ багтаж, баярын нулимсаа барьж чадаагүй гэсэн. Олон жил өвөрлөж явсан хүслийг нь биелүүлэх “түлхүүр”-ийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж түүнд атгуулсан билээ. Хойд мөсөн далайн төв цэгт мандуулах далбаагаа төрийн тэргүүнээсээ тосож авахдаа тэр зорилгоо биелнэ гэдэгт итгэлтэй байлаа.

Мөнх цаст уулын авиралтыг мөсөн далайн аялалтай зүйрлэхийн аргагүй. “Оргил булаацалдахаас” амар, бас хэцүү зүйл дагжим хүйтний “өндөрлөг”-т хүрэхээр мацаж явахад элбэг тохиолдоно. Энэ бүх эрсдэлд өөрийгөө бэлтгэж амжсан Өсөхөө хэл, хил, шашин шүтлэг өөр боловч нэгэн үзүүрт сэтгэлээр нэгдсэн багийн нөхөдтэйгөө богино хугацаанд ээнэгшин дассан юм. Амжилтад хүрэх гол нөхцөл нь энэ байлаа. Хойд туйлыг зорьсон, оргил цэгт хүрсэн, тэндээс буцах зам саад бэрхшээлээр дүүрэн байсан ч монгол хүний эр зориг, тэсвэр хатуужил эцсийн бүлэгт ялсан.

Та гайхаж магадгүй, Өсөхөөгийн ертөнцийг. Яагаад заавал мөнх цаст уулын оргилд хүрэхийн төлөө тэмүүлж, хүн амьтан идээшиж үл чадах бөмбөрцгийн 90 градуст очихыг хүснэ вэ гэж. Тэр өөрийгөө давж, ялж амьдрахыг зорьдог. Дэлхийн долоон ноён оргилыг эзэлсний дараа л сая санаа нь амрах байх.

-Хойд туйлд хөл тавихын төлөө өөрийгөө бүрэн дүүрэн дайчилсан нь мэдээж. Гэхдээ энэхүү аялал төсөөлснөөс хэр өөр байв?

-Энэхүү аяллыг ууланд авирахтай харьцуулшгүй. Сэтгэл зүйн бэлтгэлээ сайн хийсний хүчинд мэдэхгүй, чадахгүй бүхнээ давж чадлаа. Хойд туйл бол монгол хүний очиж үзээгүй цэг боловч техникийн дэвшлийн зуунд амьдарч байгаагийн хэрэг юу билээ, мэдээллийг хангалттай цуглуулсан. Гэвч бодит байдал төсөөлснөөс өөр байлаа.

-Дэлхийн хойд хязгаарт орших Норвегийн Свальбард хотод хөл тавихад төрсөн анхны сэтгэгдлээсээ хуваалцана уу?

-Свальбардад хүрэхэд ачаа маань хараахан ирээгүй байлаа. Дөрөвдүгээр сарын 6-нд нийслэл хотоосоо гарах үеэр дулаахан байсан учраас аян замд дан өмд, нимгэн цамцтай, гадуураа хүрэмтэй гарсан юм. Харин дээрх тосгонд буухад над шиг сонин хувцасласан хүн харагдаагүй. Багийн нөхөд маань өдөн куртка, зузаан комбинзон өмссөн байхад ачаагаа ирж амжина гэж найдсан би зуны хувцастайгаа. Свальбардад очсоны дараа төрсөн анхны сэтгэгдэл гэвэл байгалийн үзэсгэлэн, уул усны өвөрмөц тогтоц нь дуу алдмаар сайхан санагдаж билээ. Тэнд алмаазны ордтой бололтой, уул нүхэлсэн уурхайнууд онгоцны буудлаас хөдлөхөд элбэг тааралдана. Урьд өмнө огт үзээгүй шинэ ертөнц намайг хүлээж байлаа.

-Багийн нөхөд тань нимгэн хувцастай монгол залууд тусалсан байлгүй дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Олон газраар аялж, юм үзэж нүд тайлсан нөхдийнхөө тус дэмээр алзаагүй. Тэнд очсоноос хойш гурав хоногийн дараа ачаатайгаа золгосон. Свальбардад тав хонох хугацаанд манай багийнхан аяллын бэлтгэлээ базаасан юм.

-Тэрхүү хотын амьдралын хэв маягаас уншигчдад маань сонирхуулна уу?

-Зуны цагт тэр чигтээ уурхайн амьдрал буцалдаг юм шиг санагдсан. Алзмаазны орд ихтэй учраас аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжсөн газар. Миний ойлгосноор байнгын оршин суугч гэж бараг байдаггүй бололтой. Харин ресторан, зочид буудал олноор баригджээ. Түр оршин суугчид Скандиновын хэлээс гадна англи, оросоор ойлголцдог.

-Хойд туйлд хүрэх замыг бодохоор халширмаар сэтгэгдэл төрж байв уу?

-Замын хэцүүг бодох эрх надад байхгүй. Монгол Улсын төрийн тэргүүнээс эхлээд маш олон хүний итгэл хүлээсэн учраас ухрах зам байгаагүй. Харин хэцүү бүхнийг туулах арга ухаан сийлсэн. Аялал маань амжилттай болсонд баяртай байна. Гэхдээ бэрхшээлтэй замыг ингэж тууллаа гэж сайрхах нь юу юм. Надаас өмнө Хойд туйлд олон хүн хүрсэн. Ямар ч гэсэн Монгол Улсын төрийн далбаа мандсанд л баяртай байна.

-Танай багт өмнө нь Хойд туйлд хүрсэн туршлагатай аялагч байсан уу?

-Багийн ахлагчаас бусад нь бөмбөрцгийн -90 градуст анх удаа мөрөө гаргахаар цугларсан хүмүүс. Энэ дэлхийн онгон дагшин газруудаар хэссэн омголон залуусаас баг маань бүрдсэн. Хүсэл зорилго нэг учраас ойлголцоход ч амар. Би Эверестэд авирсан байхад манай багийн гишүүн тэнд очиж үзээгүй, намайг Өмнөд туйлын өндөрлөгт гараагүй байхад нөгөөх маань энэ талаар зэгсэн туршлага хуримтлуулсан байх жишээтэй. Аяллыг эргээд дурсахад бидэнд алдаа, оноо аль аль нь байсан.

-Оросын явуулын Барнео баазаас цааш нэг өргөрөгийг явганаар туулах машруттай байсан санагдана. Төлөвлөгөө өөрчлөгдсөн үү?

-Нисдэг тэргээр дээрх баазад очсон юм. Аялал маань төлөвлөгөө ёсоор үргэлжилсэн. Дэлхийн бөмбөрцгийн 89-р өргөрөгөөс цааш сансрын шулуун замаар 110 км-ийг туулах хэрэгтэй байв. Өөрөөр хэлбэл, чаргатай ачаагаа өөрсдөө чирэн, цана хөлөглөн аяллаа үргэлжлүүлсэн юм. Тамирчдын чадал чансаанаас шалтгаалан, тухайн замыг туулахад хэд ч хонож болно. Бидний хувьд 110 км-ийг долоо хоногийн дотор туулахаар зорьсон бөгөөд саад бэрхшээл их тулгарна. Тухайлбал, зарим газраа зузаан цастай байхад, заримд нь хагарсан мөс тааралдана. Дээшээ өргөгдсөн мөсөн овоонууд ч бий. Тэр бүхнийг туулахын тулд цанаар туулах, эсвэл явган явах, заримдаа цанаа гүүр болгон ашиглах жишээтэй. Хэцүү замыг туулах бүх арга чаргыг хэрэглэсэн.

-Таныг Хойд туйлд төрсөн өдрөө тэмдэглэсэн тухай мэдээлэл олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслүүдээр цацагдсан. Мөсөн далайд өнгөрүүлсэн дөрөвдүгээр сарын 20-ныг эргэн дурсъя…

-Анхны төлөвлөгөөгөөр дөрөвдүгээр сарын 21-нд төв цэгт хоноглоод 22-нд буцах байсан юм. Аяллынхаа замд багийн нөхдөдөө “Төрсөн өдрөөрөө Хойд туйлд очмоор байна” гэж хэллээ. Тэд хоорондоо зөвлөлдсөний эцэст “Өсөхөөдөө бид бэлэг барина. Нэг өдрийн ачааллаа нэмнэ шүү” гэв. Өдөрт нэг хүн зургаан цаг ажиллах байсан бол үүн дээр ихээхэн ачаалал нэмэгдсэн. Маш хүнд нөхцөлд тэр бүхнийг давж гарах нь хэр баргийн хүний сэтгэлд багтахгүй. Гэхдээ эрчүүдийн нөхөрлөл хамгаас хүчтэй байдаг. Сүүлийн гурван өдөр өндөр ачаалал авсан багийнхан маань зорилгоосоо буцаагүй. Тэдэндээ насан туршдаа баярлаж явна. Монголдоо ирсний дараа бичсэн цахим шуудандаа энэ тухай талархлаа илэрхийлсэн.

-Өмнө нь мөнх цаст уулын оргилыг эзэлдэг байсан Өсөхөөг Хойд туйлын 90 дэх өргөрөгт чухам юу угтав?

-Тийм ээ. Намайг урьд нь мөнх цаст уулын ноён оргил угтдаг байлаа. Харин Хойд туйлд тэгшхэн мөс угтсан учраас сонин мэдрэмж төрсөн. Өндөр уулын оргилоос алсын барааг ширтэх ондоо. Бид 90 градуст очоод JPS-ээ барин, төв цэгийг хайж эхэлсэн. Төв цэгийг олсны дараа баруун хөлөө тавиад ээлжлэн зургаа авахуулав. Төрийн тэргүүнээсээ гардан авсан Монгол Улсынхаа далбааг мандуулсан агшин, монгол хүн Хойд туйлд мөрөө гаргалаа хэмээн зогссон тэр мөч сэтгэлээс хэзээ ч гарахгүй. Тухайн үед миний төрсөн өдөр гэсэн бодол огтхон ч төрөөгүй. Мөрөөдөлдөө хүрч, ард түмнийхээ итгэлийг алдаагүйдээ баярласан. Энэ мэдрэмжийг юутай ч харьцуулахын аргагүй. Зураг авахуулсны дараа багийхан маань төрсөн өдрийн баярын мэнд хүргэж, оргилуун дарс буудуулсан. Энэ яваа насны минь мартагдашгүй дурсамж. Төрсөн өдрөө мартагдахааргүй тэмдэглэсэн хоёр дахь тохиолдол нь энэ юм. Урьд нь Эверестийг зорих замдаа Намчибазар хэмээх тосгонд хүрэх үеэр төрсөн өдөр минь тохиоход гурван монгол залуу хамтдаа байлаа.

-Хойд туйлын өвөрмөц тогтцын талаар уулчин хүний амнаас сонсъё…

-Тэнгэрийн хаяа мөстэй нийлсэн дүр зураг. Зах хязгааргүй мөснөөс өөр юу байх вэ дээ. Урьд нь байгалийн хатуу ширүүн нөхцөлтэй тулгарч, даарч сурсан хүмүүс л энэ замыг туулдаг юм шиг. Огт тийм аялал хийж үзээгүй хүний хувьд энэ аялал санаагаар унагаж мэдэх. Өглөө босоход өөрийг чинь хүлээж байгаа хүйтэн хувцас, унтах цаг болмогц хүйтэн аяны хөнжилд шургах хүсүүштэй зүйл гэж үү. Хөлдүү гутал өмсөөд -30-аас -40 хэмийн хүйтэнд алхана гээд бод доо. Энгийнээр хэлэхэд энэ бүхэн өөртөө өстэй юм шиг амьдрал.

-Хөлдөж үхэхгүйн тулд яах ёстой вэ?

-Зүгээр сууж болохгүй. Даарахгүйн тулд мөнхийн хөдөлгөөнтэй байх ёстой. Ингэхгүй бол наад зах нь гар, хуруугаа хөлдөөх эрсдэлтэй. Гэхдээ өндөр ууланд авирахаас нэг сайхан нь хүчилтөрөгчийн дутагдалд орно гэж айлтгүй. Хойд туйлд авирахад далайн өвчин тусах магадлал өндөр гэж сонссон. Азаар манай багийнханд ийм аюул тулгараагүй.

-Уучлаарай, дулаацах гэж дотроо халаах хэрэгтэй биз дээ?

-Архи уу? Архи ууж болохгүй ээ. Хөлдөх гэж байгаа хүнийг сэргээдэг бодис дэлхийд угаасаа байхгүй биз дээ. Мөнхийн хөдөлгөөнтэй байж гэмээнэ тэр их хүйтэнд тэсэж үлдэнэ. Даарч байгаагаа гайхан сууж болохгүй. Майхнаа барихгүй бол хаана толгой хоргодох вэ. Даарч байна гээд амрахыг урьтал болгох талаар саналтгүй. Хэчнээн ч ядарсан гэлээ чи хөдлөх ёстой.

-Тэгвэл 110 кмийг туулахын тулд та нар өдөрт хэдэн цаг ажилладаг байв?

-Дунджаар зургаан цаг ажиллах ёстой. Гэвч сүүлийн гурван өдөр дээр хэлсэнчлэн өндөр ачаалалтай өнгөрсөн.

-Цагаан шөнө үргэлжлэхээр хүмүүс унтаж амарч чаддаггүй. Үүнтэй адил нар мандаж, жаргах нь мэдэгдэхгүй Хойд туйлын амьдрал заримдаа шоконд оруулдаг байв уу?

-Тэнд цэлмэг өдөр, харанхуй шөнө гэж болохгүй. Өдөр, шөнийг цагаар баримжаална. Нар нэг газраа л ёлтойно. Бид өглөө 7.00 цагаас босож, шөнө 23.00-д унтдаг байлаа. Гэхдээ л тэр өдрүүд надад сайхан мэдрэмж төрүүлсэн.

-Ажлын хэмнэлээсээ сонирхуулна уу?

-Өглөө босоод цай чанах зуур хувцсаа гэсгээж, өдрийн турш хэрэглэх усаа буцалгаад халуун савнуудаа дүүргэнэ. Цайгаа уучихаад майхнаа хураан, 9.30 гэхэд аяллаа үргэлжилдэг байлаа. Буцалсан усаа бага, багаар маш гамнаж ууна. Тэнд ханатлаа идэж, ууна гэж саналтгүй. Яагаад их ус, хоол хүнс авч явж болдоггүй юм гэж гайхаж магадгүй. Тэдгээрийг буцалгах бензинийг, их ачааг дааж яаж хүчрэх вэ? Бид амрах гэж яваа биш. Заримдаа шоколад болон хүч сэлбэх ойр зуурын хүнс хэрэглэх жишээтэй. Орой нь буудаллахад маш их ядарснаа мэдэрсэн хэдий ч майхнаа барьж, хоол ундаа хийх зайлшгүй хэрэгтэй. Зургийн аппарат, камераа хөлдөөхгүйн тулд өвөртөлж унтана. Амьдралын маань хэмнэл иймэрхүү.

-Аяллаа амжилттай дуусгасан тэр үед сэтгэл ханамж 100 хувь авсан уу?

-90 градуст очоод төрийнхөө далбааг мандуулсны дараа бүх аялалд байнга хамт байдаг Мобиком корпорацийн сансрын иридиум утсаар улсынхаа Ерөнхийлөгчтэй холбогдож, баярт мэдээгээ дуулгасан. Багийн ахлагч маань ч бас ярьсан юм. Үүний дараа л сэтгэл амарсан даа.

-Энэ аяллыг Эверестэд авирсан үетэй зүйрлүүлж болох уу?

-Ертөнцийн хойд туйл, дэлхийн зулай хоёрыг яаж харьцуулж болох вэ. Аль алинд нь давтагдашгүй зүйлээр баян.

-Гэхдээ өндөр ууланд авирах, хойд туйлд гарах зам осгож үхэх эрсдэлтэй биз дээ?

-Даарахын эцсийн цэгийг үзэж яваа хүн гээд өөрийгөө тодорхойлчиход буруудахгүй байх. Өндөр ууланд авирахад, дэлхийн туйлд хүрэхэд мэдээж даарна. Хүсээд байх зүйл биш л дээ. Хойд туйлд -35-аас -40 хэм хүйтэн байдаг. Монголчуудад маш ойр сонсогдож магадгүй. Миний хувьд Хойд туйлд хөл тавиагүй байхдаа Монгол тачигнасан хүйтэн өвөлтэй гэж боддог байлаа. Гэвч бидний монголчуудаас маш цөөхөн нь -40 хэмд байж үзсэн болов уу? Увсын Улаангомд -40 хэм хүртэл хүйтэрнэ гэсэн мэдээллийг монголчууд зурагтаар хангалттай хүлээн авдаг. Гэтэл Улаанбаатарт -20-оос -25 хэмийн хүйтэнд Хандгайтад цана, чаргаар хоёр цаг гулгадаг хүн байдаг уу? Аливаа зүйлийг зүйрлэх хэцүү. Өөрөө биеэрээ мэдэрч байж л ойлгоно.

-Хойд туйлд амжилттай хүрсэн тухай мэдээллийн дор уншигчид сэтгэгдлээ янз бүрээр илэрхийлсэн. Чухам яагаад ингэж өөрийгөө зовоодог юм бэ гэж гайхах нэгэн ч байлаа. Та тэдгээрийг уншсан уу?

-Тамирчид маань олимпийн аварга болохыг мөрөөддөг. Миний зорилго ч бас үүнээс ялгаагүй. Дэлхийн долоон ноён оргилд тугаа мандуулах хүсэлтэй. Өмнөд туйлд очмоор байна. Зардал олдвол саран дээр бууж, ангараг руу нисмээр байна. Яагаад энэ бүхнийг үгүйсгэх хэрэгтэй гэж? Манай найзууд дээрх сэтгэгдлүүдийн талаар ярьж л байсан. Хүмүүсийн хэр хэмжээ, ухааны цараа харагдаж байна. Хойд, өмнөд туйлаа ялгахгүй мөртлөө олон зүйл ярих нь хэр зохилтой вэ? Гэхдээ би ийм зүйлд ач холбогдол өгдөггүй.

-Өмнөд туйлд оцон шувуу, Хойд туйлд цагаан баавгай амьдардаг. Туйлын ан амьтныг дэргэдээс нь харах боломж олдов уу?

-Хойд туйлын наад захын эх газарт цагаан баавгай байдаг. Харин 90 градуст амьд амьтан тогтох нөхцөл үгүй. Миний хувьд цагаан баавгайг дэргэдээс хараагүй юм байна.

-Ингэхэд өвдгөө гэмтээчихсэн юм уу? Бага зэрэг доголоод байх шиг…

-Урьд нь авсан гэмтэл. Хүнд ачаа үүрч явсаар зөөлөн эдээ гэмтээчихсэн юм. Хэд хэдэн удаа эмчилгээ хийлгэсэн ч саяны аяллын үеэр сэдэрчихлээ. Одоо эмчлүүлж байгаа.

-Хойд туйлыг зорихын өмнө нарийн шинжилгээ хийлгэсэн үү?

-Экстрим спортын тамирчдын хувьд хүсэл мөрөөдлийнхөө төлөө тэмүүлж байгаа учраас хэн нэгнээс гомдол нэхэх эрхгүй. Нэгэнт зорьсон бол чи өөрийгөө бэлтгэх ёстой. Бэлтгэлээ бүрэн дүүрэн хийсэн эсэхэд чинь байгаль дүн тавина.

-Бэлтгэлээ Монголын хүйтэн цэг бүхэнд хийж чадсан уу?

-“Mongolian Expedition” компанийн төлөвлөгөө, дэмжлэгээр, ахмад уулчдынхаа зөвлөгөөгөөр бэлтгэлээ хийсэн. Хөвсгөл далайд очиж, хойд цэгээс урд цэг хүртэл дугуйгаар аялан, тэсвэрийн бэлтгэл хийхийн тулд өвлийн шөнө майхан барьж, далай ээжийнд хонож үзлээ. Голын жавар хүйтэн гэдэг дээ. Туул голдоо бас хүч сэлбэсэн. Хамгийн бага зардлаар үр дүнтэй бэлтгэл хийсэндээ сэтгэл хангалуун байгаа. Хойд туйлыг зорьсон багийн нөхдийн бэлтгэлийн дэргэд энэ нь өчүүхэн зүйл. Гэхдээ л монгол хүнд байгалиас заяасан унаган авьяас гэж бий.

-Ингэхэд Хойд туйлыг туулах зардал мөнгөний асуудлыг шийдэх үед таныг баярын нулимсаа барьж чадаагүй гэж сонссон…

-Зардал мөнгө маш хүндрэлтэй байсан. Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч энэ асуудлыг ухаалгаар шийдвэрлээгүй бол хоёулаа энэ сайхан ярилцлагыг хийхгүй байсан биз. Мөн Өмнөговь аймгийн ЗДТГ, нутгийн зөвлөл, “Мобиком”, “Мах Импэкс” компани болон, найз нөхдийнхөө дэмжлэгээр бүх зүйл бүтлээ. Өмнөх авиралтуудтай харьцуулбал Хойд туйлын аялал илүү өндөр зардалтай нь. Олон жилийн мөрөөдөл биелэх болсон баярт мэдээг сонсоод өөрийн эрхгүй нүднээс нулимс гардаг юм билээ.Үүний хажуугаар бас эмээх сэтгэл төрсөн. Тэр үед гэмтэлтэй өвдөг маань эдгэрч амжаагүй байсан тул айсан юм. Гэнэт гишгэж чадахгүй бол яана гэхээс санаа зовсон удаатай. Аз болоход зорилгоо биелүүлж чадлаа. Хойд туйлын аяллаар гурван цуврал нэвтрүүлэг бэлтгэсэн нь цэнхэр дэлгэцээр үзэгчдэд хүрч байна. Энэ нь ард түмэндээ барьж байгаа бодит тайлан.

-Дэлхийн долоон оргилын тавд нь гарчихлаа. Зорилгынхоо хэдэн хувийг биелүүлээд байна?

– 60 хувьтай явна. Одоо Өмнөд туйлын өмнөд цэгт очих, өмнөд Америкийн өндөрлөгт хүрэх, Австрали тивийн Карстенс пирамидад авирах дутуу байна.

-Эдгээрээс алиныг нь хамгийн түрүүнд дайлаар мордох вэ?

-Өнгөрсөн зүйлийг дахин дахин ярих утгагүй санагддаг. Хэдэн жил ч ингэж ярих вэ дээ? Харин бүтээсэн шинэ ажлынхаа талаар ярих илүү сайхан. Хойд туйлыг зорихоос өмнө санхүүгийн хүндрэл багагүй тулгарсан нь нууц биш. Хамгийн сүүлд ууланд авирахдаа үнэтэй цайтай бүхнээ зараад явж байлаа. Гэсэн ч Хойд туйлд хүрэх бэлтгэлээсээ ухраагүй. Зорилгоо биелүүлсэндээ баяртай байна. Дараагийн аяллын төлөвлөгөө ёсоор ирэх найм, есдүгээр сарын аль нэгэнд Карстенс пирамидыг зорих санаатай.

Тэр уулын оргилд гарахдаа омголон мөртлөө энгийн үед дэндүү даруухан ч юм шиг. Өсөхөөгийн тухай ном хэзээ хэвлэлтэд орох вэ гэсэн асуултад дэлхийн долоон оргилд тугаа мандуулсны дараа өөрийн гэсэн номтой болох эрх олдох байх хэмээн өгүүлсэн юм. Түүний хийсэн авиралт, аялал бүхэн бичлэг, зурагтай. Тиймээс ямар нэгэн баримтыг мартах зовлон гэж үгүй. Монгол хүн бүхний хийморийн дарцаг болсон төрийн далбаагаа тив, тивийн оргилд мандуулах үедээ ард түмнийхээ хийморийг сэргээлээ хэмээн тоймгүй баярладаг Өсөхөө эх орныхоо ирээдүйг гэгээлгээр хардаг. Амь насанд халтай аялал бүхэн нь амжилттай болох тэр үед араас минь цай, сүүний дээжээ өргөсөн ээжүүдийн сайхан сэтгэлийн үзүүр хэмээн бэлгэшээдэг. Тэр удахгүй алсын замд ахиад л гарна.

Б.ӨЛЗИЙТОГТОХ

2013-05-17 14:00:00

• Электрон хувилбар

С.Эрдэнэмаам багшийг ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар өнгөрсөн оны эцсээр Найрамдлын одонгоор шагнасныг Монгол Улсад суугаа Элчин сайд В.Самойленко нь гардуулж өгсөн юм. ОХУ-ын Төрийн шагналыг гадаадын иргэдэд хүртээх тухай гэсэн нэртэй уг зарлигт “Орос хэл, соёлыг хамгаалж, түгээх үйлсэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж…” гэсэн байсан. Энэ шагналын эзэнтэй хийсэн ярилцлагаа хүргэж байна. С.Эрдэнэмаам МУБИС-ийн Гадаад хэлний сургуулийн Орос хэл, уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгчээр ажилладаг юм.

-Том болоод ямар мэргэжилтэй болох, ямар ажил хийх нь хүүхэд ахуйд мэдэг дэх нь ч бий, үгүй нь ч бий л байх. Тухайл бал, багаасаа л эвлэгхэн дуул чихдаг бай сан бол дуучин болох, ха рандаагаар ч гэ сэн элдэв юм зурж суух дуртай байсан бол бий рээр хоолоо олж идэх нь бараг тодор хой байж болох. Таны хувьд орос хэлний монгол мэргэжилтэн болсон нь юунаас эхтэй бол?

-Би Баянхонгор аймгийн Жинст сумын хүн. Намайг бага ангид байхад нэг жил сумын төвд геологийнхон худаг ухаж, байшин барьж зуссан юм. Тэдэн дотор нэг мужаан орос эр байв. Тэр хавиар нь очиж тоглох бид дуртай. Очих бүрд юухан хээхэн өгнө, сүүлдээ бүр модон онгоц хийж өгсөн. Одоо бодоход чухам тэр үеэс л орос хүн, орос хэл намайг татсан санагддаг. Долдугаар ангид байхад УБДС төгссөн Я.Пүрэвжав гэж шижигнэсэн залуу багш очиж, на майг аймгийн орос хэлний олимпиадад бэлтгэх гэж долоо хоног хичээлээс чөлөөлж орос хэлний дүрэм цээжлүүлэв. Олимпиадын даалгавраа хийхчээ аядаад сууж байтал өндөр нуруутай эмэгтэй багш (10 жилийн I сургуу лийн хичээлийн эрхлэгч, УБДС-ийн орос хэл ний ангийг улаан дипломтой төгссөн М.Намжилмаа гэдэг хүн болохыг хожим мэдсэн) ирээд “Чи хаанаас ирсэн хүүхэд вэ?” гэсэн. “Бог доос” гэвэл “Богдын тэмээний хорголоос чинь л овоо юм гарч мэдэх нь дээ” гэсэн. Энэ бүхэн “орос хэлний багш болъё” гэх бодолд минь та шуур өгсөн болов уу.

-Тэгээд л аравдугаар ангиа төг сөөд ЗХУ-д суралцахаар явсан уу?

-Биднийг 1971 онд дунд сургууль төгсөхөд орос хэлний мэргэжлээр гадаадад суралцах хуваарь ердөө ганц ирсэн. Тэр нь алтан медаль тай төгссөн нэг нөхөрт маань оногдож, би гадаадын запас буюу дотоодын бэлтгэл гэсэн тааруухан нэртэй хуваарь авч, хотод ирж конкурс өгөөд Эрхүүгийн их сургуулийн бэлтгэл ан гид хуваарилагдсан. Харин аз болж бэлтгэл ангиа онцсайн дүнтэй төгссөн учир Москвагийн их сургуульд суралцах хуваарь авсан юм.

-Москвад сургуулиа төгсөж ирээд хөдөө хөөгдөв үү, эсвэл Орост төгссөн болохоор нь арай өөрөөр хандав уу?

-Сургуулиа төгсөөд Монголын орос хэл суд лалын “загалмайлсан эцэг” гэж гадаад, дотоодод хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэрт эрдэмтэн С.Галсангийн удирдаж байсан МУИС-ийн Орос хэлний тэнхимд багшаар томилогдсон аз тай хүн дээ, би. Хотод үлдчих боломж олддог бо лов уу гэж бодож явсан, хөөцөлдөж туслах хүн гүй хөдөөгийн надад улсынхаа ганц их сур гуульд багшлах завшаан тохионо гэдэг “тэнгэ рийн умдаг атгасан” хэрэг байлгүй яах вэ. Баярла хын ха жуугаар том эрдэмтний удирдлагад, орос голдуу багш нарын хүрээлэнд яваад ороход би өө- рийгөө их чамлаж байсан шүү. Энэ бол ёстой л миний хоёр дахь их сургууль байсан. Энд хоёр жил ажиллаж байхад, 1979 онд МУИС, УБДСийн орос хэлний тэнхимүүдийг нэгтгэж Орос хэлний багшийн дээд сургууль байгуулахад тийш шилжиж очсон.

-Доктор С.Галсанд өөрөө харьцан гуй залуу байхдаа гайгүй тоогдсон гэсэн яриа байдаг. Тэр хэзээ, юунаас болж танд өгсөн үнэлгээ вэ. С.Галсан багшид тоогдоно гэдэг ч олон хүнд олддоггүй үнэлгээ байх шүү?

-Орос хэлний багшийн дээд сургуульд очоод жил болж байхад ЕБС-ийн орос хэлний багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх сургалт болж, багшлаад 5, 10, 15, 20 жил болсон хүмүү сийг Улаанбаатарт давтан сургахад түүнийг С.Галсан багш надад хариуцуулсан юм. Тэгэхэд Баян хонгор аймгаас манай X ангийн багш Л.Шар хүү, хичээл зааж байсан М.Даваасамбуу, түү ний гэргий, орос хэлний багш Д.Лаваажав нар ирсэн байлаа. Би болохоор багш нарынхаа өмнө, багш нар маань шавийнхаа өмнө нүү рээ улайлгахгүй гэж хоёр талаасаа чармайсан байх. Сургалт дуусахад дүнгийн хурлыг удирд сан С.Галсан багш “Сургалтыг манай залуу багш С.Эрдэнэмаам маш сайн зохион байгуул лаа. Залуу хүн гэхэд их ажилсаг, уйгагүй хүн юм байна. Шөнөжин сууж тайлангаа биччи хээд одоо энд сахлаа ч хусаж амжаагүй сууж байна” гэж хэлсэн юм.

-Та ямар замаар Сайд нарын зөв лөлийн орлогч дарга Д.Цэвэгмид агс ны туслахаар ажиллах болсон юм бэ. Тэр үед чинь ялангуяа ийм хариуцлагатай ажилд өөрөө хөөцөлдөж байгаад оччих боломж байдаггүй, ер нь хувь заяагаа бусдаар л шийдүүлдэг байсан даа…

Д.Цэвэгмид гуай С.Галсан багш руу утасдаж “Орос хэлэнд гайгүй, хөдөөгийн гарал тай, эвдрээгүй сайн залуу байна уу. Би гарын туслахаараа ажиллуулмаар байна” гэхэд нь на майг санал болгосон юм билээ. Энэ чинь 1981 оны эхээр болсон явдал юм шүү дээ.

-С.Галсан багш тэр том албаны хүнд өөрийг тань санал болгоно гэдэг бас л тоож явдаг байсны нь гэрч юм даа. Цэвэгмид гуайгаас хойш та буцаад л орос хэлтэйгээ учирсан биз дээ.

-Тэгсэн. Хүнд хамгийн үнэнч юмны нэг нь эзэмш сэн мэргэжил байдаг юм байна. 1990 оноос өнөөг хүртэл Монголын орос хэл, уран зохио лын багш нарын холбооны нарийн бич гийн дарга, гүйцэтгэх захирал, тэргүүлэгч ги шүүн, гүй ц этгэх хорооны эрхлэгч зэрэг сон гуульт ажил хийж байна. 1996 оноос МУБИС-ийн Орос хэл ний тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байна.

-Таныг Орос хэлний тэнхимээ улсын хэмжээнд анх удаа эрдмийн зэрэг цолтноос бүрдсэн хамт олон болгосон гэж дуулсан юм байна.

-Намайг ирэхэд МУБИС-ийн Орос хэлний тэнхимд эрдмийн зэрэг хамгаалсан багш хоёр л байсан. Тэгээд заримынх нь эрдмийн ажлыг удирдаж, заримд нь зөвлөж, шахаж шав дуулж байж 10 жил өнгөрөхөд буюу 2006 он гэхэд бүх багшаа эрдмийн зэрэг хамгаалуулсан. Бас 2011 онд тэнхимээрээ профессор, дэд профес сор болсон. Эрдмийн цол хүртээх асууд лыг тухайн их сургуулийн Эрдмийн зөвлөлөөр хэ лэл цүүлж, нууцаар санал хураалгаж байж шийд дэг чамгүй хүнд даваа. Ингэж бид 100 хувь эрдмийн зэрэг хамгаалж, эрдмийн цол хүртсэн улсдаа анхны тэнхим, хамт олон болсон юм.

-Одоо ер нь ялангуяа ерөнхий боловсролын сургуульд орос хэлний сургалт хэр байна. Орос хэлний хувьд ямархуу мэдлэг чадвартай залуус та бүхний гар дээр ирж байна вэ?

-ЕБС-ийн орос хэлний сургалт их муудсан нь аяндаа мэдэгдэж байна. Одоо чинь 7, 8, 9 дү- гээр ангид л орос хэл зааж буй шүү дээ. Дунд су ргуульд орос хэлийг ийнхүү цөөн ч гэлээ цаг үзэх боловч дээд сургуульд орохоор ерөн хий эрдмийн шалгалт авахад орос хэл хэрэг боло хоо байсан. Харин гадаад хэлний ангид орох хүү хэд орос, англи хэлний аль нэгээр нь шалгалт өгч болно гэж байгаа. Гэтэл орос хэл огт мэдэх гүй хүүхэд англи хэлээр шалгалт өгчихөөд орос хэлний ангид ороод ирж байна. Тийм боло хоор манай сургуулийн хувьд орос хэлний ангид ирж буй хүүхдүүдийг мэдлэгийнх нь түвшингээр хоёр хэсэг болгож сургалтаа явуулж байгаа.

-Их, дээд сургуулийн орос хэлний ангийн оюутнуудыг хэлний нь орчинд оруулах гэж нэг жил ч болтугай Орост сургадаг байсан, одоо хэвээр үү?

Манай сургууль чинь орос хэлийг нэгдүгээрт тавьдаг ганц газар. Өөрөөр хэлбэл, оросангли, орос-монгол гэх мэтээр хэлний мэргэжилт нийг бэлтгэдэг. Орос хэлийг нь түлхүү, барагцаал бал 60-40 хувийн харьцаатай заадаг гэсэн үг шүү дээ. Бусад их, дээд сургууль үүний эсрэг байгаа. Дотоодод бэлтгэж буй орос хэлний багшийн чанарыг сайжруулах зорилгоор ОХУ-ын Ерөн хийлөгчид удаа дараа захидал бичсэний дүнд Д.Медведевээс хариу авч, Новосибирск хо тын Багшийн их сургуульд орос хэлний ангийн хэдэн оюутныг ОХУ-ын Засгийн газрын зард лаар жил бүр бүтэн жилийн хугацаагаар явуулж эхлээд байна. Одоо тэнд есөн залуу ном үзэж байгаа. Тэд маань тэндхийн эрдэм шинжилгээний бага хуралд илтгэл тавьж оролцоод зарим нь байр эзэлсэн. Би тэднийгээ энэ жил эргэж очлоо. Сайхан байцгаана лээ. Харин хичээлээс бусад үед, ялангуяа байрандаа ирсэн үедээ оросуудаасаа салчихаад, өөрөөр хэлбэл нө гөө хэлний орчноосоо хөндийрчихөөд байна гэхээр нь сургуулийн захиргаатай ярьж англи хэлний хичээл дээр орос оюутнуудтай хамт суулгаж, долоо хоногт нэг удаа спортын зааланд оросуудтай тоглож байхаар болгосон. Бас “бид өөрсдөө нүдээрээ үзээгүй байж хүүхдүүддээ Улаан талбай гоё” гэж хэлж баймаар гүй байна гэж тэд маань ярьсан. Сургуулийн захиргаатай нь ярьж бай гаад Москва, Санкт-Петербург хотоор аялуулж байхаар болсон.

-Орос хэлний олигтой сурах бичиг манайд байна уу. Ойрын үед сурах бичиг шинээр зохиосон уу?

-Сурах бичиг бий. ЕБС-ийн орос хэлний гурав, дээд сургуулийн хоёр багш, БШУЯ-ны нэг мэргэжилтэн оролцсон баг байгуулж 7, 8, 9 дүгээр ангийн гурван сурах бичиг зохиосон. Намайг тэр багт нь оруулсан. Чамгүй сайн болсон гэж багш нар ам сайтай байгаа. Дээд сур гуулийн хувьд монгол хэлний онцлогийг тус гасан номыг багш нар өөрсдөө бэлтгэж хэрэглэж байгаа.

-Орос-монгол, Монгол-орос толь бичгийн хүрэлцээ, олдоц, чанар нь ямар байна. Олигтойхон толь бичиг байна уу. Шинэ цаг үеийн үг хэллэг оруулсан толь ховор л болов уу гэж санагдах юм

-Биднийг л хүүхэд байх үед хэрэглэж байсан толь бичгүүд одоо зарим талаар үнэндээ чам лагдах болсон байна. Монгол, Оросын ШУА үүнийг анхаарч үзээд хоёр талын эрдэмтэд хам тарч “Большой академический монгольско- русс кий словарь” бэлтгэж 2001 онд хэв лүүл сэн. Одоо “…Русско-монгольский”-г нь бэлтгэж байна. Ту хайлбал, би л гэхэд “О” үсгийг нь ха риуцан хийж байна. Орос, монгол хэлэнд сүүлийн үед орж ирсэн шинэ үгнүүдэд их анхаарч байгаа.

-Хэлээ цэвэр байлгах гэж бид чинь их ярьдаг. Ер нь хэлээ бохирдохоос сэргийлэх гэх нь аль ч үндэстэнд байдаг хандлага байх. Та орос хэлний мэргэжлийн хүний хувьд орос хэлийг бохирлогдож байна гэж үздэг үү. Гадаад үг хэллэг орос хэлэнд их орж ирж байх шиг байх юм…

-Энэ үнэн. МУБИС, Оросын шинжлэх ухаан, соёлын төв, ШУТИС хамтарч жил бүр орос хэлний эрдэм шинжилгээний бага хурал хийдэг юм. Энэ жил ес дэхийг нь хийсэн. Түүнд Оросоос ирүүлж байгаа илтгэлүүдээс харахад англи үгийг их хэрэглэх болсон байна. Зарим англи үг бүр “нутагшаад” орос үгний дагавартай болчихсон байх юм. Тэгэхдээ хөгжил, цаг үеэ дагаад тухайн хэлэнд гадаад үг, хэллэг орж ирэхийг өөд уруугүй буруутгаж бас боломгүй юм шиг байна. Түүхэн уламжлалыг ч харсан ийм үйл явц аливаа хэлэнд байдаг аж. Орос хэлний ярианы 40 хувь нь Азиас, тэр дундаа Монголоос орж ирсэн үг байдаг гэж нэг судлаач хэлж байсан юм. Монгол хэлний маань 25 хувь нь турк үг байдаг гэсэн яриа ч бий.

-Орос хэлийг нэг үе ЕБС-ийн сургалтын төлөвлөгөөнөөс хасаж “гадуурхсан”. Үүний уршиг та нарт сайн мэдрэгдсэн байх учиртай…

-5-6 жилийн өмнө нэг тийм юм болсон, Монголын орос хэл, уран зохиолын багш нарын холбооны удирдлага яаманд олон удаа санал хүсэлт хүргүүлж байж, С.Төмөр-Очир сайд энэ алдааг зассан, миний бие ч тэр үеийн ерөнхийлөгч Н.Энхбаярт хандаж “Орос хэлийг Монгол Улсад, монгол хэлийг Орос улсад судлахад дэмжлэг үзүүлнэ” гэсэн Таны амлалт эсрэгээрээ эргэж байна” гэсэн гарчигтай ил захидал хүртэл сонинд бичиж, санал бодлоо илэрхийлж байлаа. Н.Энхбаяр, В.Путин нар гарын үсэг зурсан “Москвагийн тунхаг лал” гэдэг баримт бичигт ийм зүйл заалт байдаг юм, харамсалтай нь баримт бичгийнхээ нэртэй адилхан тунхаглал төдий зүйл болоод өнгөрч байх шиг байна. Орос хэлийг ерөнхий бо ловсролын сургуулийн сургалтаас хасаад зогсоогүй, их, дээд сургуульд ч сонгон судлах хичээл болгосон нь одоо хэвээрээ байгаа шүү дээ. Энэ бол нэн харамсалтай, орос хэл сурах сонирхолтой мянга мянган хүүхэд залуучуудын эрх ашгийг боогдуулсан харалган бодлого гэж бодож, дотроо бухимдаж явдаг даа. Тэр үед хүүхдүүд их, дээд сургуульд элсээд суралцах хугацаандаа сургуулийнхаа номын санд байгаа орос ном зохиолыг ун шиж, хэрэгцээтэй мэдээ мэдээллээ олж авч чадахг үй, тодорхой хэмжээгээр “хэл мэгдсэн” л гэж боддог юм.

-Орос хэлийг тодорхой хэмжээнд мэдэж, оросоор уншаад ойлгочихдог байхын ач тусыг ганц нэгхэн үгээр тайлбарлаж болох уу?

Ер нь зөвхөн орос ч гэлтгүй, аливаа нэгэн гадаад хэлийг бага ч гэсэн мэддэг, уншаад ойлгодог байна гэдэг бол бүр энгийнээр хэлбэл хараа муутай хүн нүдний шил зүүлээ л гэсэн үг. Шинэ мэдээ мэдээлэл олж авах, шинэ юм мэдэж авах, өөрийгөө бусдад ойлгуулах, гадаад ерт өнцтэй харилцах, ер нь л сурч боловсрох шинэ боломжтой болж байна л гэсэн үг л дээ.

-Их хөршийнхөө хэлийг заавал мэддэг байх ёстой гээд л орос хэлийг заагаад байдаг, Хятад улс ч мөн л манай нэгэн их хөрш шүү дээ. Хятад хэлийг ер нь яах ёстой гэж Та боддог вэ?

-Тун зөв асуулт байна, ганц хөрштэй юм шиг байж болохгүй, хоёр хөршийнхөө аль алиных нь хэлийг судалж мэдэх хэрэгтэй, дээр нь нэмээд даяаршлын хэл – англи хэлийг сайн үзэх шаардлагатай. “Хэдэн хэл мэднэ, төд дахин чи хүн“ гэсэн шиг утгатай хэллэг байдаг даа, зарим нь англи мэргэн үг гэдэг, зарим нь А.П.Чехов тэгж хэлсэн л гэдэг, аль нь ч бай, нэг хэл нэмж сурна гэдэг бол чи өөрийнхөө боломжийг нэг дахин нэмж байна л гэсэн үг юм.

-Таныг аливаа бичиг баримтыг орос, монгол хэлний алинаар нь ч эн тэнцүү хэм жээнд шууд боловсруулдаг, мөн хоёр тийш нь нэг их түвдэхгүй орчуулдаг гэх юм билээ. Оюутнуудад ийм чадвар олгож байна уу?

-Хэрвээ надад тийм чадвар бага ч гэсэн байгаа бол Д.Цэ вэгмид даргын минь л ач. Оюутнуу дад онолын суурь мэдлэг төдий л олгож байна даа, дадал чадвар бол амьдрал практикаас бий болдог, цаг хугацаа их шаарддаг зүйл юм уу даа.

-Таныг онигоо их ярьдаг гэх юм билээ, яг өөрийнхөө мэргэжилтэй холбоо той ганц нэг онигоо хэлж манай уншигчдыг хөгжөөгөөч…

-Оюутнууд хичээл дээр, ялангуяа сүүлийн цаг дээр ядарч, анхаарал нь сарних үе бишгүй л байх, тийм үед өөрсдийнх нь мэргэжилтэй холбоотой ганц онигоо хэлээд өгөхөд нүд нь сэргээд, идэвх нь сайжраад явчихдаг юм. Тулгамдаад олигтой юм санаанд орохгүй байна, онигоо чинь ер нь “балиар” байх тусмаа инээдтэй байдаг нэг тийм хачин чанартай “зохиол” юм шүү дээ, “цэвэрхэн”-ийг нь ярихлаар хүн инээхгүй. Гэхдээ нэг ийм онигоо санаанд бууж байна л даа. Шөнө тэг дунд өнгөрсөн хойно их зохиолч Достоевскийн гэрийн утас нь дуугарчээ. Чернышевский ярьж байна гэнэ. “Федя, нойр хүрдэггүй ээ, яах вэ?” гэж гэнэ. Достоевский юу ч хэлэлгүй утсаа тасалжээ. Харин маргааш өглөө нь Чернышевский алдарт “Яах вэ?”, Достоевский алдарт “Тэнэг” романаа бичиж эхэлсэн юм гэдэг.

И.РЭНЧИНХАНД

Б.ЗОРИГТ: Би биш, цохивор хөгжим намайг сонгосон

2013-05-06 15:20:00

• Электрон хувилбар

Нийтэлсэн: 2013-05-17 13:56:58

“Голомт” цөмийн хөдөлгөөний тэргүүн Г.Ариунболдтой Дорноговь аймгийн Улаанбадрах суманд өрнөөд байгаа асуудлаар ярилцлаа. Учир нь тус хөдөлгөөнийнхөн бусад иргэний хөдөлгөөнүүдтэй хамтарч Улаанбадрах суманд зургаа хоног ажиллаад ирсэн билээ.

-Иргэний хөдөлгөөнүүд Улаан­бадрах суманд ажил­лаад ирлээ. Явсан зорилго юу байв?
-“Гал үндэстэн”, “Ногоон хас”, “Ногоон хас”,  “Монгол Ул­­сын аюулгүй байдлын тө­лөө зүт­гэе” зэрэг хэд хэдэн иргэ­ний хөдөлгөөний төлөөлөл хам­тарч Улаанбадрах сумын бай­гаа байдалтай танилцаад ир­лээ.

Энэ үйл ажиллагааны зо­рилго нь тодорхой. Малчин Д.Норсүрэнгийн 20 гаруй тугал зүй бусаар хорогдсон. Тугал үхсэн шалтгааныг тодруулахаар саяхан Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулж дүгнэлт гар­гасан. Тэр дүгнэлтийг бид эсэр­гүүцэж байгаа. Төсвөөс 98 сая төгрөг гаргаж ажиллачихаад эцсийн үр дүнг гаргаж чадахгүй цаашид үргэлжлүүлэн шалгах ёстой гэсэн шийдвэр гаргалаа. Иймээс бид энэ байдалтай газар дээр нь очиж танилцахаар явсан.

Улаанбадрах сумын иргэд тухайн асуудлыг юу гэж бодож байгаа болон малчдын үгийг сонсох зорилготой. Мөн цаашид тэмцэх зүйлүүд дээр хамтарч ажиллахаа мэдэгдсэн юм.

-Та бүхэн малчдын хүсэл­тийн дагуу явсан уу. Аль эсвэл сайн дураараа энэ үйл ажил­лагааг зохион байгуул­сан юм уу?
-Бидэнд тухайн бүс нутгийн малчид утсаар мэдээлэл өгч, байнгын холбоотой байдаг. Ер нь бол малчид бидэнд хү­сэлт тавиагүй, иргэний хөдөл­гөөнүүд нэгдэж шийдвэр гар­гасан. Манай ажлын хэсэг эх­лээд Сайншанд сумын Зүүн­баян багт очсон. Байдал  үнэ­хээр хэцүү байгаа нь  илт  ха­раг­даж  байсан л даа. Юу гэ­хээр гажигтай  төл, доголон хонь, ямаа олон байсан.

Бидний оч­сон айл ойр хавийн малчдаа ут­саар дуудаж, оройхон ба­гийн хурал хийсэн.  Биднийг ир­сэн гэж дуулаад 40 гаруй км-ээс хүртэл малчид  зорьж ир­сэн. Ингээд малчдын хэлж ярь­сан,  эмгэгтэй төл малын дүр­сийг авч баталгаажуулсан. Ярилц­­лага өгсөн малчдын ре­­гистрийн дугаар, нэрийг нь олон нийтэд мэдээлэхийг зөв­­шөөрсөн малчдын гарын үс­гийг авсан. Сайншанд сумын Ар­галант баг нь “Кожеговь” хай­гуулын ангийн салхин доор байрладаг.

Цугласан малч­даас малын хорогдолгүй, эм­гэг төл гараагүй айл байгаа эсэ­хийг асуухад бүгд ямар нэ­гэн байдлаар үхэж үрэгдсэн гэж мэдэгдсэн. Жишээлбэл, 43 жил  мал маллаж байгаа Даш­цэ­рэн гуай “Ийм юм үзээгүй. Сүү­лийн хоёр жил л мал зүй бусаар хорогдож байна” гэж  ярьсан.  Малчид  энэ байд­лыг “Кожеговь”-ийн үйл ажил­лагаатай холбоотой гэж үзэж байна билээ. Иймээс энэ ком­па­нийн үйл ажиллагааг зог­соохийг хүсч буйгаа илэр­хийлсэн.

-Та физикийн багш хү­ний хувьд тухайн байдал дээр цацрагийн хэмжилт, шин­жил­гээ хийсэн байх. Энэ та­лаараа яриач?
-Манай “Голомт” хөдөлгөөн Монголд уран олборлохыг эсэргүүцэж байгаа. Мөн цө­мийн энергийг ашиглахыг эсэр­гүүцэж байна.  Цаашлаад мон­гол хүн эрүүл, аюулгүй ор­чинд амьдрах эрхийг нь хангах зорилго бүхий ТББ.

Засгийн газрын нэг дүгнэлт нь   юу байсан гэхээр цацрагийн хэмжээ  хэвийн хэмжээнд байна гэсэн юм. Бид нутгийн малчдаар заалгаж хэд хэдэн газар очсон. Эхлээд хайгуулын ангид очиж  монгол хүмүүстэй  уулзсан. Үүний дараа нь одоогоос 40-өөд жилийн өмнө хаягдсан оросын овоолго гэж байдаг юм билээ. Тэнд очиж цацрагийн хэмжилт хийхэд ойролцоо нь саяхан асгасан бо­лолтой хаяг­дал шавар байсан.

Тэнд цацрагийн хэмжилт хий­хэд  зөвшөөрөгдсөн  дээд хэм­жээнээс ес дахин их бай­гаа нь гарсан. Хэмжилт хий­сэн ба­г­ажаа зургаан сарын өм­нө Гер­­ман руу явуулж, бүх батал­гаа­гаа хийлгэсэн.

-Та нар өөрсдөө хэмжил­тээр гарч ирж байгаа бүх стан­дартыг найдвартай мэ­дэж байгаа мэргэжлийн хү­мүүс биз дээ?
-Мэргэжлийн гэдэг чинь хоёр янз.  Нэгдүгээрт, би цөмийн мэргэжилтэн биш. Физикч хүний хувьд тодорхой хэмжээний цөмийн талаар мэдлэгтэй. Кожеговийн хаягдал шавар асгадаг Шар дов дээр хийсэн хэмжилтээр цацрагийн хэмжээ байвал зохих хэмжээнээс хоёр дахин их байсан. Дэлхийн хэмжээнд цацрагийн хэмжээ 0.2 байхыг хүлээн зөвшөөрдөг.

Германд бол 0.1 байдаг. Харин Шар дов дээр очиход хаягдал шаврыг тойруулж ямар ч хашаа татаагүй байсан. Газар хонхойлгож байгаад гялгар уут дэвсээд шавраа асгасан байсан л даа . Сонирхолтой  нь маш их ус тунасан байна лээ.  Хөлдсөн ус нь дээшээ тунасан байж болно. Сүүлд нэмж асгасан ч байж болзошгүй. Хоёрдугаарт, тус хаягдал шаврын ойролцоо малын мөр их байсан. Ес дахин их цацрагтай байсан газар  үхэр, тугалын мөр их байсан. Тэнд 374 гэсэн номертой өрөмдлөгийн цооног байгаа.

-Засгийн   газраас   томилогд­сон аж­лын хэсгийнхэн очоод “Кожеговь”-ийн ойролцоогоос дээж авснаас биш малчидтай уулзаагүй гэсэн гомдол гаргаж байсан. Энэ хэр үнэний ортой юм бол?
-Энэ талаар малчидтай уулзаж байхад бүгд л хэлж байна билээ. Цөмийн энергийн газраас очсон хүмүүс малчдад “Уран бол хоргүй. Та нарын идэж байгаа боорцог, өмсөж байгаа хувцас дотор чинь уран байгаа.

Бараг л талхан дээр тавиад иддэг элсэн чихэр шиг л юм байдаг гэж сурталчилсан байсан.  Аргалант багийн 20 гаруй өрх айлын малчидтай уулзахад бүгд л “Кожеговь”-ийн үйл ажиллагааг зогсооход бэлэн буйгаа илэрхийлж байсан.  Бид Улаанбадрах суманд хоёр удаа уулзалт зохион байгуулахад тус сумын  Засаг дарга, ИТХ-ын дарга, улсын аварга малчин  гээд ер нь бүгд хамтарч тэмцэнэ гэдгээ  100 хувь илэрхийлсэн.

Хуралд оролцсон малчдын олонхи нь  малын нүд өвдсөн, дотор эрхтэн толбо үүссэн, элэг, уушгин дээр нь цэврүү үүсчихсэн байгаа талаар хэлсэн. Бүр зарим нь газар дээр нь малаа гаргаад дотор эрхтэнийг  харуулж байсан.  Засгийн газраас байгуулагдсан ажлын хэсгийнхэн бараг айлуудаар ороогүй гэдгийг ч хүмүүс хэлж байсан. Гэтэл биднийг очиход хүмүүс бүр цөхрөнгөө барчихсан, хэцүү уур амьсгалтай угтсан.

-Засгийн газрын ажлын хэсэг иргэдээс олон төрлийн шинжилгээ авсан. Ямар ч өөрчлөлтгүй гарсан гэж хэлж байсан?
-Засгийн газрын ажлын хэсэг зөвхөн нэг зүйлд хариу гаргах гэж очсон юм шиг байгаа юм. Малчин Д.Норсүрэнгийн 22 тугал цацрагаас  болж үхсэн үү, үгүй юу гэдгийг. Тэгээд тугал цацрагаас болж үхээгүй гэсэн дүгнэлт гаргачихсан. Энэ  учир дутагдалтай. Зөвхөн нэг эрх мэдэлтэн, нэг компанид зориулж  хариулт хайсан байгаа байхгүй юу.  Гэтэл байдал ямар байсан гэхээр тэр хавийн ихэнх айлын малд нөлөөлчихсөн байна. Гамшгийн хэмжээнд хүрэх дөхчихсөн байна гэхэд болно.

Тэр хавиар явж байгаад худаг дээр очиход Гансүх гэдэг малчин малын нүд өвдсөн талаар ярьж байсан.  Д.Норсүрэн гуайнд бид очиход ямаа төхөөрч өгсөн юм. Төхөөрсний дараа элэг, уушгийг нь гаргаж ирээд харахад үнэхээр аймаар байсан. Мөн тэдний  нэг  хонь  нь  хургалж чадахгүй хурга нь дотроо үхсэн. Түүнийг гаргаж ирээд задлан хийхэд хурганы элэг хав хар болсон байсан. Мөн уушги нь толботой байсан. Энэ бол уран урагт нөлөөлж эхэлсэн байх магадлалтай гэсэн үг.

-Худгийн усаар цай чанахаар сүү  гашлаад байгаа талаар мэдээлэл малчдаас ирж байсан.  Та нар үхсэн малын сэг, ус, хөрсний дээж авсан уу. Хаана шинжлэх вэ?
-Бид цай чанахаар сүү нь гашлаад байгаа талаар сонссон. Яг газар дээр нь очоод асуусан чинь сайн мэдэх хүн байхгүй байсан. Магадгүй бид өөр айлаас нь асуугаад байсан байж магад.  Тэнд зөөвчийн нэг, хоёрдугаар худаг гэж байдаг юм билээ.  Тэр худгийн эхэнд нь өрөмдлөг хийчихсэн байгаа. Тэгэхээр худгийн ус бохирдох бүрэн боломжтой.

Бид нэлээд хэдэн газраас дээж авсан. Шар довын бохирдсон ус болон  зөөвчийн I,II худаг, Д.Норсүрэн гуайн өвөлжөөний дэргэдэх худаг зэргээс дээж авсан. Яг “Кожеговь” компанийн хажууханд “Ордгео” гэдэг өрөмдлөгийн компани байдаг юм билээ. Тэр компанийн ажилчид бас гүний ус уудаг юм байна. Тэр уснаас нь бас дээж авч ирсэн байгаа.  Эдгээр дээжүүдээ гадаад, дотоодод шинжлүүлнэ.

-Цацрагийн хэмжээ хэвийн байдлаас ес дахин их байгаа нь малын үхлийн шалтгаан болж чадах уу?
-Үүнийг мэргэжлийн хувьд би хэлж чадахгүй. Олон улсад цацрагийн байх ёстой стандарт 0.2 гээд тогтоочихсон байгаа. Үүнээс хоёр дахин их буюу 0.4 болоход л асуудал гарч ирнэ биз дээ. Тийм байхад ес дахин их байна гэдэг бол яаж ч бодсон хортой. Мэдээж сэтгүүлч та нар мал тухайн хортой нөхцөлд хэр удаан байвал үхэх үү гэж асууж болох.

Гэтэл хэдэн жилийн дараа хорт хавдар үүсэхийг тогтооход бэрх. Цацрагийн хор гэдэг чинь янз бүр. Нэгдүгээрт цацраг, хими, хүнд металлын гээд олон төрөл. Эдгээрээс хордох нөхцөл нь агаар, тоосонцороор дамжина. Тоосонцороор гэхэд хамрах хүрээ хязгааргүй болж таарна. Нэгэнт Кожеговь  салхин дээр байгаа бол 100 км-ийн зай бол юу ч биш болж таарна. Хэрэв тэнд асуудал  байгаа бол хордох нөхцөл хязгааргүй болчихож байгаа юм. Энэ нь Зүүнбаян, Аргалант баг бус цаашлаад Улаанбадрах сум, аймгаараа хүртэл хордох боломж бий болно.

Хоёрдугаарт, хөрс, гүний усаар дамжих юм бол ундны ус хэрэглэж байгаа иргэд, мал  хордох боломжтой. Би энд яг цацрагаас болж тэгсэн гэж хэлэхгүй. Яагаад гэвэл баттай мэдэхгүй байна. Ерөнхийдөө байдал эвгүйтсэн байна гэдгийг л яриад байна.

-Та бүхэн Кожеговийн удирдлагуудтай уулзаж 374 дүгээр цооногт байдал ийм байгааг тус хайгуулын ангийн Байгаль орчны ажилтанд уламжилсан уу. Үхсэн малын сэг зэмийг шувуу идэхгүй байна гэж малчид ярьж байсан. Энэ талаар?
-Энэ бол үнэн. Биднийг үхээд 10, 20 хонож байгаа гэсэн хурга, ишигний сэг дээр очиход бүтнээрээ байсан. Шувуу, нохой нүдийг нь ч ухахгүй байна гэж байсан. Үүнийг Аргалант багийнхан бүгд хэлж байсан.

Мөн Зүүнбаян сумын малчин айлд очиход ч яг л дээрх байдал ажиглагдсан.  Биднийг очсоны дараа Кожеговь нийгмийн ажилтантай болсон гэсэн. Тэрбээр 374 номертой цооногийн ойролцоох орчныг хашаагаар хамгаална гэдгээ мэдэгдээд байгаа.

Манай ажлын хэсэг Засгийн газрын дүгнэлтийг эсэргүүцэж буйгаа албан ёсоор мэдэгдсэн. Хайгуулын ангийн дарга Түвшинтулгаас хэрвээ танай компанийн технологийн алдаанаас болоод хүн, мал хордвол “Арева” хариуцлага хүлээх үү гэхэд “Үгүй. Засгийн газар хариуцлага хүлээнэ. Бид хүлээхгүй” гэж хэлсэн. Тэгэхээр энэ ажлын цаана захиалагч байна гэж ойлгогдож байгаа юм.

-Ураныг хүхрийн хүчлээр уусган олборлох аргыг олон улсад хэрэглэхээ больсон. Учир нь гүний усанд хүхэр алдсан гэж та ярьж байсан. Ямар улсад ийм зүйл болсон юм бол. Тодорхой жишээ дурьдаач. Одоо “Кожеговь” компани яг энэ аргаар уран олборлох гээд хайгуул хийж байгаа шүү дээ?
-Ураны газрын гүнд хайлуулж авах аргын эрсдэл бол гүний усыг бохирдуулах юм. Xүхрийн хүчлээр хайлуулсан уран агуулсан чулуулгийг гүний усанд нийлүүлэхгүй байлгаж чадах баталгаа байхгүй юм.

Энэ аргаар уран олборлосон бараг бүх тохиолдолд гүний усны найрлага олборлолтоос өмнөх хэмжээгээ алдсан байдаг нь энэ аргаар 100 хувь байгальд халгүй уран олборлоно гэж байхгүйг батлаад байна. Жишээлбэл,  Болгар улсад энэ аргаар уран олборлосноос цацраг идэвхит ба хүнд металлууд орчинд тархсанаас тэнд газар тариалан эрхэлж болохгүй болсон. Мөн   Украйнд энэ аргыг хэрэглэдэг газрын орчинд хийсэн усны шинжилгээгээр сулфатын хэмжээ маш өндөр байгаа нь тогтоогдсон. Ундны усны PH=7 байх ёстой байхад тэнд PH=н2 гарсан байдаг.

Чех улсын Страж под Ралскэм гүний усыг маш өргөн хэмжээгээр бохирдуулсан. Тухайн аргаар уран олборлоход гүний ус бохирдуулахаас гадна өөр аюул бий. Энэ нь газрын дороос гаргаж ирсэн чулуулаг шавраас ураныг ялгаж авах явцад агаарт цацагдах Радон хий болон үлдэгдэл, хаягдал ялгарах шавар юм. Газрын гүнээс гарч ирсэн эрдэс дотор молибден, ванадиум, селен, төмөр, хар тугалга, хүнцел зэрэг хүнд металлууд хамт дагалдан газрын хөрсөнд дээр гарч ирдэг. Ураны чулуулгийн зөвхөн 0.01 хувь нь  нь уран  гэвэл 99.99 хувийн хаягдал ялгарна. Монголынх дунджаар 0.17 юм юм билээ.

Энэ хаягдал бол хүчил агуулсан бусад бодисууд цөөрөм болж үлдээд, ууршаад салхиар хийсэн байгальд тарна. Дээрээс нь хамгийн ноцтой нь энэ аргаар уран олборлоход эргээд нөхөн сэргээх боломжгүй. Дэлхий дээр тийм технологи огт байхгүй. Газрын гүнд байгалийнхаа жамаар байсан ураныг салгаад авчихлаа. Тэгэхээр тэндээ бүх цацраг идэвхт бодис идэвхжинэ. Түүнийг намдаана гэж байхгүй. Үндсэндээ газрын гүнд нь мөнхөд асаагаад орхичихож байгаа байхгүй юу. Хоёрдугаар аюул нь гүний усанд цацраг ойрхон байвал бохирдуулна. Тэгээд уран олборлосон, хайгуул хийсэн компани өрөмдсөн газраа үхмэл орчин боллоо гээд л хаяад явдаг.

-Саармагжуулах арга гэж байхгүй юу?
-Ер нь бол саармагжуулна гэдэг чинь нөхөн сэргээлт биш. Тэгээд цацраг идэвх нь идэвхжсэн байхад саармагжуулна гэж хэзээ ч байдаггүй. Нэгэнт хөнгдөгдсөн бол олон мянган жилээр цацраг ялгаруулаад л байж байна гэсэн үг. Нөгөө талаар хүхрийн хүчил гэдэг чинь идэмхий бодис. Тэгэхээр цооногт ашиглаж байгаа төмөр хоолойг идэх боломжтой. Хэрвээ идчихвэл цоорно. Цоорлоо гэвэл хүхрийн хүчил хөрсөнд шингэх аюултай. Уг нь шүлтийн уусмалаар уран олборлох арга байдаг юм гэсэн. Тэр нь арай дээр.

Гэхдээ олон улсад хүхрийн хүчлээр л уусгаж авдаг аргыг голчлон ашигладаг.  Газрын гүнээс хүхрийн хүчлээр уусгаж олборлох арга нь ил уурхайгаас арай аюул багатай. Ил уурхай бол бүх зүйлийг нь ил гаргаад тавьчихдаг. Гүнийх бол дор нь орхичихно. Харин ямар нэгэн онгорхой байх юм бол цацрагын ямар нэгэн асуудал гарч ирэх нь тодорхой.

-Энэ олон хөдөлгөөнүүд цаашид ч гэсэн энэ асуудалтай тэмцэнэ гэсэн. Яг ямар үйл ажиллагаа явуулах гэж байна?
-Одоо манай хоёр хүн Улаанбадрах суманд ажиллаж байгаа. Тэнд багийн нэгдсэн хурал болсон. Биднийг очих үед багийн хурал нь болоогүй байсан. Хурлыг нь хүлээнэ, наашлуулна гэхээр бага зэрэг төвөгтэй байсан. Хөдөөгийн малчдыг цуглуулах хэцүү. Тиймээс бид энд хэвлэлийн бага хурал хийлгэчихээд хоёр хүнээ дахиж явуулсан юм. Манай хүмүүс тэнд долоо хоног ажиллана.

Эхний ээлжийн мэдээгээр Улаанбадрах сумын иргэдтэй уулзаж, санаа оноогоо хуваалцсан гэсэн. Дараа нь гуравдугаар багийн иргэдтэй уулзана. Тэд энэ асуудлыг 100 хувь эсэргүүцнэ, хамаг байгаагаа зориулна гэсэн. Яагаад гэвэл тэр хүмүүс гурван зүйлээр хохирчихоод байгаа юм. Мал эд хөрөнгө, эрүүл мэндээрээ хохирсон. Хамгийн гол нь тэд сэтгэл санааны хувьд их дарамттай байгаа. Айдастай, урам зориггүй болсон. Хуц, ухна тавих сонирхолгүй болж. “Би тэмээ өсгөе гэж бодож байсан. Одоо ямар ч сонирхолгүй болчихлоо” гэж ярих малчин ч байна.

Тэд зөвхөн өөрсдийнхөө төлөө санаа зовохгүй байгаа. Үр удам гэж байна. Хэрвээ цацрагийн хор байгаа бол 1, 2, 3 дугаар үе гээд л явчихна. Ерөнхийдөө албаны хүмүүс тэр хавийн малчдыг шинжилгээнд хамруулаад байгаа юм билээ. 30 хүнээс элэгний биохимийн шинжилгээ авахад 15 нь маш их өөрчлөлттэй гарсан гэсэн. Түүндээ маш их санаа зовж байсан.

-Засгийн газрын ажлын хэсгийнхэн селен энэ тэр гээд хүнд металлын талаар яриад байсан. Тэр бодисууд нь малыг үхэлд хүргэдэг юм уу?
-Хүхрийн хүчлээр уран уусгахад зөвхөн ураныг нь гаргаж ирэхгүй шүү дээ. Тэр газрын гүнд байгаа тори энэ тэр гээд бүх л металл, бодисыг гаргаж ирнэ. Хүхрийн хүчил чинь идэмхий бодис. Уг нь манай улс хөрсөн дээрх селений агууламж багатай орон гэдэг юм билээ. Тэгвэл хөрсөн доор их байсан байж болох талтай шүү дээ.

Түүнийг нь хүхрийн хүчлээр уусгаж гаргаж ирээд, устай хамт шаврын цэг дээр хаячихаар ус нь ууршаад, селен нь үлдсэн байх магадлал байж болно. Ингээд селен өндөрссөн байх магадлал байгаа. Тэгээд үхсэн тугалнууд тэр уснаас нь уусан, шавраас долоогоод үхсэн ч юм бил үү, яаж мэдэх юм. Тэгээд одоо шинжилгээгээр илрээд байж болох. Хэрвээ тийм байвал “Кожеговь” бас л буруудана.

Н.Пунцагболд

Эх сурвалж: www.mminfo.mn