М.Түвшинхүү: 17 чингэлэг спиртийн хэрэгт холбогдож явлаа

2013 оны 12-р сарын 7

Энэ удаагийн зочноор УДЭТ-ын жүжигчин М.Түвшинхүүг урилаа.

СҮМОГИЙН ДЭЛХИЙН АВАРГА, ХАР БҮСНИЙ БОЛЗОЛ ХАНГАСАН ТҮВШИНХҮҮ

-Ярилцлагаа таны хүүхэд насны дурсамжаас эхэлье. Багадаа амьд хөгжмийн хамтлагт бөмбөрчин байсан гэсэн үү?
-Тийм ээ, арван жилд байхдаа юм юм руу үсчдэг хүүхэд байлаа. Манай аав цэргийн хөгжимчин, удирдаач болохоор хаашаа явна манай гэрийнхэн дагаад л явна. Эрдэнэт, Дархан, Улаанхуаранд хүүхэд насаа өнгөрөөсөн. Зүүнбаянд арван жилд байхад дээд ангийн ах нар “Эрдэм” нэртэй хамтлагтай байсан. Түүнийг нь найзуудтайгаа үргэлжлүүлсэн ч манай төгсөлтөөр дууссан. Монголын пионерын ордны алтан медальтай хамтлаг даа.

-Фэйсбүүк хуудастаа нийтэлсэн “Эрдэм” хамтлагийн тань зургийн дор Өвлийн өвгөн шатааж байсан хамтлаг гээд биччихсэн байсан.
-Тавдугаар ангийнхны шинэ жилээр манай хамтлаг тоглосон юм. Тэгсэн хэдэн дүрсгүй хүү өвлийн өвгөнөө угтаж авъя гээд бенгалийн гал асааж байгаад өвгөний үс сахланд хүргэчихсэн. Өнөөх нь авалцаад галан өвгөн болж, орилоод л ороод ирлээ. Би ч сандарсандаа хөгжим дээрээ гишгээд л, хажууд байсан ширээний бүтээлгийг авч гүйж очоод дараад уначихсан. Азаар хүн түлэгдээгүй.

-Одоо амьд хөгжим сонсохоороо хөгжим тогломоор санагдаж, огшино биз?
-Харин ч эсрэгээрээ сонгодог, ардын хөгжимд дуртай болсон. Төрийн их найрлынхантай нэг дээвэр дор ажиллаж байна, тэдний бүх тоглолтыг алгасахгүй үздэг. Рок, алтерьнатив дуу хааяа сонсоно оо, гэхдээ гүнд нь ортол дурлаад байдаггүй.

-Та бас төгөлдөр хуур тоглодог байх аа?
- Гэртээ төгөлдөр хууртай, өдөр бүр л дон дон гээд гонгинуулна. Хөршүүдээсээ санаа зовдог ч дуртай байдгийг нь сүүлд мэдсэн.

-Аав тань цэргийн хүн учир дэглүүлдэг байв уу?
-Би таван хүүтэй айлын том. Олон хүү өсгөх гэж ээж, аав минь чардайна шүү дээ. Айлын том гээд намайг л чангална. Наргиж хэлэхэд би долоо хоногт найм зодуулдаг байлаа. Дүү нар дэггүйтвэл намайг л суран бүсээр ороолгоно. Би эргүүлээд дүү нараа шоглоно. Манайхан их хүмүүжилтэй, нэг дүү БНСУ-д урлагийн чиглэлээр магистрт сурч байгаа, нөгөө нь найрал дууны багш, удирдаач мэргэжилтэй.

-Сүмо болно гэж аавыгаа сандаргаж байсан гэдэг.
-Энэ их сонин түүх. Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням, Кёкүшюзан Д.Батбаяр нар анх сүмод явсан үе шүү дээ. 185 см-ээс дээш өндөртэй хүүхдүүдийг сүмод шалгаруулж авна, Япон явуулна гэсэн зар харсан юм. Барилддаг гэдгийг л мэдэхээс сүмо гэж юу байдгийг ч сайн мэдэхгүй байж аавдаа хэлтэл юун гадаад явах гээд тас загнаад зөвшөөрөөгүй юм. Жүжигчин болно гэдэг байсныг ангийнхан мэддэг болохоор их цаашлуулдаг байлаа. Миний дурсгалын дэвтрийн зөгнөл хэсэгт нэг хүүхэд 2010 он, Монгол улсын гавьяат жүжигчин, гавьяат тамирчин, Сүмогийн дэлхийн аварга, хар бүсний болзлоо хангасан Түвшинхүү гээд биччихсэн байсныг одоо харахаар инээд хүрдэг.

-Багаасаа л жүжигчин болно гэдэг байж. Тэгээд яагаад зорилгоосоо хазайх шахсан юм бэ. Тэр үед сүмод явчихсан бол гэж харамсдаг уу эсвэл жүжигчин болсон нь оносон гэж боддог уу?
-Хүүхдийн гэнэн шохоорхол байхгүй юу даа. 1990-ээд онд Япон гэдэг биднээс их хол байсан учир явуулна гэдэг нь л сонин санагдсан байх. Аав явуулчихдаг л байж гээд хөхөрч байсан удаа бий. Хүнд хааяа дүрсгүй бодол төрдөг дөө. Хэрвээ сүмо байсан бол гээд л өнгөцхөн төсөөлж байснаас миний мөрөөдөл тэр биш, тайз байсан. Хайртай мэргэжилдээ өдий хүртэл үнэнч яваадаа сэтгэл хангалуун байдаг. Нуулгүй хэлэхэд би киноноос илүү тайзандаа хайртай. Сүүлийн үеийн кинонуудад тоглоё ч гэж боддоггүй, сонирхол ч төрдөггүй юм.

ЖҮЖИГЧИД ГЭДЭГ КИНОНЫ ЖИЖИГ ХЭРЭГЛЭЛ

-Нэгэнт л холливудынхан шиг техник технологигүйгээс хойш тэднийг дуурайлгүй, сэтгэлгээний бүтээл хийгээсээ гэж бодох юм.
-Хийе гэхээр ойлгодог нь цөөн, хүмүүст хүрдэггүй байх л даа. Тэгэхээр л өнгө, мөнгөний, нүд хуурсан урлаг болж, хэтэрхий панаалтай болоод байна. Нэг талын бизнес мөн л дөө, гэхдээ л арай өөр талаас нь хардаг хүмүүс байдаг. Тэдний нэг нь би. Хүнд үлдэцгүй, бодуулах юмгүй кино борооны дараах мөөг шиг олон гарч байна.

-Нэг кинонд тоглотол төсөөлснөөс тань тэс өөр болох тохиолдол бий юү?
-Тэгдэг болохоор л би одоогийн кинонд тоглодоггүй. Он гаргаад гаднын кино зурганд явна аа. Үнэнийг хэлэхэд жүжигчид гэдэг киноны жижиг хэрэглэл шүү дээ. Олон кинонд тоглоод л байвал улиг болно биз дээ. Үзэгчид ч гэсэн анзаарч л байгаа биз. Кино үзтэл нэг нөхөр алиалаад л, дараагийнхыг нь үзсэн өнөөх маань аанай л марзаганаад л. Дахиад шинэ кино үзэхэд нөгөө жүжигчин дүрээ арай өөрчлөхийг оролдсон ч үзэгчид урьдынхтай нь хольж солиод л сонин дүр зураг харагдаж байгаа биз дээ.

-Өөрөө кино найруулъя гэж боддог уу?
-Миний ажил биш ээ. Тэнэгдүү явахдаа кино найруулах гэж үзсэн. Мэдэхгүй юмаараа оролдож болохгүй учраас больсон ч одооны кинонуудыг харахаар дайраад орчихмоор санагддаг шүү.

-Таны бодлоор манай киноныхон ямар бүтээл хийвэл дээр вэ?
-Чингис хааны тухай кинонууд хийж байна. Нэг кинонд хэдэн арван жилийн үйл явдлыг багтаах гээд утга авцалдаагүй юм хийх юм. Миний бодлоор түүхийн ганц хэсгийг нь аваад л түүнийгээ баяжуулаад хиймээр байна. Юуны тулд найруулагч, зохиолч гээд бүхэл бүтэн кино баг ажилладаг билээ дээ.

-Одоо ямар кинонд тоглох вэ?
-Өнөөдөр нууцаа дэлгэе л дээ. Гаднын зургаан уран бүтээлд ажиллахдаа Буриадын гавьяат жүжигчин Баярто Ёндонов, Тувагийн Эдуард Ондар, Якутын найруулагч Сергей Батанов гээд л олон сайхан найз нөхөдтэй болсон. Тэднийгээ цуглуулж кино хийх бодолтой, ярьчихсан байгаа. Ойрын зорилтуудын нэг. Гэхдээ би найруулахгүй л дээ.

КИХОТ НОЁНЫ ДҮРИЙГ НАДАД ОНООНО ГЭЖ ГОРЬДСОН

-Та дүр төрхөөсөө болоод ч тэр үү, байнга эсрэг дүрд тоглодог. Жүжигчид дүр голдоггүй гэдэг ч үнэхээр тоглохыг хүссэн дүрүүд байдаг. Таны хүсэж мөрөөдсөн дүрийг өөр хүнд онооход ямар мэдрэмж төрдөг вэ?
-Хөнгөн гуниг, гомдол, цагаан атаархал төрнө. Тэр чинь их сонин. Тухайлбал, би өндөр биерхүү учраас Кихот ноёны дүр надад ирэх байх гэж горьдсон. Миний тоглолтын хэв шинж, маньяар биш байсан учраас надад оногдоогүй л дээ, найруулагч ч тэгж хэлсэн.

-Ганцхан удаа эерэг дүрд тоглож байсан гэж сонссон. Дахиад эерэг дүрд тогломоор санагддаг биз. 10 см намхан байсан ч болоосой гэж боддог уу?
-Ээ мэдэхгүй, тоглуулах юм болов уу даа. Би 193 см өндөр ч. Намхан байсан бол өөр дүр оногдох байсан даа гэж харамсдаггүй. Театрынхаа хамгийн өндөр жүжигчин нь би. Магадгүй над шиг өндөртэй 10 залуу манай театрт байсан бол дүрийн хуваарилалт өөр байхсан. Гэхдээ найруулагчид жүжиг бүрт надад дүр оноодогт баярладаг, өөрийгөө азтайд тооцдог. Уг нь тэр бүр дүр оногдохооргүй байхгүй юу. Өндөр хүн жүжигчдийн ансамбль эвдэнэ шүү дээ, үнэхээр хэрэгтэй үед ганц хоёрхон тоглуулж болох л байсан.

ЭРТ ҮЕД АМЬДАРЧ БАЙСАН БОЛ НЭЛЭЭД ОЛОН ХҮНИЙ ТОЛГОЙГ АВЧИХСАН БАЙГАА

-Та баатар, ноёны дүрд их тоглодог. Хэрвээ XIII зуунд төрсөн бол гэж боддог уу?
-Жүжигчин хүн хувцсаа өмсөхдөө дүрээ өмсөж байх ёстой гэж багш нар захидаг. Түүхэн жүжгийн үеэр ажиглаад байхад манай театрын эрчүүд цаанаасаа л омогшоод, хөмсөг нь атираад, харц нь хүртэл ондоо болдог. Би эрт үед амьдарч байсан бол нэлээд олон хүний толгойг цавччихсан байгаа. Өнөөдрийн нийгэмд амьдарч байгаа бид хэрэв тэр үед амьдарч байсан бол өөр байхсан. Зусарч, хөгийн нөхдүүд аль хэдийнэ толгой нь тэнд, бие нь энд хэвтэж байхгүй юу гэж манай театрынхан наргиа болгож ярьдаг юм.

-Таныг хараад байхад шулуухан үгтэй, хуурамч зангүй юм шиг ээ. Энэ занд чинь хүмүүс дуртай юу, эсвэл дургүйцэх нь элбэг үү?
-Миний нэг балай зан л даа. Хүн гэдэг магтаалд мансуурдаг амьтан болохоор юу гэж дуртай байх вэ дээ. Магтуулж л байвал баярлаад л, наалдаад л… Зөв магтаж болно л доо, худлаа бялдуучлах, тал засах зан надад байхгүй. Нэлээд хэдэн хампааныг ажиглалаа л даа. Дагаад явахаар Миний сайд аа гэж ирээд л урд нь тодотгол оруулж дарга нарт долигонох юм. Зүгээр Сайд аа гэж болдоггүй л юм байх даа. Миний хамт олон намайг одоо дэндүү сайн мэднэ. Анх театрт ороход бэрхтэй л байлаа. Намайг өлгийдэж авсан ардын жүжигчин П.Цэрэндагва, урлагийн аав гавьяат жүжигчин С.Дамдин намайг дарж, номхтгож, ташуур өгсний хүчинд хамт олон маань намайг мэддэг, ойлгодог болсон.

-Энэ зангаасаа болж буруудаж байсан удаа олон уу?
-Олон удаа тэгсэн. Тэглээ гээд би яах юм бэ, долигонолтой биш. Гэхдээ ойлгодоггүй хүн олон байдаг ч зарим нь эргээд зөвөөр ойлгодог нь баярлууштай. Ойлгохгүй хүн бас байна аа, зөнгөөр нь хаячихдаг.

-Би чинь ямаршуухан хүн юм бэ дээ гэж бодно биз. Энэ тухай ямар үед илүү их эргэцүүлдэг вэ?
-Бодолгүй яах вэ дээ, боддоггүй хүн бол их тэнэг байна биз дээ. Хүн идэвхтэй, идэвхгүй хоёр янз байдаг юм байна. Би идэвхгүй хүний тоонд ордог. Ханачихдаг юм уу, болно биз гээд бодчихдог юм.

ЖҮЖИГ ҮЗДЭГГҮЙ ДЭЭДСҮҮД ЯАЖ АМЬДРАНА ДАА

-“Орших уу эс орших уу” нэвтрүүлгийн тухай бодлоо хуваалцахгүй юу?
-Миний бэлтгэж байгаа дөрвөн хүүхэд IV шатанд орсон. Манай театрын 80 жилийн ойн хүрээнд UBS телевизийн санаачилсан энэ нэвтрүүлэг их зөв зүйтэй. Оролцогчид нь заавал жүжигчин болох албагүй ээ, өөрийгөө сорин, урлагийн мэдрэмжээ шалгаж, нээж байна. Сэтгэл гаргаад холоос ирж байна.Тэд дараа нь театрын үзэгчид болж байгаа учир надад хамаатай, тэднийг дэмжихээс өөр аргагүй. Намайг шалгаад туслаад өгөөч гээд ирэхэд нь мэддэг чаддагаа заадаг. Нэг удаа хоёр хүүхэд ирлээ л дээ. Театрт жүжиг үзэж байсан уу гэсэн үздэггүй гэнэ. Тэгээд юу үздэг юм гэж асуусан чинь хошин шог гэнэ. Жүжиг үзээд ир гээд явуулсан гарч ирээд нэлээд бодол болж сууснаа, За ахаа би одоо алгасахгүй үзнэ ээ гэсэн.

-Театр яагаад үзэгч цөөнтэй байдаг юм бол?
-Нэг удаа машин угаалгын газарт ажилладаг эгч миний машиныг сэтгэл гаргаад их сайхан угаачихаж ээ. Танайх их сайн үйлчилдэг юм байна, баярлалаа гээд халаасанд байсан хоёр урилгаа өгтөл Би жүжиг үздэггүй шүү дээ, үзээд ойлгохгүй ээ гэсэн. Би ч сонин царайлаад буцаагаад халаасалсан. Тэднийг буруутгаж болохгүй ээ. Амьдралынхаа төлөө өдөржин зүтгээд, орой үр хүүхэд рүүгээ яарч байгаа. Харин жүжиг үздэггүй дээдсүүд л яаж амьдрана даа. Урлаг нийгмээсээ нэг алхам түрүүлж алхдаг гэдэг. Бид “Кихот ноён”-ыг яах гэж тоглосон юм бэ. Дээдсүүд ирээд үзчихгүй л юм. Заавал урилга авч, улаан хивсэн дээр алхах гээд байдаг юм уу, мэдэхгүй.

17 ЧИНГЭЛЭГ СПИРТИЙН ХЭРЭГТ ХОЛБОГДОЖ ЯВЛАА

-Урлагаас юу ойлгох нь чухал биш, ямар хүн болж төлөвших нь чухал гэдэг. Урлаг таныг хэр их өөрчилсөн бэ?
-Хүмүүжүүлэлгүй яах вэ. Ах нь багадаа их хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан. Одоо юуг нь нуух вэ, оюутан байхдаа танхайрч, золтой л аавын хаалга татчихаагүй. Багш нар, талийгаач Л.Лхасүрэн багш намайг Энэ хүүхэд жүжигчин болно оо гэхэд нь омогшсон юм уу, зодоон хийгээд хөөгддөг байсан. Тэгээд буцаад л орчихно. Өдий зэрэгтэй яваа минь урлагийн ач.

-Амьдралыг баллуурдаж болдоггүй уран зураг гэвэл та хэр сайн зураач вэ?
-Миний амьдралыг зургаар дүрсэлбэл их сонин дүр зураг гарна даа. Тэр бүрийг тайлбарлан хэлж чадахгүй ч хүн уйдахааргүй л байх. Үзэгчид миний зургийг харж байна гэж бодвол тэнд үзэн ядах юм их бий, намайг ойлгох юм их бий, хайрлах юм мэр сэр бий, нулимс гаргах юм ч байгаа. Анх театрт орж ирэхэд эгч нар их шалгаана шүү дээ. Нэг удаа амьдралаа тэдэнд ярьтал О.Энхтуул Чи чинь ямар сонин кино шиг амьдрал туулсан юм бэ гээд уйлаад байсан.

-Амьдралаараа кино хийе гэж боддог уу?
-Нэгээхэн хэсгээс нь кино хийе гэвэл сонирхолтой юм гарна аа. Нуугаад яах вэ, 1997 онд дуулиан тариад байсан 17 чингэлэг спиртийн хэрэгт ч холбогдож л явлаа. Тэр үед ааваасаа их эмээж байсан ч Эр хүн нэг алддаг, дахиж битгий алдаарай, томоожих цаг чинь ирсэн гэж ташуур өгөхөд нь босоод ирсэн дээ. Алдвал ч алдаг дээ, миний гал халуун нас, Ахиад би ямар залуу явах биш дээ гэж Р.Эмүжингийн шүлгийг уншаад л бужигнуулж явлаа даа.

-Найз гэж үнэхээр байдаг уу. Найзын тухай бодлоо хуваалцаач.
-Би их олон найзтай, худалч хүнд бараг 1000 гарна. Гэхдээ нөхөд нэртэй ноход ч бий. Амь амьдралын минь түшиг тулгуур болсон бат итгэлтэй найз гарын таван хуруунд багтана. Тэд маань намайг амжилт гаргахад дарж, баярлаж онгироход хажууд байхгүй ч алсаас дэмжиж явдаг. Эр хүн болсон хойно гутарч гунина. Тэр бүрт зориг оруулж, ташуур өгдөг.

Зун би сэтгэл санаагаар их уналаа. Бие гэнэтхэн өвдөөд түргэн дуудаж, хоёр сар эмчийн хяналтад байсан. Золтой л нугдайчихсангүй. 20 кг турсан шүү дээ. Эмнэлэгт нүдээ нээгээд харсан өнөө дотнын найзууд гозойгоод зогсчихсон байсан. Хэдэн найзын маань итгэл сэтгэлийн дэм их дэмжлэг болсон доо. Миний нөхрөө юу гэж боддог нь дотроо л байдаг, аман дээр гараад ирвэл худлаа болно.

Б.Дөлгөөн

http://news.gogo.mn/r/132298

2013-12-11 13:00:00

• Электрон хувилбар

-Би хоёр хүргэндээ хэзээ ч буруу өгдөггүй-

“Pola” салоны захирал С.Эрдэнэчимэгтэй уулзаж ярилцлаа. Түүнийг мэргэжлийн сүмогийн Их аварга Д.Дагвадоржийн хадам ээж гэдгийг манай уншигчид сайн мэднэ. “Монгол бүсгүйчүүдийн гоо сайханд анхаарал тавьж буй хүн дээ, би” хэмээн урам зоригтой ажиллаж буй эмэгтэйн яриаг та бүхэнд хүргэе.

-Юуны өмнө манай уншигчдад өөрийгөө танилцуулна уу?

-Би Улаанбаатар хотын уугуул ч бага насаа Төв аймагт өнгөрүүлсэн. Гурван хүүхэдтэй айлын ууган охин. Эдийн засагч мэргэжилтэй ч монгол бүсгүйчүүдийн гоо сайханд анхаараад, мэргэжлээ сольж олон жил болж байна. 1993 оноос хувийн бизнес эрхэлсэн. Бусдын адил ганзагын наймаанаас эхэлж байлаа.

-Та ихэр гэдэг үгэнд дуртай юм шиг санагдлаа. Таны байгуулсан компани “Ихэр сувд” нэртэй бол “Ихэр авто” нэртэй бас нэг компани бий.

-Ихэрсувд бол намайг эмээ болгосон зээ охины маань нэр. Зээ охиныхоо нэрийг компанидаа өгсөн юм. Манай хүүхдүүдийн аав нь Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын Ихэр гэдэг газар төрсөн хүн. Тиймээс компаниа төрсөн газраараа нэрлэсэн юм. Анх “Ихэр” нэртэй компани байгуулснаа “Ихэр авто” болгон өөрчилсөн. Охин маань “Ихэр тана” компани байгуулж, дараа нь “Ихэр сувд” охин компанитай болсон.

-Танай охидуудыг би сайн мэднэ. Дунд сургуульд манай доод ангид сурч байсан. МУИС-ийн сэтгүүлчийн ангид том охинтой чинь хамт сурч төгссөн?

-Манай хорооллын хүүхэд юм байна. Миний хоёр охин 40 дүгээр сургуулийг төгссөн. Охид маань хоёр насны зөрүүтэй, тэрсхэн өссөн. Харахад ихэр хүүхэд шиг ч сайн анзаарвал тийм ч адилхан биш л дээ. Гэхдээ багад нь хүмүүс ихэр үү гэж асуудаг байсан.

-Одоо санахад та охидоо их гоёдог байж. Тэр үед торон зах тэр бүр олддоггүй ховор байсныг хэн хүнгүй мэднэ. Танай охид орос дүрэмт хувцас өмсчихсөн, торон зах зүүсэн нь бусдаас ялгагдаж харагддаг байлаа?

-Охинтой хүн юу эсийг бодохов. Охидоо хүний дор оруулчихгүй юмсан, эрүүл саруул өсгөх ёстой шүү гэж байнга хичээнэ. Би гоёхыг урьтал болгодоггүй байсан. Харин байгаа зүйлээ цэвэр өмсөж, бие даалгахыг илүүд үздэг байлаа. Миний том охин Хосбаяр найман настайдаа бие дааж эхэлсэн. Бид ажил гээд л явчихна. Гэрийнхээ ажлыг амжуулж, эгч нь юм болохоор Тамирааг хооллож ундална. Гэрийнхээ түлхүүрийг хаяхгүй гээд энгэртээ зүүчихсэн л хичээлээсээ ирдэгсэн. Хүний амьдралын утга учир үр хүүхэд байдаг шүү дээ. Амьдралын минь утга учир бол миний хоёр охин.

-Ямар хүргэнтэй болох бол гэж та бодож байв уу?

-Би хоёр охинтой болохоор хүү төрүүлэхсэн гэж боддог байсан. Охинтой бол хүүтэй гэдэг үнэн юм. Надад хоёр сайхан хүргэн заяасан. Том охин есдүгээр ангид орсноос хойш гэрийн утас руу хүүхдүүд залгадаг болсон. Манай гэрийн утсыг аав нь л авах эрхтэй байлаа. Аав нь тэр бүр яриулахгүй. Хичээл тарсан л бол гэртээ ирэх ёстой гээд багаас нь сургачихсан учраас манай хоёр охин даруулгатай өссөн. Тамираа сагс сайн тоглодог болохоор нэг хэсэг дугуйланд явдаг байсан. Охиноо хүргэж өгөөд, тосож авдаг байлаа.

-Монголын сүмочдыг япон бүсгүйчүүдтэй гэр бүл болох нь гэх яриа хэвлэлээр гардаг байлаа. Тэр үед монголчуудын бахархал болсон Дагваа аваргыг монгол бүсгүйг ханиа болгохоор сонгосныг дуулаад монголчууд баярласан. Сонгосон бүсгүй нь хорооллын сайхан охидын нэг Тамираа байсан нь бүр ч сайхан санагдаж билээ.

-Монголын нэрийг дэлхийд таниулсан сайхан хүү миний охинтой гэрлэсэн нь мэдээж надад сайхан байлгүй яахав. Сүй тавьсан өдрөөс л хоёр орны хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шуугиад эхэлсэн.

-Дагваа, Тамираа хоёр хэзээнээс үерхэж эхэлсэн бэ. Хүргэн болох гэж буй залуутай та анх хэзээ уулзаж байв?

-Хэзээнээс бие биенээ таньдаг болсон, яаж танилцсан талаар би сайн мэддэггүй юм. Ярианаас нь сонсоод байхад дунд сургуульд байхдаа л бие биеэ мэддэг байсан гэсэн. Хүргэн маань сүмогийн дээд зиндаанд ороогүй байхдаа, 2001 оноос үерхэж эхэлсэн юм билээ. Тэр үед охин маань Германд сурч байсан болохоор би энэ талаар сайн мэддэггүй байж. Долгорсүрэн заан, Пүрэвбадам эгч бид нар бие биеэ таньдаг байсан. Гэхдээ худ ураг барилдана гэж бодоогүй л явсан байх. Германаас амралтаараа ирээд удаагүй байхдаа нэг өдөр Дагваатай хамт орж ирсэн. Түүнийг Монголын ард түмэн бүгд мэддэг, хайрладаг, хүндэлдэг шүү дээ. Би ч мөн адил Долгорсүрэн зааны хүү гээд л дэмждэг байлаа. Охинтой минь үерхэж буйг мэдсэнээс хойш зурагтнаас салахаа байсан. Сүмо байнга үзээд даваасай, ялаасай гээд л илүү дэмжиж эхэлсэн. Дагвааг анх хараад л нүдэнд дулаахан, сайхан хүү байна гэж надад бодогдсон.

-Их аваргын хадам ээж гээд сонирхох хүний тоо нэмэгдсэн байх. Зөвхөн дотоодын төдийгүй гадаадын сэтгүүлчдийн анхаарлыг татаж байсан уу. Хэцүү байсан уу, танд?

-Нэг хэсэг би Японд хүүхдүүдтэйгээ хамт байсан. Сэтгүүлчид намайг сонирхож, анхаарал хандуулаагүй. Харин Монголын сэтгүүлчид үнэн, худал нь мэдэгдэхгүй зүйл асууж, тодруулдаг л юм. Зарим нэгд нь тайлбар хийж байсан. Би аваргын хадам ээж болсон гээд өөрчлөгдсөн зүйл байхгүй. Хүн нэг л зангаараа байх сайхан шүү дээ. Зах зээлд шилжсэн цагаас л бизнес хийгээд, чадлынхаа хэрээр өөрийгөө болгоод явж байна.

-Хааяа Дагваа аваргатай холбоотой үнэн, худлыг нь мэдэхгүй таагүй мэдээлэл чих дэлсэх юм. Та энэ бүгдэд эмзэглэдэг үү?

-Би ерөөсөө ач холбогдол өгдөггүй. Тэгээд ч хэвлэлд бичээд байгаа шиг үйл явдал болсон эсэхийг би хараагүй. Манай хүргэн өөрийгөө яаж авч явахаа хэнээр ч заалгахгүй, чадвартай хүн гэж би боддог. Манай зарим хэвлэлийнхэн хуруун чинээ зүйлийг уулын чинээ болгохдоо гаршсан байх юм. Хүний амьдралд асуудал байдаг л биз дээ. Хэнд ч байдаг зүйл. Гэтэл түүнийг сүр дуулиан болгоод байдаг. Дагваа эмэгтэй хүнийг цохиж, зодвол юу болох билээ. Хэвлэлд гараад байгаа мэдээлэлд дэгсдүүлсэн зүйл их байх юм. Энэ мэт мэдээлэл хэнд хэрэгтэй юм бол, ойлгохг үй юм.

-Дагваатай та уулзаж ярилцах зав гардаг уу. Ер нь таны үгийг хэр хүлээж авдаг вэ?

-Яг үнэнийг хэлэхэд би хүүхдүүдийнхээ амьдралд оролцдоггүй. Гэрт нь очихоор “Энийгээ ингээч, хүүхдүүдээ ингэ, тэг” гээд хэлчих гээд байдаг зантай хүн, би. Тийм учраас би гэрээр нь очоод байдаггүй. Миний занг мэддэг болохоор хүүхдүүд “Манайд ир, хоно” гээд байдаггүй. Хоёр хүн зохицоод амьдарч байхад дундуур нь ороод элдэв зүйл хэлэх нь буруу гэж боддог. Хүүхдүүдээ эрүүл сайхан өсгөөд, боловсролтой болгосон. Одоо нас биед хүрсэн хүмүүс амьдралаа аваад явах цаг нь болсон. Манай хүргэн зав муутай хүн дээ. Наадам, шинэ жил гэх мэт томоохон баяраар л уулзалдана аа.

-Их аварга маань жаахан түргэн зантай юм шиг байгаа юм. Гэхдээ цайлган, цагаан, хүнд хар муу санадаггүй байх гэж санагддаг юм.

-Би хэзээ ч хоёр хүргэнээ муулахгүй. Ер нь алдаагүй хүн гэж байдаг юм уу. Хүн гэдэг энэ орчлонд ирсэн түр зуурын зочин. Зочлох хугацаандаа алдсан бол засаж, цаашид хичээж амьдрах ёстой гэж боддог. Манай хүргэн цагаан цайлган, өрөвч сэтгэлтэй хүн.

-Цаг нь болоогүй байхад Их аварга зодог тайлсан. Зодог тайлах эсэхийг шийдэх хурал болж байсан өдрүүд аваргын ойр дотнын хүмүүсээс гадна монголчуудад хүнд байсан.

-Тийм ээ, тэр өдрүүд хүнд байсан. Биднээс ялгаатай нь япончууд дэг журамтай хүмүүс. Юу болсныг бүгд мэдэж байсан, хэрхэн шийдэх нь эхнээсээ тодорхой болохоор таагүй байсан ч би эмзэглээгүй. Харин охиндоо ханийгаа ойлгож, сэтгэл санаагаар дэмжиж яваарай гэж хэлсэн.

-Монгол хүний омог бардам зан, эх орноо гэх оргилсон сэтгэл нь зарим үед түүнийг хүнд байдалд оруулаад байх шиг.

-Хүн болгон өөрийн үзэл бодолтой, тухайн цаг үед юу гэж хэлэх, ямар зан ааш гаргах нь хувь хүний хэрэг. Үзэл бодлоо л илэрхийлдэг байх, манай хүргэн. Гэхдээ муу зүйл хийчихье, бусдад гай болъё гэж боддоггүй байх.

-Зодог тайлсан ч Их аваргыг япончууд төдийгүй дэлхий сонирхсон хэвээр л байна. Магадгүй Японы олон сэтгүүл, сайт та, бид хоёрын ярилцлагыг сонирхох байх. Тийм болохоор монголчуудын бахархал болсон Их аварга хүргэнээ магтах уу.

-Манай Дагваад олон сайн чанар бий. Тэр дундаас нэг зүйлийг нь би онцолмоор байна. Юм байвал бусадтай харамгүй хуваалцдаг сайхан чанартай хүн. Монголчууд сайхан сэтгэлтэй, өглөгч хүнийг гарын алга дээшээ гэж ярьдаг даа. Яг л тийм хүн. Хүнээс юмаа харамлана гэдгийг мэддэггүй. Зарим хүн энэ занд нь таагүй ханддаг юм шиг байна лээ. Хүнд сэтгэлээсээ хандаж, тусалж чадна гэдэг хэн хүнд байдаг чанар биш. Ялангуяа одоо цагт. Олон хүнийг баярлуулсан даа.

-Хүргэн тань таныг хэзээ сэтгэлээсээ баярлуулав?

-Монгол эх хүний сайхан чанар байдаг даа. Хэзээ ч үр хүүхдээсээ эд зүйл авъя, надад үнэтэй зүйл өгөөсэй гэж боддоггүй. Хүүхдүүд маань ойлголцоод, хэн хэндээ халамжтай байвал тэр миний аз жаргал. Хоёр сайхан хүүхэдтэй болоод, сэтгэл хангалуун байгааг нь хараад би баярладаг.

-Хүн хүүхдээсээ илүү ач, зээ нартаа хайртай болдог гэдэг. Та тэдэндээ цаг зав гаргаж амждаг уу?

-Эгч нь залуудаа хүүхэд төрүүлсэн болохоор эрт эмээ болдог юм байна. Том охин намайг 42 настай байхад хүүхэд төрүүлсэн. Эмээ гэж дуудуулах эхэндээ эвгүй байснаа нуухгүй. Гадуур дагуулаад явж байхад “Эмээ, эмээ энийг авъя” гэхэд нь би санаа зовдог байж билээ. Одоо өөр болжээ. Чихэр жимс, амттан авч өгөхөөсөө илүү зээ нартайгаа утсаар ярьж урам өгөх дуртай. Урам өгөөд л, магтаад байхаар хүүхэд хөөрөөд, хийж байгаа зүйлээ улам сайн хийхийг хичээдэг.

-Таны худ монголчуудын хайрлан хүндэтгэдэг бөх. Худынхаараа айлчилж, уулзаж ярилцах цаг зав гаргадаг уу?

-Нийгэм өөр болж дээ. Дээхнэ үед бид зав гарвал айл, ах дүү нараараа ороод л хонож өнждөг байсан даа. Одоо бол ажил амьдрал буцалж байгаа болохоор айлаар орж, гарах зав тэр бүр гарахгүй л юм. Цагаан сар, наадам гэх мэт том баяраар л уулзалддаг. Би олон хүн цугласан, үймж шуугисан газар байх дургүй. Зожиг байгаа биз.(инээв)

-Танай хүргэчүүд, охидууд ямар ажил хийж байгаа вэ?

-Том охин, хүргэн хоёр “Ихэр сувд” компаниа хариуцаж байгаа. Ах дүү нартайгаа нийлж байгуулсан компанийнхаа ажлыг удирдах гээд Дагваа завгүй, их ажилтай байдаг. Тамираа маань Санхүү, эдийн засгийн дээд сургуулиа төгсөөд магистраа хамгаалсан. Одоохондоо хүүхдүүдээ хараад гэртээ байгаа. Бага нь сургуульд орсон болохоор зав чөлөө муутай л байна.

-Охидууддаа хэлдэг ээжийн аминчхан захиасыг сонирхож болох уу?

-Охидууддаа олон зүйл хэлээд байдаггүй л дээ. Амьдралдаа сэтгэл хангалуун байж, хичээж, зүтгэж байхыг л сануулдаг. “Хэн надад мөнгө өгөх бол, би ийм зүйл авмаар байна” гээд паразит хорхой мэт амьдарч болохгүй. Эмэгтэй хүн бизнес хийн, өөрийн бодолтой, эдийн засгийн хараат бус байх ёстой гэж боддог. Өөрийн хүчээр олсон мөнгө амттай байдаг. Монголчууд эрт дээр үеэс ураг барилдаж, сүй тавьсны дараа үр хүүхэд төрүүлж, айл гэр болдог журамтай байсан. Энэ журам алдагдаж буйд би харамсдаг. Энэ байдал алдагдсанаас олон гэр бүл салж, хүүхэд өнчирч байна. Паразит хорхой мэт амьдардаг эмэгтэйчүүдэд би дургүй. Эрүүл саруул хүн яагаад бусдын адил ажиллаж, амьдарч болохгүй гэж. Бусдаас мөнгө нэхэж, хүнээр тэжээлгэхийг хүсдэг хүмүүс мэр сэр байх л юм.

-Та монгол бүсгүйчүүдийн гоо сайханд анхаарч ажиллаад найман жил боллоо. Энэ бизнес хийх санааг хэзээ олов. Хаанахын бүтээгдэхүүнээр бүсгүйчүүдээ гоёж байна даа?

-Эгч нь Тамирааг анхны хүүхдээ төрүүлснийх нь дараа Японд хамт байсан. Зээгийнхээ сүү, тараг, живхийг нь бэлдээд өглөө эрт цэцэрлэгт очно. Тэгж явахдаа “Pola” гэдэг гоо сайхны брэндийн дэлгүүрийн үүдээр өнгөрдөг байсан. Эмэгтэй хүн болохоор анзаараад, ямар бүтээгдэхүүн байдаг юм бол гэж боддог байлаа. Жилийн өмнө танилцсан бүсгүйтэй таарсан чинь арьс нь толийгоод их гоё болчихож. Яаж сайхан арьстай болсныг нь асуутал “Pola” гоо сайхны бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг гэсэн. Тэр үеэс хойш “Энэ бүтээгдэхүүнийг хэрэглэе, монгол бүсгүйчүүдэд боломж олгоё” гэж бодоод ажлаа эхэлсэн. Жаахан үнэтэй ч гайхалтай үр дүн өгдөг гэдгийг мэддэг хүмүүс байнга хэрэглэдэг болсон. Тухайн хүний арьснаас шинжилгээ авч, тохирох бүтээгдэхүүнийг зориулж хийдэг болохоор бусад дэлгүүрээр бус өөрөө борлуулж байна.

-Бидэнтэй ярилцсан танд баярлалаа. Таны ажилд амжилт, амьдралд аз жаргал хүсье.

Х.ОЮУНСҮРЭН

http://www.mongolnews.mn/w/48230

Залуу инженер Н.Нацагням өөрийн бүтээсэн “Синхрон генераторын NaNyam-AX12 цахим автомат өдөөлтийн систем, түүний виртуаль лаборатори” төхөөрөмжөөрөө өнөөдөр Төрийн дээд шагнал, Төрийн соёрхол хүртсэн. Ингээд түүнтэй хэсэг хугацаанд ярилцлаа.

-Төрийн соёрхол хүртсэн сэтгэгдлээсээ хуваалцаач?

-Үнэхээр их баярлаж байна. Би өмнө нь ямар ч одон, медаль авч үзээгүй. Анхных маань энэ болж байна. Ер нь мэдээлэл технологийн бизнест материаллаг өртөг гэж байдаггүй. Гадаадынхан хямд өртөгөөр сонирхолтой, ухаалаг бизнес хийж байгаа нь таалагдсан. Миний хувьд тэр оюуны бизнесийг сураад монголдоо оюунлаг бизнес хийх юмсан гэж 10 жилийн өмнө мөрөөдөөд Англид 9 жил ажилласан. Англи улсад мөрөөдлөө биелүүлэхээр есөн жил ажиллахдаа 100 жил хөгжсөн энэ салбарыг толгойдоо шуудайлж авахаар шамдсан. Хэдийгээр дотор нь ажиллаж байсан ч тухайн бүтээлийг хийсэн хэн нэгнээр заалгахгүй л бол шууд сурна гэж байдаггүй онцлогтой. Миний хийсэн бүтээлийг ч бусад нь сурах, эзэмшихэд хэцүү. Эх орондоо ирээд дөрвөн жил түүнийгээ туршаад, ТЭЦ II-д долоон сар тасралтгүй найдвартай удирдаж байна.

-Гадаадын 7-8 эрдэмтдийн хийдэг ажлыг Монгол хүн ганцаараа хийсэн гэдэгт тань бахархаж байна?

-Энэ ажлыг ганц хүн хийх боломжгүй л дээ. “Хардвер софтвер”-ийг ганцаараа хийсэн ч маш олон судалгааны ажил, механик ажилд 40 гаруй хүнийг цалингүй ажлуулж чадсан. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд надтай хамтран ажилласан хүмүүсийн гайхамшигтай тус дэм байлаа. Манай эрчим хүчний систем, дамжуулах станц, бүх цахилгаан станцууд тэнд байгуу инженер техникийн ажилтнууд надад сайн дураараа тусалсан. Монголын анхны  цахим генераторын удирдлагыг харахын төлөө бүгд надтай гар нийлэн ажилласан. Ямар ч цалингүй ажилласан. Тэр  ч бүү хэл өндөр үнэтэй тоног төхөөрөмжөөр хангасан. Энэ 40 гаруй хүний хөдөлмөрийн үр дүн гарлаа. Бид нарын хийсэн бүтээлийг ирээдүйн 50 жилд ямар ч өөрчлөлтгүй зарж болно. Тэгэхэд энийг дахиж хийхэд ямарч асуудалгүй тул энэ бүтээлийг маш хурдан инженерийн бүх салбарт зарж болно. Ганц эрчим хүч биш, барилга, уул уурхайд ашиглаж болно.

-Цаашид юу бүтээхээр төлөвлөж байна?

-Цаашдаа бүх салбараас захиалга аваад бүх салбарын импортыг орлуулах ажлыг зохион байгуулна. Тэгээд Японд, АНУ-д инженерээр ажиллаж байсан маш олон хүн монголд мэргэжлийн бус ажил хийж байгаа. Энэ хүмүүсийг ажлаар хангаад, шинээр төгсч байгаа оюутнуудад хоёр л “гар” өгнө. Нэг нь “Реал тайм оперэйтинг систем”, нөгөөдөх нь “Пи ай ди контрол систем”. Энэ хоёр байхгүйгээр цахим төхөөрөмж хийж болдоггүй. Энийг монгол нэрээр хийсэн. Монгол хүний оюун ухаан шингэсэн. Энэ барууны технологийн нууц нь бидний толгойд ороод ирлээ. Энийг монгол хүн бүрийн хэрэглэдэг хүрз, жоотуу болгочих юм бол бид юуг ч бүтээн байгуулж чадна.

П.Баатар

-

http://review.time.mn/content/38919.shtml

 “Ярилцъя” бас нэгэн эрч хүчтэй залуу зочны хамт мэндчилж байна. Түүний нэр Л.Наранбаатар. Дархан Уул аймгийн Ардчилсан намыг шинэчлэх хөдөлгөөний тэр­гүүн.  

-Нэг мэдсэн Наранбаатар гэдэг залуу гараад ирсэн байна. Энэ юун залуу вэ, хэн бэ, хаанаас ирсэн бэ гэх мэт анхан шатны олон асуулт таныг тойрч байх шиг байна. Тэгэхээр би ч гэсэн тантай танилцъя.
-Би Шарын голын нүүрсний уурхайн жижигхэн тосгонд төрсөн хүүхэд л дээ. Бага насны амьдрал маань уур­хайчин айлын гэрт өнгөрсөн. Өссөн орчин маань энэ учраас уул уурхайн чиглэлийн мэр­гэжил ч сонгосон байж магад­гүй.

-Аав ээж хоёр тань хоёулаа уул уурхайн улс юм уу?
-Аав ээж хоёр маань ил­гээл­тийн эзэд юм. Илгээлтээр Шарын голд очиж, тэндхийн  уурхайн анхны тоног төхөө­рөмжүүдийг угсарч, экскова­торчнаар нь манай аав на­саараа ажиллаж байгаад тэт­гэвэрт гарсан түүхтэй. Ээж маань ч мөн адил уурхайд ажил­лаж байгаад тэтгэвэрт гарсан.  Би их сургуульд орох  хүртлээ Шарын голдоо амь­дарч байсан. Тэгээд эрдэм өвөрт­лөхөөр Улаанбаатар яв­сан.

-Та айлын том хүүхэд үү?
-Би айлын дунд хүү. Манайх есөн хүүхэдтэй айл. Ээж маань ах дүү хамаатан садан гэх хүнгүй цор ганцаа­раа байсан. Тийм учраас ээж маань олон хүүхэдтэй болж өнөр өтгөн амьдаръя гэж бод­сон юм шиг байгаа юм. Одоо ээж маань бурхан болсон л доо. Аав, ээж хоёр маань хүүх­дүүдээ нэлээн л чардайж байж өсгөсөн. Яг ардчилсан хувьс­гал гарч байх үед амьдрал бол хэцүү л байсан. Би гэрээсээ ганцаараа их сургууль төгссөн. Хүнд хэцүү амьдралтай байсан учраас ямар нэгэн байдлаар хариуцлага над дээр ирж байна л гэж ойлгосон. Ерөөсөө би онц сурах ёстой. Тэгж байж л энэ ах дүү нараа авч явна. Ийм л үзэл бага насанд минь суу­чихсан байсан юм шиг байгаа юм.

-Яагаад ч юм айлын том хүүхэд юм байна даа гэж бодож байлаа.
-Би доороо хоёр дүүтэй. Есөөс зургаа дахь нь гэсэн үг л дээ. Одоо бол долуулаа л байгаа л даа, амьд сэрүүн. Олон ах нартай, ганц эгч­тэй, ганц эмэгтэй дүүтэй, ганц эрэгтэй дүүтэй. Ер нь бол айлын дундахь. Угаасаа тийм хүнд хэцүү амьдралыг туулсан. Тийм учраас би ямар нэгэн байдлаар зөв явах ёстой. Өөрийгөө хичээх ёстой. Өөрөө зөв замаар явж байж л бусад ах дүү, найз нөхдөө манлайлж чадах юм байна гэсэн үзэл баримтлал маань аль бага насанд минь суучихсан.

-Айлд нэг хүүхдээ онцолж тэгдэг дээ. За, чи л нэг ер нь энэ хэдээ авч явна шүү.  Чамд л найдаж байна гэж. Танд эцэг эх тань тэгж хэлдэг байсан уу ?
-Тэгж л ярьдаг байсан л даа. Би хамгийн эрх хүүхэд нь байсан. Аав ээж маань ах дүү нарт маань өгдөггүй чихэр жимс, хоол унд, хувцас хунараа надад л өмсгөдөг байсан. Намайг бага байхад эргэн тойрныхон маань оросын маамуу гэж нэрлэдэг байлаа. Яагаад ч тэгж нэрлэдэг байсан юм. Их цэвэр цэмцгэр хувцасладаг. Хүс­сэн болгоныг минь ер нь биелүүлэх гэнэ. Арай л бусад хүүхдээсээ илүү хандаад байгаа юм шиг санагддаг байсан. Ах эгчид маань алганы боов амтлуулж байхад надад чихрэн боов өгөх жишээ­тэй. Дандаа намайг илүү хайрла­даг байсан. Аав маань уурхай­чин хүн. Амьдралын хатуу хөтүүг үз­сэн. Ер нь бол уурхайчид ямар байдаг билээ. Хааяа бор дарсыг ч хүрт­чих­дэг. Гэхдээ ажлыг бол хийсэн шиг хийдэг. Социализмын  үеийн хүмүү­сийн  хүмүүжил төлөвшил, сахилга зарчим чинь маш хариуц­лагатай байсан юм чинь.

-Тэр сайхан гүдэсхэн ажил­чин анги улс орныхоо нуруу болж явсан. Тийм ээ,  сайхан цагийн хүмүүс. Шуналгүй, үнэнч, цагаан цайлган.
-Гэртээ ирэхгүй цаг наргүй ажил­лана. Найз нөхөдтэйгөө хааяа бор дарсыг ч хүртэнэ. Хоо­рон­доо сайхан найзалж нөхөрлө­дөг. Тийм л байсан. Аав маань олон ч найз нөхөдтэй хүн. Ар талд нь ээж маань энэ хэдэн хүүх­дүүдээ өсгөхийн тулд амьд­ралд их нухлагдсан. Би одоо боддог юм. Ард­чилсан хувьсгал гараад, бүх юм картын бараанд шилжээд л, айлууд өлөн зэлмэн болж хувирсан. Энэ үед ээж маань бидний талханд дугаарлаж зогс­дог. Тэр үед ээж минь худаг дээр ажилладаг байсан юм. Худгийн усны орлого гэдэг чинь 20-30 төгрөгөөр л үнэлэгдэнэ биз дээ. Тийм хэмжээний ажил хүртэл хийж зүтгэсэн. Бүр хивэг хүртэл шигшиж бидэнд бантан хийж өгч байсныг би санадаг юм.

-Хивэг шигшиж талх барьж үзэж л байсан. Бас л хэцүү үе­дээ хэцүү л байсан шүү дээ. Одоо харин бүгд л мартацгааж дээ.
-Хэцүү сонин үе нөмөрч байсан. Уг нь мартах ёсгүй.

-Та илүү их хайрыг нь авсан болохоор илүү их хайрыг өгөх үүрэг хүлээсэн юм байна. Ер нь бол хайр үзэж өссөн хүүхдүүд шал өөр хүн болж өсдөг юм шиг санагддаг.
-Надад ч бас тэгж ажиглагддаг.

-Олон хүүхэдтэй айл хүүхдүү­дээ их ажилсаг болгож хүмүү­жүүлдэг юм шиг ээ. Та ажил хэр хийж сурсан бэ. Эсвэл ганцаа­раа эрхлээд л нөгөөдүүл хий­гээд байх уу?
-(инээв) Ер нь бол ах эгч нар маань хүнд хүчир ажлыг нь хийдэг байсан шүү. Хийе гэсэн ч намайг ойртуулдаггүй, хичээлээ л сайн хий гэж сургах маягтай.

-Шарын голынхон чинь голдуу хашаа байшинд амьдардаг бил үү?
-Тийм. Хашаа байшинд. Би бол хааяа ус, түлээ зөөнө л дөө. Гэхдээ ер нь ихэнх цагаа сурахад зориул­даг байсан. Чи явж хичээлээ хий л гэдэг байсан. Би муу ээжийгээ л их өрөвддөг юм. Намайг яг их сургуулиа төгсөөд, ажилд дөнгөж ороод, амьдралд хөл тавингуут л ээж маань өнгөрсөн л дөө. Ээжийгээ баярлуулж, ачийг нь хариулж чадаагүйдээ харамсдаг.

-Ганцаараа өсөхийн, ганцаа­раа заяахын, ганцаардмал орч­ны тэр амьдрал эрэгтэй хүнийг ха­тууруулдаг бол эмэгтэй хү­нийг асар өөр ертөнц болгодог. Таны ээж үр хүүхдүүдээ бие бие­дээ нөмөртэй, нэмэртэй, түшигтэй яваасай гэж олуулаа заяалгажээ. Бас л гайхалтай чадвар. Ихэнх хүн энэ насны богинохон амьдралдаа өөрөө болж өгвөл жаргаж, туйлж, эр­хэлж, бие амар яваад дуусгахыг боддог бол таны ээж тэс өөр хүн байж. Тийм болохоор та  үнэхээр гоё гэр бүлд өсч, хүмүүжжээ.
-Баярлалаа.

-Уурхай дагасан тосгон гэ­хээр надад их гоё сонсогдож бай­на л даа. Ер нь аглаг хөдөө өс­сөн хүүхэд, үйлдвэр бүтээн бай­гуу­лалтын хажууд өссөн хүүх­дүүд хоёр асар ялгаатай бай­даг. Ялан­гуяа танай Шарын гол бол Mонголын алдар­тай уурхай. Ин­гэ­хэд та хэзээ анх уурхай үзэж байсан бэ. Анх ямар мэдрэмж төрж байсан бол?
-Ухаан орсон үеэсээ л би нэг юмыг их гайхдаг байсан. Энэ уулнууд бүг­дээрээ ийм омбогор, домбогор байхад манай урд талын уул яагаад ийм хавтгай байдаг юм бол гэж. Тэгээд юм л бол тэр урд талын уул руугаа очиж тоглоно. Мэ­дээж тэрүүгээр дүүрэн хог шо­­роотой. Тэгсэн ч тоосон дунд бу­жиг­­налдаад л хүүхдүүдтэй тогло­дог байсан. Тэгж яваад нэг мэдэ­хэд л аяндаа  ухаарсан л даа. Энэ урд талын тэгшхэн уул бол ма­найхны түл­дэг нүүрсийг гаргахын тулд гаргасан шороо нь юм байна гэж. Тэгэж л анх уурхайг мэдэрч байлаа. Манайх чинь уурхайтай ойрхон гэр хорооллын айл. Уурхай дээр асар том эксковатор ажилла­даг. Дуу нь хүнгэнээд л, шанага нь орой болгон түс тас гээд л сонсогд­дог. Тас няс гээд л. Эхлээд би боддог байсан. Манай урд талд тогоо нэрдэг Балдорж гуай гээд буриад өвгөн байдаг байсан юм. Энэ өвгөн орой болгон тогоо нэрж байна даа гэж. Тэгээд нэг удаа амбаар дээрээ гудас дэвсээд унтаж байгаад л энэ нь Балдорж гуайн тогоо шанага биш юм байна, энэ бол эксковаторын дуу чимээ юм байна. Тэртээ алсаас, 5-6 километрийн тэр­тээгээс сонсогддог юм байна шүү дээ гэж ойлгосон юм. Ингэж анх  үндсэн­дээ уул уурхайг хүүхэд насны ойлгол­тоо­роо өөртөө нээж байлаа. Аав маань яг тэр түчигнэж, тачигнадаг уурхайн том эксковаторыг угсар­сан юм байна лээ. Орос руу сур­гуульд сурахаар яваад, алхагч экска­ваторын маши­нист мэргэж­лийг эзэмшиж ирээд, ЭШ-10/70 эксковаторыг угсраад ажилд оруу­лах тэр эхлэлийн үед нь би төрсөн юм  байна лээ. Тэр бол 1979 он.

-Ер нь л уул уурхайн хүн болох байжээ дээ.
-Хувь заяа бол өөрөө намайг чи ийм хүн байх ёстой гэж зааж өгсөн юм шиг байгаа юм.

-Дунд сургуулиа Шарын голдоо төгссөн үү?
-Шарын голдоо.

-Конкурс гэж амьдрал шийддэг том даваа байдаг. Хаана очиж өгөв?
-Конкурсыг бид чинь Дархан суманд ирж өгнө шүү дээ.

-Хэр өгч байв?
-Би 240 хүүхдээс 32-т жагсаж байсан.

-Арван жилээ бол шижиг­нээд л онц төгссөн байх нь.
-Арван жилдээ би ганцаараа онц төгссөн. Манай Шарын голд 172 хүү­хэд төгссөн. Би хүүхэд байхдаа олон нийтийн, ер нь л олон талын ажилд оролцдог тэр­гүү­лэгч  хүүхэд байсан. Өөрийгөө ямар нэгэн юманд сорих дуртай. Бүжиглэж ч үзлээ, дуулж ч үзлээ. Бас болоогүй ээ, рэп энэ тэр бү­жиглэнэ. Манай аав дөрвөн үе дамжсан улсын мэргэн харваач хүн. Багаас л намайг ийш тийшээ явахдаа байнга дагуулж явж олонтой танил­цуулсан. Надад чи үе дамжсан тав дахь улсын мэргэн болох ёстой гэж хэлдэг байсан юм. Тэгээд л би хүүхэд байхдаа сура­хын хажуугаар бас рэп бүжиглэ­хийн хажуугаар үндэсний сурын харваагаар хичээллэж, бас өвөг дээдсийнхээ уламжлалыг цааш нь авч явах ёстой гэж их хичээдэг бай­сан. Өсвөрийн үеийн улсын аварга ч болж байсан.

-Их уйтгартай спорт юм шиг ха­рагддаг. Та тэвчээртэй л хүн юм.
-Гаднаас нь харахад их уйт­гартай юм шиг. Яг хичээллэхээр тийм биш. Хүн өөрөө өөртэйгөө тэм­цэлддэг спорт байхгүй юу. Чи­ний сэтгэл санаа ямар нэгэн байд­лаар тогтворгүй, төвлөрөлгүй бол алддаг. Тийм учраас өөрөө өөрий­гөө бясалгаж, өөрөө өөртэйгөө тэмцэлддэг, өөрийгөө ялдаг тийм спорт. Алдаагаа чи өөрөө хийдэг. Алдаагаа чи өөрөө засах ёстой. Ам­жилтыг ч чи өөрөө хийх ёстой. Хүн өөрийнхөө алдааг ухаарч хар­даг, ойлгох боломжтой болго­дог. Тэсвэр тэвчээртэй болгодог. Тэрнийхээ ард хүнийг хүндэлж чаддаг болдог ийм спорт. Манай аав хэлдэг байсан. За, чи сайн харваач болохын тулд сум сайн зөөж чаддаг байх ёстой гэж. Тэгээд намайг огт нум эвшээл­гэх­гүйгээр 7-9 нас хүртэл сум зөөл­гөсөн. Ерөөсөө нум эвшээлгэдэг­гүй байсан. Тэгтэл нь хорхойг та­таж, хүсэл эрмэл­зэл, тэмүүлэлтэй болгож байгаад оруулж байсан. Би одоо ч гэсэн энэ спортдоо хайртай. Төрийн наадам дээрээ очиж сум тавьдаг.

-За, тэгээд конкурст пижигнээд л орчихлоо. Ер нь л уул уурхайн хуваарь авна л гэж бодож байв уу?
-Бодож байсан. Тэр дундаа уул уурхайн ашиглалтын инженер болно гэж бодож байсан. Яг хуваариа сон­гохоор орох гээд байж байсан чинь ээж маань надад хэлсэн л дээ. Миний хүү, уул уурхайн эдийн засаг, менеж­мент гэж анги шинээр нээгджээ. Хэ­дийгээр ээж нь дээд боловсролтой хүн биш ч гэлээ энэ анги нь инженерийг нь ч хослуулсан, эдийн засгийг нь ч хос­луулсан олон талт үйл ажиллагааг хангасан мэргэжил юм шиг санагдаж байна. Ирээдүйтэй юм биш үү. Зах зээлийн нийгэмд ч шилжиж байна. Миний хүү энэ ангийг авч сурвал яа­сан юм бэ гэж хэлсэн. Тэгээд ээжийн­хээ зөвлөгөө­гөөр ороод авчихсан. Ашиглал­тын инженер маань ч байж л байсан. Яг тэр үед надад шийдвэр гаргахад маш хүнд байсан. Би ашиглалтын инженер болоод аав маань эксковатор барьж байсан бол эксковаторчдыг нь удирддаг хүн болохыг л хүсдэг байсан л даа. Гэхдээ би энэ мэргэжлээ сонгосон нь маш зөв байсан.

-Тэр үед чинь одоогийнх шиг уул уурхай моодонд орж, залуу­чууд бас нэг их сонгодог­гүй бай­сан шиг. Уурхайн хотхонд өс­сөний л нөлөө байж л дээ.
-Тэр үед чинь хүүхдүүд компью­тер, техник менежментийн сур­гууль руу л их орох сонирхол ихтэй байсан. Хуульч, эдийн засагч бо­лох сонирхол ихтэй хүүхдүүд бас их байсан л даа. Минийх бол уул уурхайн эдийн засаг менежмент гээд яг шинэ анги нээгдэж байсан. Ингээд Шинжлэх ухаан техно­ло­гийн их сургуулийн Уул уурхайн ин­же­нерийн сургуульд хөл тавьж бай­лаа. Дөрвөн жил  хичээсээр байгаад л онц төгссөн. Яагаад ч юм ерөөсөө л алдах эрхгүй л юм шиг надад са­нагддаг байсан.

-Хотод ирээд оюутны байранд байсан уу?
-Эхний жилүүдэд хамаатны­даа байсан. Дараа нь оюутны бай­ранд амь­дарсан. Оюутны хотхонд амьдра­хаар хүн өөрөө бие дааж сурдаг юм байна лээ. Хоёрду­гаарт, аав ээжээсээ тасраад ирэ­хээр асар ихээр тэдний­гээ празит­лаж байснаа хүн өөрөө ойлгодог юм байна лээ. Тийм учраас илүү хариуцлага суудаг. Найз нөхөд­тэй­гөө эвтэй сайн явахгүй бол өөрөө буланд шахагдаад өлсгө­лөнд нэрвэг­дэнэ. Ганцаардал болно гэдгийг бол дэндүү сайн мэдэж авна. Тэгэхээр ерөө­сөө нийгмийн амьтан болох ёс­тойгоо гүнзгий ухамсарлана. Аав ээж чинь яаж зовж чамд эрдэм боловс­рол суулгасан юм бэ гэдгийг ухаарах цаг мөч бол тэнд л надад бий болсон. Тэр­нээс гадна энэ өөрийн эзэмшсэн мэр­гэжилдээ эзэн болж чадах юм бол ирээдүйд надад асар их боломж бай­гааг тухайн үед би мэдэрсэн. Яагаад гэхээр тэр үед чинь уул уурхай ид өсөл­тийн үе рүүгээ орох үндсэн суурь нь тавигдаж байсан үе л дээ.

-Сургуулиа төгсөөд хаашаа алхав. Онц төгсчихөөд байж байдаг.
-Би тэгээд бас хажуугаар нь нутаг орноо хөгжүүлнэ гэсэн айхтар дэв­рүүн бодолтой. Тэгээд тэр тусмаа аав, ээж хоёрынхоо бүх насаа зориулж ажилласан тэр уурхайгаас амьдралын гараагаа эхэлнэ гэсэн хатуу бодолтой байдаг байлаа.
-Шарын голын уурхайд уу?
-Тийм. Өөр үйлдвэрийн газар ажил­лах боломж надад байсан. Гэх­дээ би Шарын голын уурхайн тухай бодлоо орхиж чадахгүй байсан.

-Тэр чинь хувьчлагдаад бу­даа болчихсон байсан биз дээ?
-Тэр үед анх хувьчлагдаад удаа­гүй байсан юм. Тэгээд очлоо. Өөрийн­хөө мэргэжлээр ажиллана, эдийн засагч болно гээд л сургуу­лиа онц төгсчихсөн аймаар ам­бийц­тай биеэ тоочихсон амьтан очиж байгаа шүү дээ. Их л мундаг  инженер болчихсон гэж ойлгосон. Эдийн засагч болчихсон гэж ойл­го­сон. Тэгсэн урдаас уучлаа­рай, чи эксковаторын туслах хий гэ­сэн. Тэгээд эксковаторын туслах бол­дог юм байна. Ажиллаад хоёр гурав хоноод байж байсан чинь нэг мастер маань өвдөөд урт хуга­цаанд эмчил­гээнд явчихлаа. Чи ерөөсөө мастерын орон тоон дээр түр ажилла гэсэн. Би бол надад их том боломж гарч ирлээ гэж бодохгүй юу. Мэргэжлийн хувьд өсөж дэвжих. Тэгээд залуу, ажил хийж үзээгүй хүүхэд очоод ерөө­сөө хатуу зарчимч хандана гээд л явчихсан. Тас тас гээд л цагаасаа хоцорсон, тасал­сан, архи уусан инженерүүдийн халах өргөдлийг нь бичүүлээд л, цагийг нь тасалсан бол тасалснаар аваад л жиг­тэйхэн юм болсон. Тэгсэн хоёр сарын дараа нөгөө эмчилгээнд явсан мастер маань буцаад ирэхгүй юу. Тэгээд яасан бэ гэсэн чинь орон тоо байхгүй юм чинь буцаад эксковаторын туслах бол гэсэн. Нөгөө цагийг нь хасч бай­сан улсууд дундаа эксковато­рынхаа туслахаар эргээд очиж байгаа байх­гүй юу. Тэгээд яахав зодуулна, да­рамтлуулна, цахилгаан экскова­то­рын кабель үүрнэ. Өглөө хүй­тэнд наана цаана гүйгээд л зовлон үзэж байгаа юм л даа. Яг тэр үед би яг юу гэж бод­сон гээч энэ амьд­ралын хар борыг чинь тэр экскова­торчин, бульдозер­чин гээд хүмүүс л нугалдаг юм байна. Уурхайн гол ажлыг энэ хүмүүс нугалж, гол эрсд­элийг нь ч нуруундаа үүрч явдаг юм байна шүү дээ гэж ойлгосон. Маш хатуу, хүнд хүчир ажил хийдэг. Тэрийг би ингэж л  ойлгосон. Тэгээд л амьдралыг зөв нүдээр харах юм руугаа эргэж байгаа юм л даа.

-Туслах ажилчнаар хэр удав?
-Нэг их удаагүй. Тэрний дараа би бодсон л доо. Эхнэртэйгээ хамт шийд­вэр гаргах мөч ч ирсэн.

-Өө, бас эхнэртэй болчихсон бай­сан юм уу?
-Тийм. Би чинь ангийнхаа охинтой суусан хүн шүү. Бүр оюутан байхдаа.

-Хэддүгээр курстээ?
-Нэгдүгээр курсээсээ л би хардаг байсан.

-Аль газрын охинтой учрав даа?
-Улаанбаатарынх л даа. Жи­жиг­хэн хөөрхөн охинд сэтгэл алдраад.

-Улаанбаатарын охин хөдөө­ний хүүхдийг тоохгүй зовооно биз дээ?
-Өө, одоо тэгээд л…/Инээв/. Өөрийгөө тийм царай муутай гэж бас бодохгүй байгаа ш дээ.

-Тийм байж бас хөдөө дагаад яваад өгдөг. Та чинь харин эрсдэлээс бол айдаггүй хүн юм биш үү?
-Тэгээд би эхнэрээ хөдөө ирээч ээ гэж дуудсан. Би чинь эхнэрээ бол­гох гэж дөрвөн жил ноцолдож байгаад яг төгсөх жилээ зөвшөө­рүүлж авсан хүн ш дээ, уг нь. Тэгээд төгсөөд тэнд ажилтай болчихсон. Тэгээд эхнэрээ наашаа хүрээд ирээч ээ гээд гуйлаа. Ирээд намайг тэр мастерын ажил хийхийг зөн­дөө харсан л даа. Тэгээд надад эх­нэр маань хэлсэн. Сонголт санал болгож байгаа байхгүй юу. Амьд­ралаа чи сонго. Би чамд үнэхээр хайртай. Намайг чи хайртай ханиа гэж үзэж байгаа бол чи Улаанбаа­тарт очиж боловсролоо дахиж дээшлүүлэх хэ­рэгтэй. Өшөө илүү том карьер чиний өмнө байгаа. Чи тэгэхээр энэ юм­наасаа өөрийгөө чөлөөлж явах ёстой. Чи яахав нутаг усандаа хайртай хүн, чамд тийм том амбийц байгаа гэхдээ энд чиний удаан байх газар биш байна. Өөрийгөө чөлөөтэй нээж хөгжүүлж, илүү амжилт хүсэх юм бол мэргэжлээ дээшлүүлж, Улаанбаатарт ахиж сурах ёстой гэсэн. Хэрэв үгүй гэвэл би чамтай зам нийлэхгүй нь ээ. Баяртай, гээд хаяад явчихсан. Би ч тухайн үед аан тийм үү, тэгвэл та яв яв л гэсэн. Ёстой нээрээ яршиг л байна. Би эндээ ажиллана. Мундаг том уур­хайн дарга, инженер болно л гэж үзэж байгаа юм. Тэгээд сарын дараагаас л яахав дээ эргэж бодоод үзэхгүй юу. Ханийн минь бас хэлж байсан үнэн юм байна. Би энд ингээд байж болох­гүй юм байна. Өшөө өөрийгөө нээх ёс­той. Тэр үед би эргээд мастер бол­чих­сон байсан л даа. Тэгсэн ч Улаан­баатар руу ирсэн.

-Улаанбаатараас ямар ч  дууд­лага байхгүйгээр өөрөө хүрээд ирдэг.
-Хойноос нь очиж байгаа юм чинь.

-Ажил төрлийн хувьд?
-Ажил төрлийн хувьд байхгүй ээ. Юу ч байхгүй. Хов хоосон л юм чинь. Ирээд дахиад оюутны бай­ранд амь­дарч байгаа юм. Манай эхнэр оюутны байранд амьдардаг байсан. Хоёулаа байранд амьдраад. Би магистрантурт сурна гээд, эхнэр маань бааранд зөөгч хийдэг. Би КТМС-ийн сан­хүү­гийн менежментэд сурах гээд. Тэгээд нэг хоёр сар сурсан уу, үгүй юү. Мөнгө ч байхгүй, юу ч байхгүй. Ямар ч бо­ломж байхгүй юм чинь. Тэгээд ер нь жаахан ажил хийж байгаад жилийн дараа ч юм уу, хоёр жилийн дараа сургалтын төлбөрөө хийх чадвартай болоод орж ирсэн дээр юм байна гээд чөлөө авлаа.  Тэгсэн, энэ “Оюутол­гой”-д өрмийн туслах ажилтан авна гээд зарлаж байнаа. Тэгээд очлоо. Өндөр ч цалинтай юм. Тухайн үедээ 350-500 долларын цалинтай болоод авлаа. 2003 он шүү дээ. Тав зургаан ширхэг өр­мийн машинтай. Дандаа миний үеийн шижигнэсэн залуучууд оч­сон. Дандаа инженерүүд. Тэнд тэ­гээд өрмийн туслахаар ажилла­лаа. Долоо, найман сар ажилла­сан. Юун тэр уурхайн эксковатор­чин, бульдо­зерч­ны ажил, тэрнээс илүү хүнд ажил байсан. Тэгээд ялангуяа өвөл өрөм­дөнө гэдэг хэцүү. Миний нүдэн дээр олон ч залуучууд хөл гараа тасласан. Амь насаа алдаж байсан. “Оюутол­гой”-н орд нөөцийг зүгээр сууж байгаад бэлэн юм олчихсон юм шиг л хүмүүс боддог. Яг нүдээрээ харж, тэнд халуун цэг дээр нь ажиллаж байсан хүний хувьд хэлэхэд бараг дайны талбар дээр байгаа юм шиг тийм аюултай, хүнд хүчир талбар байсан. Тэгсэн ч барууны компаниуд хөдөлмөр хам­гаал­лыг мөрдүүлэхийн тулд асар их хөрөнгө, хүч хаядаг байсан. Хөдөлмөр хамгааллын хувцсаар байнга хангана. Нүдний шилээ зүүгээгүй бол ажлаас нь халдаг ч юм уу. Тийм хатуу зарчим­тай, хүнд хэцүү дэглэмийн дор уул уурхайн хайгуулыг явуулахгүй бол болдоггүй.

-Мэдээж өндөр эрсдэл дааж байж өндөр ашигт хүрдэг биз. Та тэгээд хот руу орж ирнэ гэж ирчихээд ахиад хөдөө яваад өгчээ.
-Өмнөговь явчихсан. Тэгээд би ханьдаа бичиж байлаа. Ханиа, би OTD-247 гэдэг цооногийг өрөмдөж байна гээд л. 247 гэдэг чинь бидний багынхаар би чамд хайртай гэдэг үгийн томъёолол биз дээ. (инээв) Тухайн үед захиа л бичих боломжтой байлаа ш дээ. Гар утсаар яриад байх боломж нь хомс байсан. Би чинь гар утасгүй ч байсан юм. Тэгж гадаа­дынхантай ажиллаж байхдаа өөрийгөө би асар их голсон. Мундаг том сур­гууль төгсчихөөд, хүссэн зорьсон мэр­гэжлээ эзэмшчихээд англиар ч ярьж чадахгүй хүн байж байдаг. Гад­нынхантайгаа дохио зангаагаар л ярь­даг байсан. Тэгээд ажлынхаа зав чөлөөгөөр бие даагаад англи хэл үз­лээ. Кэмбриджийн улаан ном гэж бай­сан юмаа. Өрмийн машин ажиллаад хатуу чулуундаа орохлоор элдэв га­цаа тээггүй нэг хэсэг сайхан өрөмддөг юм. Тэр үед жаахан тайван байдаг. Өрмийн дуу чимээ гэж асар ихтэй. Ганц хоёр цаг ч гэдэг юм уу. Өрмийн машин дотроо кэмбриджийн англи хэлний номыг судалдаг байсан. Уйгагүй нухаж байж зургаан сарын дараа англиар чөлөөтэй ярих хэм­жээнд очсон. Тататунгаа хэл маань татарч эхэлж байгаа юм. Би үнэндээ тэндээ байгаад байвал байгаад л байх байсан гэж боддог юм. Манай өрмийн мастер Марк гээд нэг залуу байсан. Тухайн үед хорин долоо, наймтай л байсан байх. Тэр нэг өдөр өрөмдөж байгаад надаас асуудаг байхгүй юу. Наба чи ямар цалин авдаг юм бэ гэж. Би тэгэхээр нь 500 долларын цалин­тай гээд аймаар бахархалтай хэлсэн. Аан, энэ нэг өдрийн чинь цалин юм уу, долоо хоногийн цалин юм уу гээд ахиад асуусан. Манайд сарын цалин л гэдэг ойлголт байдаг. Би сард  500 дол­ларын цалинтай гэлээ. Тийм үү, гээд сонин царайлаад явчихсан. Одоо энэ тэгээд чиний хувьд хангалттай юу гээд л. Хангалттайгаар барах уу. Би Шарын голын уурхайд ээлжийн мас­тер хийж байхдаа 45 мянган төгрөгийн цалин авдаг байсан. Энэ дөрөв, таван зуун долларын цалин бол надад тэр авч байсан цалингаас бараг хорь да­хин өндөр цалин байхгүй юу. Энүү­гээр би амьдралаа хангалттай удир­даж байгаа гэсэн. Тэгсэн толгой сэгс­рээд үгүй ээ, Наба чи энэ ажлыг хаях ёс­той юм байна. Чи Монгол Улсын хам­гийн нэр хүндтэй сургуулийг улаан диплом­той төгссөн инженер залуу шүү дээ. Гэтэл би бол ерөөсөө гурав­ду­гаар анги төгссөн боловсролтой. Манай өрмийн мастеруудыг хар. Авст­рали, Канадаас ирсэн найзуу­дыг хар. Биеэрээ дүүрэн шивээс­тэй, ийм л за­луучууд байна. Бо­ловс­ролгүй. Гэхдээ танай энэ Өмнөговьд бид нар дарга байна. Бид нарын цэрэг бол танай их дээд сургуулийг онц дүнтэй төгссөн инженерүүд байна. Үүгээрээ ма­най австралид бахархаж байна гэж на­дад хэлж байсан. Нэг талаараа онги­рох ч юм уу, нөгөө талаараа намайг хат­гаж хурцал­сан юм хэлсэн л дээ. Тэгээд л би маргааш нь хоол хүнс зөө­дөг машинд суугаад л Улаанбаатар явчихсан. Шөнөжингөө бодож хоноод шийдсэн.

-Шууд орхиод уу?
-Орхиод л явчихсан. Тэгээд Улаан­баатарт ирээд бодож байгаа байхгүй юу. Нээрээ би үхсэнээ хийж тэнд байгаад байгаа юм бэ. Өндөр сайн цалин авсан боловч би ээж аавын маань амьдралаа зориулж ганц хүүх­дээ сургасан, энэ мэдлэг боловсролыг ийм юманд зориулах гэж үү. Намайг ийм байгаасай гэж бүх юмаа зориу­лаагүй нь тодорхой шүү дээ. Би ямар нэгэн байдлаар тэмцэх ёстой, эзэмш­сэн мэргэжил боловсро­лоороо ам­жилтад хүрэх ёстой гэсэн эмзэглэл, эр­мэлзэл маань тэр шөнөжингөө намайг унтуулаагүй л дээ. Тэгээд ч эргээд бас ирсэн хариуцлага гэдэг юм байсан. Ээж маань бодогдсон. Ямар амьдралаар амьдарч байж намайг боловсролтой болголоо доо. Ингээд л би маргааш нь л хүнсний машинд суугаад явчихсан. Тэгээд ирээд л ажил хайсан. Монголын алт компани уул уурхайн инженер, эдийн засагч ажилд авна гэж зарласан байна. Яг миний мэргэжлийг бичээд. Тэгээд би яваад очсон. Ингээд 70 мянган төгрөгийн ца­линтай ажилд орж байгаа юм. Гэхдээ надад тэр цалин үнэхээр сонин бай­гаа­гүй. Би тэр компанид ороод эхний өдрөө суугаад л тэр Удирдах зөвлө­лөөр намайг танилцуулж байхад надад аягүй сайн ойлголт өгсөн байхгүй юу. Удирдах зөвлөлийн бүхэл бүтэн арван хэдэн хүмүүс суучихсан надад ойл­гуулж байгаа юм. Энэ компани бол Наранбаатар аа, таван жилийн дараа ийм амжил­танд хүрэх гэж байгаа ком­пани. Ийм ийм төсөл хэрэгжүүлж бай­гаа. Манай компанид хамгийн шилдэг сайн инженерүүд, эдийн засагч нар орж ажиллаж байгаа. Энэний төлөө өөрийгөө зориулахад бэлэн байна уу. Инженерийн хувьд ч мэдлэг боловс­ро­лоо дээшлүүлэх бололцоо шүү гэж. Би бэлэн байна гэсэн. Тэгээд би таван жил ажилла­сан. Тэр таван жил тав хоног ажилласан юм шиг л өнгөрсөн. Нэг мэдсэн чинь би компанийн удир­дах зөвлөлд орчихсон, хорин хэдтэй залуу намайг анх ажилд авч байсан удир­дах зөвлөлийн дунд ороод суу­чих­сан байсан. Компанийн бодлого стратеги яриад, том төслүүдийг хэрэг­жүү­лэх тухай яриад сууж байсан. Гэх­дээ тэр хүртэл явахдаа ерөөсөө албан тушаалын төлөө огтхон ч тэмүү­лээ­гүй. Зөвхөн өөрийн л хариуц­сан ажлаа маш сайн хариуц­ла­гатай хийж явахыг л хичээдэг бай­сан. Тэгээд хамгийн гол нь мэргэ­жилдээ сонирхолтой боло­хоор кайфтай амьдралаар амьдарсан. Яг тэр тавхан жилийн дотор. Ца­гаан суваргын зэс молибдены орд, Нарийн сухайтын нүүрсний төсөл, Элдвийн нүүрсний уурхай, Кокс­жуу­лах үйлдвэ­рийн төсөл, Цемен­тийн үйлдвэрийн төсөл, шохойн чулууны үйлдвэр барих энэ том том ажлуудын суурь тавигдсан. Аягүй тийм бүтээлч хамт олны дунд би орсон. Хоёрдугаарт, сая Чингисийн одон авсан Думаагийн Сод­ном гуай яг тэр компанид эдийн зас­гийн зөвлөх байсан. Намайг үнэхээр чанасан байхгүй юу. Би бас яг залуу на­сандаа өсөж дэвжих үедээ маш мун­даг хүний гараар шүүгдээд орсон­доо бахархалтай, миний амьдралын түүхийн ёстой нэг дурсгалтай сайхан үе гэж боддог юм. Үүгээрээ би бахарх­даг. Өнөөдрийн хувь Наранбаатар өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, өөрийн гэсэн тэмүүлэлтэй ийм Наранбаатар болгоход тэр компанийн ажиллаж байсан тэр хүмүүсийн, тэр хамт олны хүсэл тэмүүлэл нь асар их нөлөө үзүүлсэн.

-Таван жил болоод дахиад л эрсдэл хийхээр шийдсэн үү?  
-Дахиад л эрсдэл хийсэн. 2008 оны үед би чинь компанидаа үнэлэг­дээд, бас тодорхой хэм­жээнд салба­рын хувьд хүмүүс на­майг мэргэжилт­ний хувьд сонир­хож эхэлсэн. Олон компаниас янз янзын санал тавьсан. Цалинг чинь тэдээр үржүүлж өгье, байр орон сууцыг чинь ингэж хангана. Ийм машин, унаа тэрэг, хаус зуслан­гийн байр наана цаана гээд өчнөөн амлалт өгсөн. Тэр үед уул уурхай ч өсөлттэй, Монголын эдийн засаг ч өсөлттэй яг сайхан үе байсан л даа. Яг тэр 2006-2008 оны үед. Тэгээд би хэд хэдэн удаа тийм асуудлыг тэвч­чихсэн байхгүй юу. Тэвчээд байж бай­гаад нэг удаа Нямтайшир гуай дээр ороод “Одоо би бие даагаад явах цаг болжээ” гэж хэлсэн. Өөрийнхөө мэд­лэг боловсролд, туршлагад, зорилго­доо найдаж ажиллаад үзье гэж би шийд­сэн. Тодорхой хэмжээний турш­лага ч хуримтлуулсан байсан. Хоёр­дугаарт, Монголын алт ком­па­нид ажиллаж байх үед олон гадаадын кон­салтингуудтай ажилла­даг. Үндсэндээ манайхан техник эдийн засгийн үн­дэслэл судалгаанд олон сая доллар зарцуулж байсан л даа. Тэгээд тэрэн дээр дандаа гадаадынхан ажиллаж байгааг хардаг байлаа. Тухайн үед монгол хүмүүс ч бэлтгэгдээгүй бай­сан. Бид энэ ажлыг чадна. Гэтэл яагаад энэ үнэлгээтэй ажлын урсгал дандаа гадагшаа урсах ёстой юм бэ. Бид яагаад өөрсдөө хийж чадахгүй байгаа юм бэ гэж боддог болсон. Тийм учраас монгол хүн энэ зэрэгцээ очи­хын тулд өшөө өөрийгөө хөгжүүлэх л ёстой байсан. Өшөө юм судлах ёстой юм байна. Тэгээд энэ барууны төв­шинд нь очих ёстой юм байна гэж олж харсан. Удахгүй Монголд уул уурхайн тэсрэлт болно. Яг энэ үед бид барууны инженерүүдтэй эн зэрэгцэхүйц, өр­сөл­дөхүйц инженерүүд болчихсон байх юм бол энэ салбарын хөгжилд томоохон хэмжээний хувь нэмэр оруулж чадах юм байна гэсэн ойлголт маань намайг энэ компа­ниас гаргах, өөрийн бие даасан бизнесээ эрхлэх энэ сэдлийг маань төрүүлсэн. Ингээд явсан чинь дэлхийн эдийн засгийн хям­рал нүүрлэсэн. Тэр үед ерөөсөө яг уул уурхайн компаниу­дын нэг би­чигдээгүй зарчим байдаг юм. Хямрал нүүрлэх юм бол консал­тингийнхаа өрт­гийг хамгийн тү­рүүнд танадаг. Ерөө­­сөө л зах зээл хумигдсан байхгүй юу. Тэгээд би өөрийн бизнесээ хий­гээд ерөөсөө ажил авч чадалгүй бараг жил бол­сон юм. Цалингүй. Өөрөө эрс­дэл хийгээд гарсан учраас эргээд таван жилийн өмнөх На­ран­баа­тар, та­ван жилийн хойдох Наран­баатар хоёр олж авсан ажлын турш­лага нь ялгаа­тай боловч сан­хүүгийн хувьд бие даасан амьдрал зохиохын хувьд яг л нэг төвшиндээ очсон байсан. Тэгээд дахиад гэр хороололд амь­дар­сан л даа. Тэр үед охин маань ч жаа­хан. Би өдөр болгон өөртөө хэлдэг байсан юм. Заавал энийг давж гарах ёстой. Чиний өөрийн сонгосон зам. Хэзээ ч ухарч болохгүй. Хэрвээ хэн нэ­гэн компанид ажилд ороод явах хангалттай сонголт байсан ч гэсэн энийг л сонгох ёстой гэж. Зориглоод шинэ алхам хийтэл ингээд эдийн засгийн хямралын хүнд үетэй тулсан. Жилийн дараа л компа­ни маань нэг төсөл олсон. Тэр төслөө гэхдээ уул уур­хайгаас ч олж чадаагүй. Туушин­гийн Бэст Вестерн зочид буу­дал байна ш дээ. Энэний төсөл бай­сан байхгүй юу. Энэ дээр би тухайн үеийн Туу­шин­гийн захиралд нь ч хэлж байсан юм. Эдийн засгийн хямрал­тай үе тохиож байна. Гэхдээ хямрал цикл­тэй байдаг. Та хөрөнгө оруулалтаа байшин руугаа хий гэж. Дөрөв, таван жилийн дараа  бай­шин чинь босчихсон явна гэж. Тэгээд уул уурхайн бизнес эрхэлнэ гэж явсан боловч арга буюу олдсон тэр ажил нь тийм байсан уч­раас тэгж сонин түүхтэй эхэлж бай­сан. Тэрний дараа алтны нэг шороон ордны төсөл олдсон. Тэрийгээ маш сайн хийсэн. Тэр нь тухайн үеийн эзэнд нь маш их таалагдсан байсан. Том захирлууд чинь хоорондоо сүл­жээ­тэй байдаг учраас энэ их сайн хий­дэг хүүхэд гэж бусдадаа ойлгуулсан болол­той. Ам дамжсан сурталчилгаа эхэлсэн гэсэн үг. Бид ямар нэгэн маркетинг хийгээгүй, зах зээл дээр. Тэгээд амнаас ам дамжсан яриагаар манай төсөл сайн хийгдсэн учраас бид олон том том төслүүдийг хүлээж авч амжилттай сайн гүйцэтгэсэн.

-Ер нь ТЭЗҮ гэдэг юм бидний тээг болж явж ирсэн. Ялангуяа том бүтээн байгуулалтын төс­лүүдийн ч, бусад бүх төвшний төслүүдийн суурь нь ТЭЗҮ бай­даг. Энийг хийдэг үндэсний ком­пани гэж байдаггүй байлаа. Үнэндээ яг энэ юмыг барьж аваад явж байгаа үндэсний анх­ны компанийн захиралтай уулзаж байна. ТЭЗҮ гэхээр л дандаа гаднынхан барьж ав­даг. Гаднынханд л өгдөг. Тэрий­гээ хэмжүүр, үнэлэмж гэж бод­дог. Маш өндөр үнээр нөгөө­дүүл нь хийдэг. Эргээд хариуц­лага ярих боломжгүй, гараад га­раад явчихдаг. Би жишээл­бэл, Ц.Мян­ган­баяртай уулзаад хэл үгийн бай болоод байгаа төслүү­дийг нь судла­хаар бүх ТЭЗҮ-ээ дандаа гад­нынхнаар хийлгэчихсэн байдаг. Жаст нь ч тэгсэн л байсан. Энэ ажлыг гаднынхан л хийнэ гэсэн хатуу ойлголттой байдаг юм билээ. Ордын нөөц тогтоох, цоо­ног өрөмдөх гээд суурь энэ юмнуу­даа өөрсдөө хийдэг бо­лохын давуу талыг ойлгуулах тал дээр та нар жишээ нь юу хийх вэ. Одоо бол компани чинь сал­бар­­таа бас танигдаад ингээд явж байгаа юм байна. Бид үүний тухай нэгдсэн ойлголт­гүй. Зөвхөн гаднынхны чаддаг ажил гэж бараг боддог.
-Манай “Гложекс” компани анх нээг­дэж байхдаа гурван хүнтэй л бай­сан юм. Одоо бол 100 гаруй инженер ажил­лаж байна. Дандаа үндэсний инже­не­рүүд. Дандаа шижигнэсэн залуучууд байгаа. Манай компанийн дундаж наслалт 27 нас дээр очих байх. Гэхдээ бид олсон орлогынхоо дийлэнх хувийг энэ залуучуудын сургалт, тэгээд барууны төвшний өндөр үнэтэй программ хангамжуудыг худалдаж авах, тэрэн дээр ажиллах мэргэ­жилт­нүүдээ бэлтгэхэд зардаг. Энэ инже­не­рүүд бол уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулж бай­гаа инженерүүдээс өндөр цалин авах ёстой. Тэгж байж манай ком­пани тогт­вортой ажиллана. Бас энэ хүмүүсийн нийгмийн асуудал нь их чухал байдаг. Байр орон сууц, машин унааны асуу­дал ч хүртэл. Бид нар өөрсдийн ин­же­нерүүдийг ингэж үнэлж байж бид тогт­вор суурьшилтай өндөр бүтээмжтэй  ажиллуулах нөх­цөл нь бүрдэнэ. Энэ чиглэл рүү ма­найх нэлээн их анхаарал хандуулсан. Олсон ор­ло­гуу­даа бүгдийг нь ийшээ чиг­лүүл­сээр байгаад үндсэндээ манай компанийн нэр хүнд, ча­дамж нь босч ирсэн. Үүгээрээ бид юу хийх гээд байгаа вэ гэхээр энэ уул уурхайн салбар бол тэргүүлэх салбар гэж бид ярьдаг. Гэтэл энэ тэргүүлэх салбарыг цааш нь авч явах  гол хүчин зүйл нь юу юм бэ гэхээр хүн байгаа юм. Тэр маань чадварлаг монгол инженер. Тийм учраас бид энэ монгол инжене­рүүдийг хөхиүлэн дэмжих ёстой. Цалин хангамжийн хувьд, цалингийн хувьд ч гэсэн гадаад орны инжене­рүүд­тэй өрсөлдөхүйц хэмжээнд аваачиж байж бид хөгжинө. Тэгж байж бид дэлхийн уул уурхайн хөгжлийн асуудал ярих юм байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Үнэндээ бидний олон ойл­голт маань эвдэрхий яваад байдаг. Яагаад гэвэл бидэнд өөртөө итгэх итгэл байдаггүй. Бид өөрсдийн эмчдээ итгэ­дэггүй, өөрсдийн багшдаа итгэ­дэг­гүй. Өөрсдийн бодлого тодор­хой­логч нартаа итгэдэг­гүй. Инже­не­рүүддээ итгэдэггүй. Тийм уч­раас бид гаднынхнаар дан­даа төслүүдээ хийлгэдэг, зүгээ хандуулуулдаг. Эргээд тэдний аманд орсон үнийг нь төлөөд, хамаг олно гэж тооцож байсан ашигаасаа өгч байж салдаг. Энэ үндэсний итгэлцлийн ойлгол­туудад зориулж бас компаниуд багагүй ажил хийх гэж оролд­дог юм байна лээ. Энэ тухай танд жишээ нь ямар ойлголтууд явдаг вэ?
-Нэгдүгээрт, хүний итгэлийг олно гэдэг их чухал асуудал байдаг. Хүний итгэлийг олж байж өөртөө итгэх итгэлээ баталгаажуулдаг гэж би ойлгодог. Бид манай монгол инженерүүд муу, дан­даа гаднынхнаар хийлгэдэг гээд байн­гын ярьж байдаг. Гэхдээ бид өөрсдөө сайн байхын тулд өөрөө өөртөө чи юу хийсэн бэ гэдэг асуултыг асуух ёстой. Өөрөөр хэлбэл чамайг тэр хүн сайн гэж хэлэхийн тулд чи ямар учиг шалт­гааныг бий болгосон бэ л гэдэг асуу­дал. Тэгэхээр өөрийгөө засах ёстой. Өөрөө хичээх ёстой. Тэр юм руу тэ­мүү­лэх ёстой байхгүй юу. Тийм тэ­мүү­лэл байхгүй байж надад итгэсэн­гүй, өөр хүнээр үнэтэй хийлгэчихлээ, гадаадынхан мундаг байна гэсэн яриа яриад л явцгааж байдаг. Одоо ч энэ зан маань манайхны дунд байсаар байгаа. Тэгэхээр энэ юмыг өөр өнц­гөөс нь харах цаг нь болсон байна. Бид хүн шиг амьдрахын тулд энэ бу­руу жишгүүдээсээ эхлээд бүр мөсөн салмаар байна.

-Нэг хэсэг манайхан мэргэж­лийг моод дагаж сонгодог бол­чих­сон. Сэтгүүлч их хэрэгтэй юм байна гээд бүгд шуугиад ордог. Хуульч болно гээд л баа­хан шуур­сан. Тусгал нь зах зээл дээр байгаа бөөн илүүд­лүүд байж байна. Эдийн засаг гээд л шуугисан. МУИС-ийн эдийн засаг төгсчихөөд банкны үүдэнд зогсдог, үйлчлүүлэгч угтаж ав­даг хүмүүс болчихсон явж бай­гаа. Тэгсэн хэрнээ  ин­жене­рийг болохоор зүгээр хар ажлын ул­сууд гэж ойлгоод бай­даг. Гэтэл амьдрал дээр ерөө­сөө бодит юм хийж үзүүлдэг, чад­даг, нотолдог улсууд инже­не­рүүд байдаг. Монгол инжене­рүүдийн идеа­лийг сэргээхийн төлөө та бүгд тэмцэж байгаа юм байна. Бид улсынхаа ажлыг өөрсдөө аваад явдаг болно доо гээд монгол инженерийн баг бүрдүүлээд ингээд явж байгаа аж. Тэгэхээр үнэхээр толгой өвтгөсөн яг хэцүү юм нь юу байна вэ. Монголчуудын тэднээс дутуу юм нь юу байна?
-Бид нэг талаараа уул уур­хайн үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа, төсөл хэрэгжүүлж байгаа хүмүүст үйлчилдэг хүмүүс. Консалтинг компанийн хувьд. Нөгөө талаараа хүний нөөцийн хувьд өрсөлдөгч болдог. Тэгэхээр уул уур­хайн зах зээл хэдий чинээ өсөлттэй байна тэдий чинээ инженерүүдийг шин­гээх чадвар нь нэмэгдэж байдаг. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр бид нар өрсөлдөгч. Тэр инженерүүдээ барьж тогтооно гэдэг асуудал бол асар их зар­дал. Асар их хүний нөөцийн менеж­ментийн ур чадвар их шаарддаг л даа. Өөрөөр хэлбэл дөнгөж орж ирчихээд хоёр сар ажилладаг ч юм уу, тэгээд өөрий­гөө мундаг инженер болчихлоо гээд үсрээд явж байгаа залуучууд байж байгаа. Яг миний эхний үеийн На­ранбаатар шиг. Тэгэхээр хувь хүний хувьд зөвхөн инженер ч гэлтгүй тухайн мэргэжилтэн ту­хайн мэргэж­лээ эзэмшээд түүгээ­рээ амжилтанд хүрье гэж байгаа бол тухайн үеийн үнэ мөнгийг харахгүйгээр тогтвор суурьшил­тай, өөрийгөө тогтоож, барьж ажил­лах нь чухал байгаа юм. Өөрийн үнэт зүйлтэй байх нь их чухал гэж хэлэх гээд байгаа байхгүй юу. Хэн нэг нь нэг юмыг сайн хийж чаддаг байж магадгүй. Гэхдээ маргааш таны чад­вар чинь нөгөө хүний чадвартай харь­цуу­лахад сул байх магадлал өндөр л байхгүй юу. Яг тухайн цаг мөчдөө тохи­роод танд маш өндөр цалин хангамж амладаг ч юм уу тийм тогт­воргүй байдалд оруулах оролд­лого байнга л хийгдэж байдаг.

-Өөрөө л байнга хөгжиж, бус­даас байнга илүү нь л байхгүй бол ард дандаа чиний амжил­тыг мөрөөдөгчид гэтэж явдаг. Энэ цаг үе бол гарцаагүй илүү чад­вар, илүү нэр хүндэд л мөн­гө төлдөг үе. Тэгэхээр хувь хү­нээс заримдаа хэт ихийг шаар­даж ч байгаа юм шиг.  
-Тийм. Энэ байдлуудаас болоод тэнцвэрээ ололгүй манай залуучууд алдаж байгаа. Ирээдүйгээ буруу тооцож байна. Маш ухаалаг тооцоог хийж сурах хэрэгтэй.

-”Оюутолгой”-той тодорхой хэмжээгээр хувь тавилангаа холбож явсан, бүр өрөмдлөг хийж явсан гэхээр маш гоё санагдлаа. Танд энэ төслийн эргэн тойронд өрнөсөн түүх яаж харагддаг вэ. Улс төр рүү “Оюутолгой” гэдэг сэдэв барьж орж ирсэн хүмүүсийн яриад байгаа зүйлүүд жишээ нь яаж буудаг вэ?
-Ер нь бол дэлхийд нөөцөөрөө нэгд тооцогдох орд. Бидэнд ийм хэмжээ­ний ордыг хөгжүүлэх инженерийн туршлага дутмаг, улс төрийн турш­лага бол ерөөсөө байгаагүй. Өнөөдөр эргэж харахад энэ орд дээр ямар нэгэн хувь эзэмших гээд, ямар нэгэн ард түмний өмчийг яриад орсон энэ оролдлого нь өөрөө асар том алдаа байжээ гэж санагддаг юм. Нөгөө талаасаа хэт их, бүр хэтэр­хий их, дэн­дүү хэмжээнээсээ хэтэр­сэн ард­чиллын сөрөг үр дагаврууд энэ төсөл дээр их тод илэрсэн. Энэ юмныхаа өртгийг бид өнөөдөр төлж байгаа юм. Тухайн үед “Оюутолгой” дээр  эзэм­шигч нь хэн байх нь хамаагүй. Зөвхөн та нар манай улсын хууль дүрмийн хүрээнд л амьдар. Хөгжүүл гээд орхи­чихсон бол тэр хөрөнгө оруу­лалтын эрсдэл, зээл авах наана цаана бүх юмыг хөрөнгө оруулагч нарын нуруун дээр нь л үүрүүлэх байсан байхгүй юу. Гэтэл популист нөхдүүд гарч ирээд энэ ордыг гадаадынхан цөл­мөөд аваад явчих гэж байгаа юм шиг, ерөөсөө бидний олчихсон байсан юмыг нэг гаднын нөхөр аваад явчих гэж байгаа юм шиг ийм ойлголтыг нийгэмд бий болгосон. Улс орноо алд­чихаж байгаа юм шиг тийм айдсаар нийгмийн сэтгэл зүйг тэр чигт нь угаа­сан. Тэрүүгээр нь  дам­жиж нийгэм тэр чигтээ өвчлөөд, нөгөөдөх нь хавдар болоод, уул уурхай бол ерөөсөө эдийн засгийг хөгжүүлдэг хөшүүрэг биш. Эдийн засгийг нураадаг хорт хавдар юм байна гэсэн ойлголтыг бүхэлд нь төрүүлчихсэн. Үүнээс улбаалаад аймаг болгонд нэг жижигхэн  үйлд­вэрлэл явуулах гэхээр л жижиг жи­жиг иргэний хөдөлгөөнүүд гарч ирээд ингэ­дэг. Сүүлдээ бүр мөнгө олдог хэрэгсэл болчихоод байна. Улстөрчдийн хувьд УИХ-ын ги­шүүн болох шат нь. Орон нут­гийн улстөрчдийн хувьд мөнгө олох хэ­рэгсэл. Цаашид өөрийнхөө карье­рыг хөгжүүлэх гол зэвсэг нь болчи­хоод байгаа шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ улсынх нь төсвийн голыг бүрдүүлж байгаа төсөл байгаад байдаг.

-Дэлхийн уул уурхайн зах зээл дээр Монгол гэдэг шинэ тоглогч гарч ирлээ. Үүнийхээ ард бид бас гоё харагдах юмсан, зар­чим­тай, соёлтой, сайхан гар барь­даг, хариуцлагаа даадаг ийм байх юмсан. Өөрөөр хэлбэл сайн хүн шиг. Сайн хүн шиг байна гээд бүх юмаа өгөөд алдахын нэр бас биш л дээ. Одоо бол бид нэг аашаа хөдлө­хөөр гэр рүүгээ гүйдэг эхнэр байдаг даа. Улам зодоод хая­чихмаар. Эргээд л хэд хоноод нялуун юм яриад ирдэг. Ийм нэг гэр рүүгээ гүйдэг хүүхэн шиг улс орон байхгүй юмсан. Энэ том зах зээл дээр годго­нуур, тогтворгүй улсууд бол бүтэхгүй шүү дээ.
-Нэгдүгээрт, бид урт хугацааны тогтвортой бодлого байхгүй. Улс төрийн систем, бүтэц маань өөрөө тогтворгүй. Яг таны хэлж байгаа айлын ааш зан нь олдохгүй авгай шиг байх ийм нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. Дөрвөн жилийн сонгуулийн хугацаа надад бол бага байна гэж бодогдож байгаа. Ядаж зургаан жил байх ёстой. Та боддоо сонгуульд бэлдэх гэж нэг жил. Сонгуульд ялаад засгаа бүрдүү­лэх гэж нэг жил болдог. Парламент өөрөө тогтворгүй. Засаглалаа нэгдү­гээрт тогтвортой байх тал дээр нь эргэж бодох хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Ер нь цаад агуулга нь. Нөгөө талаараа энэ популизмаас айдаг аймхай улстөрчдөөс болж байгаа байхгүй юу. Улс төрийн зориггүй. Би улс төрийн гишүүдтэй нэг бус удаа тулж уулзаж байхад ер нь ярьдаг юм. Бид урагшаа харж явах ёстой. Мон­голчууд нэгдэх ёстой, нийлэх ёстой. Нөгөө л юмаа ярьдаг юм. Гэхдээ яг их хурлын танхимд суугаад ярихлаараа популист нөхдүүдээсээ айгаад нөгөө нөхдүүдээ дэмжээд яриад явчихдаг. Энэ бол нэгдүгээрт тэр УИХ-ын ги­шүүн, улс орныхоо төлөө гэсэн зориг зүрх байхгүй, зөвхөн өөрийнхөө амин хувийн амбийцийг тогтвортой хад­галах гэсэн л оролдлого нь шиг ха­рагддаг.

-Таны хувийн мөрөөдөлд байдаг амьдрал тань ямархуу дүр зурагтай вэ?  
-Миний мөрөөдөл өтөл буурал насандаа хийж бүтээсэн юмтай, үр хүүхдүүд маань өндөр мэдлэг бо­ловс­рол эзэмшсэн, бас гэр бүлийн маань бизнесийг хөгжүүлээд аваад явчих хэмжээний ийм чадвартай байгаасай. Тэд маань аюулгүй нийгэмд амьд­раа­сай. Үр хүүхдүүд маань боловсролтой дэлхийн хэмжээнд үнэлэгддэг иргэд болоосой. Монгол гэдэг хүний тухай ярихаар дээлтэй хөдөөний хүнээр төсөөлөх биш энэ бол мэдлэг ур чад­вартай, тодорхой хэмжээний эдийн засгийн хувьд бат бэхэжсэн орны бахархалтай иргэн байгаасай гэж би хүсч байна. Энэний төлөө монголчууд нэгдэж нэг талдаа гарна гэдэг бол яах аргагүй үнэн. Бид хоорондоо л учраа олъё.

-Өөрөөр хэлбэл, мөрөөдлөө нэгтгэе.
-Тийм ээ, ерөөсөө л мөрөөдлөө нэгтгэе.

-Наранбаатар бизнесийн сал­бар руу орж ирээд мөрөөдлөө биелүүлээд явж байгаа залуу үеийн төлөөлөл юм. Та өнөө­дөр тодорхой амжилтанд хүр­сэн байна. Гэвч бас л улс төр рүү орчихож ээ. Энэ шийдвэр хаанаас гараад ирэв ээ?
-Эргээд л нөгөө нутгийн хүүхэд нутагтаа хэзээ нэгэн цагт очно доо гэ­сэн бодол маань байнга л хадгалаг­даад яваад байсан л даа. Хэдий тэн­дээс би эрдэм өвөрлө­хөөр нисэн одсон хээрийн галуу мэт явсан боловч нутаг усандаа хэзээ нэгэн цагт очиж сайн зүйлийг хийнэ гэсэн мө­рөөдөл маань ийшээ ороход хөтөлсөн юм л даа. Тэгээд орон нутгийн сон­гуулийн үеэр би Дархан-Уул аймагт очсон юм.  Угаасаа хүмүүжил маань, өс­сөн орчин маань ардчилсан хөдөл­гөөн үүсч хөгжсөн түүхийн орчин бай­сан. Энэ дунд хүүхэд байхаасаа л ажиг­лаж өссөн учраас сонголт тодор­хой байсан. Энэ хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөг­дөж улс эх орондоо сайн зүй­лийг хийхийн тулд л би ардчилсан намын гишүүн болсон.

-Дархан-Уул аймгийн намын дарга юм байна. Сая бас бу­жиг­наан болжээ дээ. Би байхгүй байж байгаад ирсэн. Дарханы АН-ынхан ирээд генсекийн өрөөнд дайрч давшиж орсон ч гэх шиг.  Тэдэнд юу нь таалаг­дах­гүй байгаа юм бэ?
-Саяхан арваннэгдүгээр сарын 18-д Ард­чилсан намын Хяналтын ерөнхий хорооноос тогтоол гарч миний Дархан-Уул аймгийн ардчилсан намын даргын эрхийг сэргээсэн л дээ.  Энэ тогтоолоор бол намын хороогүй, сул намын дарга гэсэн үг. Гэхдээ би намын дарга байх эсэх нь тийм ч со­нирхолтой асуулт биш. Бидэнд дор­витой шинэчлэл хийж, Дархандаа хүлээн зөвшөө­рөгдсөн намын удирд­лагатай байх нь чухал байна. Ийм нөхцөл байдалд хүргэхэд урьдчилсан угтвар нөхцөлүүд нь юу байсан юм бэ гэдэгт би товчхон тайлбар хиймээр санагддаг юм. Ардчиллын өлгий нутаг Дархан-Уул аймаг яах аргагүй мөн. Тэнд анхны ардчил­лын салхи сэвэл­зэж байсан нутаг. Ардчиллын өлгий нутаг гэдэг бахархал л яриад байдаг. Гэхдээ өнөөдөр тэнд 2004 оныг эс тооц­вол ардчилал ялж байсан түүх бараг байхгүй байх юм. Тэгэхээр бид ажилланаа. Юм хийнэ. Өөрч­илнө. Өөр арга барил, өөр өнгө төрхөөр ажилла­на. Мэдээж шинэ хүмүүс, шинэ зо­рилго тэмүүлэл эсэргүүцэлтэй тул­гар­даг. Бид даван туулах болно. Ард­чилал хэн нэгний өмч биш учраас түүнийг өмчлөх гэсэн оролдлого болгон бүтэлгүйтдэг гэдгийг өмнөх сонгуу­лиуд харуулчихсан. Генсекийн хувьд Оюундарь дарга Дарханд ирж жирийн гишүүд Хяналтын ерөнхий хорооны шийдвэрийг хэрхэн дүгнэж байгаа талаар санал бодлыг нь сонсох ирсэн байна билээ. Надад Дархан явах гэж байгаагаа мэдэгдээгүй.

-Дарханы АН угаасаа л ямар ч том зорилгогүй явж ирсэн. Гэх­дээ бараг гэр бүлийн нам бол­чихсон гэдэг юм билээ. Та ч хэцүү тэмцэл рүү орж дээ?
-Гэр бүлийн гэх юм уу компанийн ч гэх юмуу нэг тийм өмчлөгдсөн, хувьч­лагдсан намын хороотой л бол­чихоод байгаа юм. Дарханд Ардчилсан нам гэхээр л хүмүүст таван Даш гэдэг ах дүүгийн тухай л буудаг болж. Тэгээд их хар бараанаар харж энэ намаас эмээх юм.

-Танайх хэр олон гишүүнтэй үүр юм бэ. Үүр гэдэг юм уу. Хороо гэдэг юм уу?
-Намайг намын дарга болоход надад арван мянга орчим намын гишүүн байгаа гэсэн аман мэдээ­лэл өгч байсан. Би бүртгэлүүдийг нь цэг­цэлж үзсэн. Үндсэндээ бол 2500 орчим л яг идэвхтэй гишүүд байдаг юм байна лээ. Бусад нь бол ойлгомжгүй бүрт­гэлтэй. Гэтэл Дархан 90 мянган хүн­тэй. Тэгвэл бид энд ардчиллын өлгий нутаг гээд байгаа тэр бахархалаа алдчихсан байна шүү дээ. Яагаад энд хүмүүс дэмжихгүй байна вэ. Яагаад гишүүнээр элсэхгүй байгаа юм гэдэг асуулт гарч ирж байгаа байхгүй юу. Гэтэл бодит амьдрал дээр гишүүнээр элсээд, ардчил­лын модны салаа мөчир болоод, энэ ардчиллын үнэт зүйлсийг бэхжүүлэхэд оролцъё гэсэн ард иргэдийн тоо асар их байдаг юм байна лээ. Гагцхүү ардчилсан намын хороог өмчилсөн “Бурхан Халдун” компани, түүний гар хөл болсон хэсэг бүлэг нөхдүүдээс болоод үндсэндээ бол сонирхол нь байхгүй болсон байх жишээтэй. Би намын дарга болоод энэ бүхнийг өөрчилнө гэж бодож, ажиллах гэж бас үзлээ.

-Тийм их хугацаа бас болоогүй байна шүү дээ. Таны буруу гэх зүйл юу байгаа юм бэ?
-Үнэндээ “Бурхан Халдун” компа­нийн захирал Мөнхдаш надад санал тавьж би Дархан-Уул аймгийн намын дарга болсон. Олон сонгуульд ялагд­чихлаа Мягмардаш ахыг даргаас нь хусах гээд байна. Чи нам аваад явчих гэсэн. Надад ямар ч өрсөлдөөн бай­гаагүй. Их амархан дарга болсон гэсэн үг л дээ. Би хүүхэд ахуй цагаасаа ард­чиллын өөрчлөлт, шинэчлэлтийн салхи, тэмцлийн үнэ цэнийг харж, мэ­дэрч өссөний хувьд Ардчилсан намыг өөрийн төсөөллөөр их гэгээлгээр бодож орж ирсэн. Тиймдээ ч намын дарга болж, орон нутагтаа өөрчлөлт ши­нэчлэлтийг авчирж, хөгжүүлье гэ­сэн дэврүүн хүсэл минь уг саналыг хү­лээж авах нөх­цөл болсон л доо. Гэ­тэл үнэхээр хар бараан зүйл рүү дав­хиад орчихсноо дараа нь мэдэр­сэн. Ямар ч үнэт зүйлгүй. Юун ардчи­лал. Намайг өөрсдийн модон хүү­хэлдэй болгож, гар хөлөө болгохыг л хүсээд байсан. Надад аймгийн намын даргын тамгыг бол өгөөгүй. Санхүү­гийн захи­ран зарцуулах гарын үсгийг ч шилжүү­лээгүй. Дар­га гэх эрх мэдэл байгаагүй. Гайхаж магадгүй л дээ дарга байж яагаад тийм байгаа юм гэж. Тэгвэл та дарга байгаагүй юм биш үү гэж. Тий­мээ, ний нуугүй хэлэхэд би яг дарга биш байсан. Яагаад гэхээр аймгийн намын хороо үндсэндээ тэр “Бурхан Халдун” гэдэг компа­нийн ажилтан албан хаагчид, ах дүү хамаатан садан, найз нөхөд нь ороод л олонхийг нь бүрдүүл­чихсэн байгаа тохиолдолд ардчил­лын тухай ярих ямар ч бо­ломжгүй болсон. Би энэ нөхцөл бай­далтай ерөөсөө эвлэрч чадаагүй.

-Дарханд тэгвэл ардчилсан нам байна уу гэсэн ерөнхий асуулт танд тавья. Ерөнхий­лөгчийн сонгуулийн өмнө төв намаас гэрээ хийсэн юм байна лээ шүү дээ. Тэгээд тэр гэрээ­ний бие­лэлтийг нам хангалтгүй гэж дүг­нэжээ. Гайхалтай нь энэ дүг­нэл­тийг танайхан эсэргүүцээд байгаа юм биш үү?
-Яг үнэндээ Дарханд Ардчил­сан нам гэж алга. Харин эрхээ булаалга­сан, намын хороогоо хувийн компанид өмчлүүлж, дар­луулсан олон зуун жирийн гишүүд л байна. Намын дарга болсны дараа ард нь гарах  хамгийн хариуцлагатай ажил бол миний хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгууль байсан л даа. Бид энэ сонгуульд маш хариуц­лагатай орох ёстой. Бэлтгэл ажлыг сайн хангах ёстой. Маш түргэн бодит байдал дээр дүгнэлт хийгээд, Дарха­ны ардчил­сан нам дотор асар их хага­рал зөрчилдөөн байгааг харсан. Нэг хэсэг нь тэр “Бурхан Халдун”-ыг хү­лээн зөвшөөрөхгүй “Алтан гадас” фракц гээд явчихна, нэг хэсэг нь МоАХ фракц гээд явчихна. Ингээд өвгөд хөгшдөөрөө ялгагдчихсан. Эр эмээрээ ялгагдчихсан. Учраа олохоо байчихсан. Үзэл бодлоо нэгтгэж ча­дахгүй замбараагүй бай­дал угтсан. На­майг үүнийг да­руй цэгцэл гэж Дархан-Уул айм­гийн ардчилсан намын гишүүд, энэ намыг дэмждэг ард иргэд нийтээ­рээ шахалт үзүүл­сэн. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Дархан-Уул аймагт намын үндсэн дүрэмд өөрчлөлт оруулах төслийн тухай ярих гээд ирэх үед үндсэндээ намайг огцруулах бослого болсон л доо. Театраар дүүрэн уриа лоо­зон барьчихсан. Наранбаатар огцор гээд л. Би тэр үед дүгнэлт хийсэн юм. Яагаад намайг ингэж огцруулах шаардлага тавьж байгаа юм бэ. Би дөнгөж ирсэн шинэхэн намын дарга. Ер нь энэ дотор юу болж  бүтэхгүй байгаад байгаа юм бэ. Би дотроо тэр нөхдүүдийг намайг эсэргүүцэж байна гэсэн утгаар нь харахгүйгээр энэ нөхдүүд юу хүсээд ингээд байна гэдэг утгаар нь л анхаарч харсан. Тийм учраас ерөнхий на­рийн бичгийн дар­гад энэ хүмүү­сийг эвлэлдэн нэгтгэх ёстой. Зо­хион байгуулалтанд орж байж бид ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялах ёстой. Орон нутгийн сонгуульд ялагдчихсан, их хурлын сонгуульд ялагдчихсан. Одоо бид ерөнхий­лөг­чийн сонгуульд ялах ёстой гээд учир байдлыг тунгааж ярилцсан. Тэгээд дөрвөн дэд дарга томилсон. Баян­мөнх, Төмөртогоо, тэр хэвлэлийн бага хурал хийлгээд байгаа Гантулга, Чин­зориг нар. Энэ дөрөв дөрвүүлээ хоо­рондоо учраа олохгүй хэрүүлтэй бай­сан дөрөв. Бас цаана нь тодорхой хэмжээний бүлэглэл, фракцууд байдаг. Ингээд дөрвөн дэд даргатай болоод би намын дарга болсон. Тэр үед чинь Дарханд хоёр намын хороо байсан шүү дээ. Ингэснээр хоёр дахь намын хороог татан буулгасан. Нэг туг, нэг тамга тэмдэгтэй боллоо. Нэг зорилго мөрөөдлийн доор бүгдээрээ сонгуульдаа орно гээд тохиролцоонд хүрсэн. Би ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэгдэж оролцоход нь өөртөө болон тэдэнд бас болзол тавьсан юм. Хэрвээ ингэж нэгдэж ороод ялагдах юм бол Наранбаатар, Баянмөнх, Төмөртогоо, Гантулга, Чинзориг бид тав ямар нэгэн улс төрийн албан тушаалд, удирдах төвшинд ажиллахгүй гэдгээ баталж байна. Хариуцлага хүлээнэ. Нэгдэж нийлснээрээ ялж болдгийг үзүүлье гээд зүтгэсэн. Хоёрдугаарт намын гишүүдээсээ дэмжлэг авч чадахгүй байгаа “Бурхан Халдун” компанид өмчлөгдсөн гэх намын хороог сонгуу­лийн дараа буюу есдүгээр сарын 15 өдрөөр татан буулгаж, эрхзүйн чадам­гүй гэж тооцон намын удирдлага зо­хион байгуулалтыг шинээр сонгуулийн зарчимаар шийдье  гэдгийг гэрээний талууд хүлээн зөвшөөрсөн. Энэ тохи­ролцоонд одоо эсрэг тал болж суулт зарлаад байсан Гантулга, Чинзориг нар ч гарын үсэг зурсан байдаг юм шүү. Есдүгээр сарын 15-наар татан буулгаад шинээр бүх үүрүүд дээр шударгаар нээлттэй, ил тод сонгууль явуулж энэ намын хороог тунгалаг­жуу­лах ажлыг намын жирийн гишүүд бидэнд тулгаж, шахсан юм шүү. Ин­гээд үндсэндээ тохироонд хүрсэн. Тэгээд үүнийгээ бид баталгаажуула­хын тулд намын хороогоо хуралдуул­сан. Намын хороогоороо тэр эв нэгд­лийн гэрээг батлаад есдүгээр сарын 15-наар намын хороо татан бууг­даад, ингээд шударга сонгууль явуулж, Дархан-Уул аймгийн ардчилсан нам шинэ нүүр царайг бий болгоно, хүлээн зөвшөөрөгд­сөн намын удирдлагаа сонгоно гэсэн зорилгоо тохирсон. Ийм л асуудал болсон. Бид Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд ялсан. Нэгдэж ороод ялсан. Харин ялалт бай­гуулс­ны да­раагийн долоо хоногт намайг тодорхой дарамтанд оруулж намын даргаас буух өргөдлийг хүчээр бичүүлсэн юм.

-Тэгээд нөгөө гэрээ яах юм?
-Энэ эв нэдлийн гэрээг байгуулсан цагаас хойш л над дээр маш их дарамтууд ирсэн. Өөрөөр хэлбэл “Бурхан Халдун” компа­нийн захирал Мөнхдаш, хуучин намын дарга байсан Мягмардаш, дэд дарга энэ Гантулга, тухайн үеийн хэрэг эрхлэх газрын дарга Энхжаргал энэ хүмүүс үндсэн­дээ намын хороогоо барьж байдаг, бүх хорыг нь хийдэг хүмүүс л дээ. Дар­­ханд байж байгаа намыг “хувь­чилж” авсан хүмүүс байхгүй юу. Эд нарын зүгээс шахалт дарамт үзүүл­сэн. Намайг Ардчилсан намын дар­гаас буух өргөдлөө өг гэсэн. Гол зо­рилго нь тэр гэрээг эрх зүйн чадамж­гүй болгохын тулд намайг буулгах явдал байсан юм. Дараа нь гэрээ­ний бас нэг тал болох Баянмөн­хийг на­маас нь хөөсөн байсан.

-Тийм дүрэмгүй тоглогчидтой, дээр нь өөр газар зартай хү­мүүстэй хэл үгээ ололцох амар­гүй биш үү?
-Би ойлгуулахыг хичээсэн. Нам бол ямар нэгэн компанийн өмч биш ээ. Хоёрдугаарт, та нар зөвхөн намын хороон дотроо улс төр хийгээд байна. Өөрсдийн ойр байсан 40-50 хүмүү­сийн хүрээнд нам гэж бодоод байна. Энэ тийм биш юм байна. Багийн засаг даргын сонгуульд өрсөлдөхөд 18 баг дээр нэг ч суудал авч чадалгүй сууж байна. Бүр аймгийн ардчилсан намаас шүү дээ. Улсын хэмжээний хоёр дахь том хотод нэг ч суудал авч чадахгүй ялагдаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд би хэлсэн юм. Ерөөсөө ийм  улс төр хий­хээ болих хэрэгтэй. Та нар ч хожих­гүй, Ардчилсан нам ч хожихгүй. Хам­гийн том хохирогч нь аймгийн ард ир­гэд болоод байна. Бид ийм арчаагүй, сул дорой байгаа учраас МАН-д бай­гаа хэсэг бүлэг олигархиуд энэ айм­гийг чинь үндсэнд нь базаад авчихжээ. Та нарыг намын хороогоо хувьчлах гэж ядаж байх хооронд Дархан-Уул аймгийг чинь тэд нар хувьчлаад өөрийн болгоод дууслаа. Цаг хугацаа бидэнд байхгүй. Даруй шинэчлэгдэх хэрэгтэй гэж би хатуу шаардсан. Харамсалтай нь ойлгохгүй юм байна лээ. Яагаад гэхлээр зөвхөн тэр намын хороогоо барихын тулд тэрбум гаруй төгрөг зарсан гэдгээ тэд өөрсдөө ярьдаг. Тийм учраас асар их хөрөнгө зарцуулсан учраас эрх ашиг нь төдий чинээ өндөр яригдаж байгаа юм байна л даа. Улс төрийн хариуцлага гэж байх ёстой. Соёл гэж бас байх ёстой. Удаа дараа орон нутгийн сонгуульд ялагдал хүлээсэн удирдлагууд ёс зүйгээрээ халагдах өргөдлөө өөрсдөө өгөх ёстой. Эргээд харахаар манай Ардчилсан намын үндсэн дүрэмд хариуцлагатай заалтыг оруулах шаардлагатай гэж би харсан. Юу вэ гэхээр орон нутгийн сон­гуульд ялагдвал тухайн орон нутгийн намын дарга, хэрэг эрхлэх, дэд дарга нар, удирдлагууд, зөвлөл­дөх зөвлөл нь автоматаар огцордог байх энэ дүрмийг заавал оруулж өгөх ёстой юм байна. Тэгэхгүй бол ялагд­сан ч гэсэн ингээд л хөрөнгө мөнгөөр бариад байх, ардчиллыг өмчлөөд бүр нэг компанийн өмч шиг, нэг хүний өмч шиг байлгаад байх байдал арилахгүй юм байна. Нөгөө талаараа ингэж байж илүү хариуцлагатай ажиллана. Яагаад гэхээр улс эх орны хөгжил, орон нутгийн хөгжил энэ юм бол хэн нэгэн орж ирж суралцаж хийдэг, алдаа гаргах боломжтой зүйл биш. Суралцах юм ерөөсөө огт байхгүй. Энд бол ганцхан сонгогдоод л явна, чадахгүй бол ажлаа өгөх ийм зарчим л үйлчлэх ёстой.

-Та ухарч няцах аргагүй бай­далд оржээ. Ингэхэд таны ард хэн байна. Энэ бол аль ч ут­гаараа гоё асуулт гэж би бодож байна. Нөгөө хүмүүсийн ард компани, олон жил сайн муу нөхөрлөчихсөн нөхдүүд, бол­сон болоогүй ч түүх нь байна. Таны ард хэн байна?
-Миний ард ардчилалд итгэж байгаа, ардчиллын үнэт зүйлсэд итгэж байгаа Дархан-Уул аймгийн ард иргэд байна. Мөн үзэл бодлоороо нэгдэж, түрлэг өгч буй Орхон, Шарын гол, Дар­хан, Хонгор сумдын намын удирдлага, гишүүд, Аймгийн ардчилсан залуу­чуудын холбоо, аймгийн Ардчилсан хол­боо байна. Биднийг ганц нэгээрээ байхад дарамталж болно. Олуу­лаа болоод гар гараасаа барил­цаад ирэ­хээр дарамтлаж чадахгүй. Тийм уч­раас би зоригтой байгаа. Дарханы Ард­чилсан намыг нам шиг нам болгоно. Биднийг эмхэрч цэгцрэхийг хүлээж байгаа. Тийм учраас бид өөрчлөлт шинэчлэлт хийнэ гэдэгтээ бол би итгэлтэй бай­гаа. Үүний төлөө тууштай тэмцэнэ.

-Миний харж байгаагаар Наран­баатар гэдэг залуу ахиад л эрс­дэл хийгээд тууж явна. Тэгэ­хээр Дарханы Ардчилсан нам өөрсдийн үнэт зүйлээ эргүүл­сэн олж авч, хөл дээрээ бат зогссоны дараа эргэн уулзъя даа. Та чадах байх. Яагаад ч юм итгэж байна. Танд амжилт хүсье.
-Баярлалаа.

Б.Ганчимэг

http://ganchimeg.niitlelch.mn/content/5737.shtml

2013-12-09 15:07:00

• Электрон хувилбар

2013-12-12 14:17:00

• Электрон хувилбар

2013-12-12 13:00:00

• Электрон хувилбар

2013-12-13 13:10:00

• Электрон хувилбар

• Электрон хувилбар

…Би яасан ч хөлөө тайруулахгүй. Энэ хөлийнхөө хурдаар улсын болон тивийн дээд амжилтыг шинэчлэн тогтоож, ард түмнийхээ танил болсон юмсан. Хөл дээрээ босох чадал, зориг надад хангалттай бий. Өндөр настай ээж минь, хань, бүлтгэр хоёр хүү минь, шавь нар маань намайг хүлээж байгаа шүү дээ. Эмч нар минь ээ, би үхэхгүй. Харин та нар хөлийг минь тайрахаас бусад эмчилгээ хийгээрэй… Монгол Улсын гавьяат тамирчин Лувсаншаравын Цэнд үхэл, амьдралын дэнсэн дээр энэ үгийг хэлсэн юм.

Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө тэшүүрийн спортын нүүр царай болж цахилж явсан тэрбээр хүнд осолд орж, Сэхээний тасагт хэвтэж байхдаа ингэж эмч нараас ингэж гуйж байжээ. Тэрбээр гурван олимпийн нээлтийн ёслолд эх орныхоо тугийг залж, Азийн дээд амжилт тогтоож явсан нэгэн. Тамирчин ахуйн амьдралд нь бахархах дурсамжаас гадна зовлон зүдгүүр ч мундахгүй тохиолдож байсан. Үеийн тэшүүрчид нь түүнийг үхээд боссон нэгэн хэмээн өгүүлдэг юм билээ. Цэнд гуайн тухай мэдээ сурвалжлага гадаадын сонин хэвлэлд хэвлэгдсэн нь олон. Харин Канадын нэрт эмч монгол тэшүүрчний тухай өгүүлэл бичиж, аймшигт өвчнийг давж гарсан хүн амжилтад хүрч болдгийг өөрийн улсын эрүүл мэндийн сэтгүүлд нийтлүүлсэн удаатай. Л.Цэнд гавьяат хэзээ ч гавьяаны амралтаа эдлэхийг хүсдэггүй. Тиймдээ ч 74 настай хэрнээ дөрөв дэх үеийнхээ шавь нарыг бэлтгэж байна.

-Сочигийн олимп дөхөж байгаа энэ үед “ТЦ”- ийн зочноор “Инсбрук-64” монголчуудын анхны олимпод оролцсон, эх орныхоо тугийг залсан түүхт хүнийг урьж байна. Австрийн олимптой холбоотой дурсамжаар ярилцлагаа эхэлье.

-Баярлалаа. 1964 оны хоёрдугаар сард болсон олимпод монголчууд цана, тэшүүрийн төрлөөр анх оролцож билээ. Тэшүүрчид Алматыд, цаначид Польшид бэлтгэл хийж байгаад Москвад уулзсан юм. ЗХУаас бид Вена, улмаар Инсбрук хүртэл галт тэргээр хүрсэн. Инсбрук хот эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн, зөөлөн дулаан уур амьсгалтай, Булган аймагтай минь ойролцоо газар. Олимпод тамирчдаа анх сойсон Монгол орныг гадаадынхан их сонирхоно. “Инсбрук-64”-ийн нээлтийн ажиллагаанд эх орныхоо тугийг мандуулан, орчуулагч бүсгүй Болийн хамтаар тэргүүн эгнээнд явж байхад цэнгэлдэх хүрээлэн даяар “Чингисийн Монгол” хэмээн шуугиж байсныг хэзээ ч мартдаггүй. Боль маань монгол дээл өмссөн, урт үстэй сайхан бүсгүй. Харин тамирчин бид хавар, намрын хүрэн пальтотой. Тухайн үед монгол дээл, үнэгэн малгай өмсөх санал гарсан ч НТХ-ноос зөвшөөрөөгүй юм билээ. НТХ-ноос Бооёо гэж хүн албан төлөөлөгчөөр, цаначид олуулаа, тэшүүрчдийн хувьд таван хүн явснаас гурав нь уралдсан. Тэд бол Л.Дашням, Ц.Лхамжав, бид гурав л даа.

-Таныг Инсбрукт очиход Азийн дээд амжилт тогтоосон тухай мэдээлэл аль хэдийнэ цацагдсан байсан гэл үү?

-Тийм ээ. Олимпийн өмнөхөн Казахстанд болсон ОУТ-ий 10 мянган метрт Азийн дээд амжилт тогтоосноо “Советский спорт” сониноос сүүлд олж уншсан. ТАСС-аар энэ тухай мэдээ дамжуулсан юм билээ. Тэр үед одоогийнх шиг техник технологи эрчимтэй хөгжсөн байсан биш. Онгоцноос буусны дараа Австрийн сурвалжлагч тивийн дээд амжилт хэрхэн тогтоосон талаар сурвалжлага авсан. Казахстаны мөс манайхтай төстэй учраас Л.Дашням, Ц.Лхамжав нар улсын дээд амжилтыг олон удаа шинэчилж, би тивийн рекорд тогтоосон юм. Австрид очсоны дараа бэлтгэл хийж байхад гэрэл зурагчдын дуранд их өртөж билээ. Тивийнхээ рекордыг шинэчилсэн нөгөө монгол гээд л. Тиймээс гадаадын бусад тамирчнаас дутахгүйг хичээн, биеэ аятайхан авч явахыг чармайна. Оросын тэшүүрчид бидэнд тусалдаг байлаа. Үнэнийг хэлэхэд би амьдралдаа комбинзон өмсөж үзээгүй. Цамц, трикотой л гулгадаг байлаа.

1964 оны олимпод оролцож байсан тэшүүрчид. Өвөр эгнээнд зүүн гараас Ж.Гүржав,

Л.Цэнд, арын эгнээнд Л.Дашням,  Б.Жалбаа

-Инсбрукийн олимпийн тэшүүрийн тэмцээнд оросууд илүүрхсэн. Харин таны хувьд Казахстанд үзүүлсэн амжилтаа бататгах бодол байв уу?

-“Ах нар” Инсбрукийн олимпод өндөр амжилт гаргасан. Эмэгтэйчүүдийн уралдаанд ЗХУ-ын тэшүүрчин Л.Скобликова дөрвөн зайд түрүүлсэн. Казахстаны ОУТ-д түрүүлсэн миний амжилт 10 мянган метрт 16:25.07. Яг энэ үзүүлэлтээр баруун Германы тамирчин 64 оны олимпод зургадугаар байр эзэлж байлаа. Харин бидний хувьд олимп бол шинэ ертөнц. Бэлтгэл хийж байх үеэр Оросын тамирчид биднийг хараад формоо алдсан байна гэж хэлсэн нь тохиолдлын дүгнэлт байгаагүй. Бидэнд зориулалтын тэшүүр, комбинзон байгаагүй ч энэ талаар биш, хэрхэн уралдаж амжилт гаргах талаар бодсон. Голланд, Норвегийн шигшээ багийн тамирчид бидэнтэй уулзаад “Тэр хол газраас ирсэн Чингисийн удмууд минь. Хэдэн км гулгачихаад бидэнтэй өрс өлд өхөөр ирэв” гэж асуулаа. Бид 1000-аад км уралдсанаа хэлэхэд толгой сэгсрээд “Бид 2000 гаруй км гулгадаг. Ийм хол газраас тиймхэн км гулгачихаад ирдэг аргагүй л Чингисийн удам юм” гэж билээ. Голландууд Дашнямд малгайгүй комбинзон, надад Монголд тэшүүрийн спортыг хөгжүүлэхийн ерөөл тавин, тэшүүр бэлэглэсэн. Миний хувьд 32 тэшүүрчнээс 20-д орсон санагдана. Инсбрукт мэдээж улсын дээд амжилтыг шинэчилсэн.

-Олимпийн нээлтэд туг барин жагсаж яваа зургийг хэн гэдэг зурагчин авсан юм бол?

-Бидэнд зургийн аппарат, видео камер байгаагүй. Нээлтийн ёслолын зургийг азаар гадаадын зурагчин авч л дээ. Олон жилийн дараа Ж.Отгонцагаан маань түүхэн зургийг олж авчирсан юм. Түүх түүхээрээ үлддэг. Эхний олимпод төрийн тугаа залсан минь их хувь заяа. ОХУ-ын ЭСЯ дээр хүлээн авч уулзан, надад энэ зургийг албан ёсоор гардуулсан юм.

-Ингэхэд Азийн рекорд шинэчилсэн гавьяаг тань төр засгаас хэрхэн үнэлсэн нь сонирхолтой байна…

-Энэ тухай хамгийн түрүүнд Ю.Цэдэнбал дарга мэдсэн юм билээ. Тэгээд Биеийн тамир, спортын эвлэлийн төв зөвлөлийн дарга Ядамсүрэн гуайтай утсаар яриад “Манай тамирчид гадаадын тэмцээнд өндөр амжилт гаргасан байна. Урамшуулах хэрэгтэй шүү” гэж хэлж. Ядамаа дарга дараа нь манай нөхдийг онцолсныг ойлгосон гэж хүлээн авалтын үеэр хэлсэн. Биднийг “Улаанбаатар” ресторанд хүлээн авч уулзаад тамирчин тус бүрт 1000 төгрөгийн цалин өгсөн. Тэр үеийн 1000 төгрөг их мөнгө шүү.

-Греноблийн олимпийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Инсбрукийн олимпийг бодоход Гренобльд арай туршлага хуримтлуулсан очлоо. Улсын дээд амжилтыг эвдсэн учраас боломжийн уралдсан гэж боддог юм. Мөсний хувьд Инсбрук, Греноблийнх хоорондоо төстэй. Дулаан газрын зөөлөн мөс гэдэг утгаараа. 1967 онд олимп болох газар очиж, 14 хоног бэлтгэл хийж билээ. Харамсалтай нь 1966 оны намар хөлбөмбөг тоглож байгаад хөлөө хугалсан юм. Гурван сар хэвтэрт орсны эцэст бариачид хандан, эдгэрч билээ. Хэрэв ийм явдал тохиолдоогүй бол илүү амжилт гаргах боломж байсныг үгүйсгэхгүй.

-Сүүлчийн олимп болох “Саппоро-72”-ын өмнө ямар нэгэн золгүй явдал тохиолдоогүй биз дээ?

-Саппорогийн олимпийн бэлтгэлийг сайтар базааж, гурав дахь олимпдоо сайн оролцохыг зорьсон. Сонгон шалгаруулалтад 10000 метрт дөрвөн хүн 25 тойрог уралдахад ялж байлаа. Гэвч олимпийн өмнөх бэлтгэлийн үеэр унаж, хавиргаа гэмтээчихсэн нь гайтай хэрэг. Саппоро явах замдаа эмчилгээ хийлгэж, очоод үргэлжлүүлэн эмчлүүлсэн. Орос эмч нар уралдаж болохгүй гэж хориглоход нь тэр холоос ирчихээд яаж зорилгоосоо ухрах вэ хэмээн тэмцээний талбарт гарч, 25 тойргоо шүд зуун дуусгасан. Хүссэн амжилтдаа яаж хүрч чадах билээ. Нэг дурсамж санаанаас минь гардаггүй юм. Усан онгоцоор Саппоро ороход далайн шуурга таарсан. Долоо хоног ийм байдалтай явах маш хэцүү. Оросууд биднийг усан онгоцоор ирснийг сонсоод “Та нарын туулсан зовлонг бид ч бас үзсэн. Тиймээс энэ удаа агаараар ирсэн нь онож” гэлцсэн. Саппорогоос бид дахиад л усан онгоцоороо буцаж, Номхон далайд Цагаан сараа тэмдэглэж байлаа.

-32-той тамирчин гурав дахь олимпдоо оролцсон гэж бодохоор таны ур чадвараар өөрийн эрхгүй бахархаж байна. Инсбрукт болсон 1976 оны олимпод монголчууд оролцоогүй. Хэрэв уг олимпийг өнжөөгүй бол та хурд сорих байсан уу?

-Саппорогийн олимпод оролцогчдын дунд хамгийн ахмад нь Л.Дашням, бид хоёр. ЗХУ-ын тэшүүрчин Евгений Гришин 36 насандааа зодог тайлсныг эс тооцвол 32 нас залуу үе биш. 1972 онд би шигшээ багаас гарч, “Хоршоолол” нийгэмлэгийн орлогч даргаар томилогдлоо. Тэнд жил орчим ажилласан байх. Дасгалжуулагч болох, хүүхдүүдтэй ажиллах бодол намайг дийлсэн юм. Тиймээс Боловсролын хэлтэст хандан, Хүүхдийн Биеийн тамирын оройн сургуульд тэшүүрийн анги нээх хүсэлт гаргахад дуртайяа дэмжсэн. 1973 оны есдүгээр сард 40 хүүхэдтэй хичээллэж байлаа. А.Эрдэнэ-Өлзий, Ч.Дагвадорж нарын анхны шавь нартайгаа ажиллаж эхэлсэн үе. Үүнээс хойш 40 гаруй жил өнгөрч дээ.

-Таныг найз нар тань үхээд сэхсэн хүн гэж ярилцдаг юм билээ. Энэ талаар сонирхмоор байна…

-Хүүхдийн биеийн тамирын оройн сургуульд гурван жил багшилснаас хойш хүнд осолд орсон юм. Манай гэр Таван шард байлаа. Унаа ховор учраас автобусанд чихэлдээд ажил дээрээ очно. Нэг удаа Баянхошууны автобусанд сууж яваад Төмөр замын Соёлын ордны наахна байх Ү хэлбэрийн зам хүрээд манай машин огцом тормзолсон. Би ч хойш шидэгдэж, нэг зорчигчийн эгэм рүү хүчтэй мөргөчихлөө. Гэтэл хөл эвгүй өвдөж, ботинк дүүрэн цус болчихсон байсан. Жолоочид хэлж байгаад Гэмтлийн эмнэлэгт хүргүүллээ. Хөлийн дөрвөн булчин тасарсан юм билээ. Бүтэн сар шаналсны эцэст хүнд хагалгаанд оров. Мэс засалд орсны дараа боолт хийлгэх үеэр гэнэт цус алдсан. Цус харсан хүн ухаан алддаг гэж үнэн. Хожим би цусны бүлэгнэлийн өвчтэй болсноо ойлгосон. Эмч нар хөлийг минь тайрахаас өөр аргагүй гэв. Гавьяат эмч Даш, Гоош тэргүүтэй эмч нар зөвлөлдөж, ийм шийдвэр гаргаснаа хэлсэн. “Би хөлөө тайруулахгүй. Энэ хөлөөрөө улсын, тивийн рекорд эвдэж, ард түмний танил болсон хүн. Та нар өөр арга хэмжээ ав. Юуг ч би тэвчээд гарна. Хүүхдүүдээ дасгалжуулна. Тэшүүрийн спортод би өртэй” гэж шууд хэллээ.

Том хүү гуравдугаар анги, бага нь дөнгөж сургуульд орох гэж байсан юм. Би үхнэ гэж нэг ч удаа хэлээгүй. Цусны даралт 30-50 болж, эмч нар их сандарч байхад ч амьдарна гэж итгэж байсан юм шүү. Нэг л арга байсан нь бага хэмжээний спиртийг цусанд минь хийж л дээ, эмч нар. Дусал хүлээж авахгүй байсан бие минь арай дээрдэж, даралт тогтоод ирэхэд хагалгаа хийсэн. Хөдөлмөрийн баатар Нямхүү болон Гоош эмч нар мэс засал хийсэн юм. Ж.Лхагвасүрэн генерал, Готов гуай нар утасдаж, “Наад хүнээ яасан ч алдаж болохгүй шүү” гэж захисныг хожим дуулаад баярлаж билээ. Мэс заслаар артерийн судсыг минь боосон учраас хөл хатингирших аюултай. Хагалгааны дараа өдөр бүр хөлний үзүүр харлаж байгаа эсэхийг шалгадаг боллоо. Энэ тухай эхнэрээсээ асуугаад “Зүгээр байна” гэсэн хариу сонсоод баярлана. Тэшүүрийн спортын ачаар хөлийн судаснууд маань сайтар хөгжсөнийг тэр үед ойлгосон. Улмаар таягтай явдаг боллоо. Гэвч хөл шөнө өвдөх гэж жигтэйхэн. Нямхүү эмч надад 100 м, 200 м яваад амардаг болно гэж хэлсэн нь бодлоос гарахгүй. Нэг удаа хажуу айлд маань хөдөөнөөс ирсэн хүнтэй яриа үүсгэж, үнэн учраа хэлтэл “Хүү минь буржгар цайг нунтаглаж шигшээд сүүлний өөхтэй хольж, өсгий сүүжиндээ түрхээд үз” гэж зөвлөлөө. Би ч тэр ёсоор хийтэл цоорсон өсгий, сүүж хоёр маань дорхноо эдгэрсэн. Улмаар төр засгаас зардал дааж, Орост сар гаруй эмчилгээ хийлгэсэн. Цусанд байх ёстой нэг зүйл минийхэд байдаггүй юм билээ. Одоо сар бүр эмчилгээ хийлгэдэг. Канадаас ирсэн эмч манайд зочлох үеэрээ миний түүх намтар, зураг сэлтийг сонирхож үзээд тусгай өгүүлэл бичиж Канадын сэтгүүлд хэвлүүлсэн байсан.

-Та дасгалжуулагчаар 40 гаруй жил ажиллаж байна. Хэд дэх үеийн шавь нараа бэлтгэж байна даа?

-Дөрөв дэх үеийн шавь нартайгаа ажиллаж байна. Альбервиллийн олимпод шавь нараа бэлтгэн оролцуулж байлаа. Миний үеийн хөгшид хөзөр, даалуу тоглож суух насанд би залуучуудтайгаа бужигнаж явна. Тэмцээнд түрүүлсэн 10 настай хүүхдийг ч би “Аваргаа” л гэж дууддаг. Энэ нь нэг ёсны хүндэтгэл, урам юм.

-Гэхдээ тэшүүрийн спорт хурдацтай хөгжиж чадахгүй байгааг та хүлээн зөвшөөрнө биз дээ?

-Тамирчин, дасгалжуулагч муудаа биш, амжилт гаргах нөхцлөөр дутаж байна, бид. Битүү дээвэртэй ордонгүй улс бол манайх. Улирлаас шалтгаалахгүй бэлтгэл хийвэл хүүхдүүдийн амжилт богино хугацаанд өснө. Улаанбаатарт бий болох битүү дээвэртэй хиймэл мөсөн гулгуурын ордон Канадын Калгари, АНУ-ын Солт Лейкийн талбайн адил дэлхийн өндөрлөг цэгт байрлах талбайд орно гэж би боддог. Миний төдийгүй тэшүүрчдийн хүсэл тусгай ордонтой болох. Би тэшүүрчин болсондоо баярладаг. 1959 онд болсон анхны УАШТ-д оролцож байлаа. Эмч, эсвэл тамирчин болох хоёр замын хоёр дахийг нь сонгосон. Зөв сонголт хийсэндээ одоо ч баяртай явдаг.

Б.ӨЛЗИЙТОГТОХ

http://www.mongolnews.mn/w/48306

Ардчилсан хувьсгалын 24, АН нэгдсэний 13 жилийн ой  тохиож буй энэ єдрїїдэд тэр єдрїїдийг їйл явдлын талаар хєєрєлдєхєєр ардчиллын анхны 13-ын нэг,  Тєрийн шагналт жїжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.
-Юуны тїрїїнд танд баярын мэнд хїргэе. Олон жилийн ємнєх тэр єдрїїдийг дахин нэг дурсвал…

-За баярлалаа. Тєв талбайд цуглаан жагсаал хийж болохгїй гээд тушаал захирамжтай байсан. Тэгээд Дуурийн театрын хажууд жагсаал хийж байгаад л цааш тєв талбай руу орохдоо л пролетарийн их удирдагч Ленин багшийн бурханд одсон єдрийг хїндэтгэж байгаа юм гэж хэлэхээр чинь цуглаан хийхийг зєвшєєрч байлаа шїї дээ. “Тэгвэл та нар цуглаанаа  хий” гэсэн. Тийм  заль хэрэглэж,  єєрчлєлтийн їйл явдлыг хийж байсан. Энийг одоо нуугаад яахав.  “Хонхны дуу”-г зохиосон Цогтсайхан байна. Энэ хїн бол эрх чєлєєний дууч. Манай Э.Бат-Їїл байна. Амарбаясгалан,  Амарсанаа байна. Энэ дєрвєн хїн хамгийн эхний суурийг нь тавьсан юм. Эд нарыг одоо ярихгїй, би л мундаг юм хийсэн гэж яриад байдаг хїмїїс бий.  Тэд 1987, 1988  онд нууцаар ухуулах хуудас нааж НАХЯ-ныханд баригдаж явсан хїмїїс. Дараа нь Монголын Ардчилсан холбоо 11 дїгээр сарын 29-нд Залуу уран бїтээлчдийн чуулга уулзалтаас эхлээд анхны арван гурав,  цаашлаад Ховд, Эрдэнэт хотуудад ардчиллын анхны їїсэл гарал эхэлж байлаа. Єнєєдєр Монголын ардчилсан холбоо анх хїмїїсийг нойрноос нь сэрээж,  коммунист дэглэмийн эсрэг хувьсгал зарлаж гарч ирсэн єдєр юм. 12 дугаар сарын 10 бол Монголын Ардчилсан холбооны эхлэлийн буюу ялсан ялалтын єдрийн баяр гэж би боддог. Ингээд Ардчилсан холбоо ч байгуулагдсанаас хойш 1990 оны хоёрдугаар сарын 18-нд анхны Их хурлаа хийж  Монголын Ардчилсан намыг тунхаглан зарласан юм. Анх нэг намтай улс байсан бол хоёр намтай болсон. Олон ургальч їзлийг бас зарласан хэрэг. Ардчилсан намын анхны дарга нь Э.Бат-Їїл. Ардчилсан холбооноос гадна, Шинэ дэвшилт холбоо, Ардчилсан социалист хєдєлгєєн гээд холбоонууд эхэлж нэгдэж, энэ холбооноосоо Социал демократ нам, Їндэсний дэвшлийн  гээд нам болцгоосон. Ардчилсан холбоо   ургамал модоор бол їндэс нь юм. Энэ їндэс нь дээшээ ургахаараа мєчир, навч, цэцэгтэй болдог. Ардчиллын тєлєєх намууд бол тэр цэцэг, навч, мєчир нь юм. Би їїнийг яах гэж хэлээд байгаа юм гэхээр энэ намууд нийлнэ, сална гэж хїмїїний араншин  л янз янз болж байлаа. Рене Декерд “Амьдрал бол инээдмийн жїжиг” гэж хэлсэн. Шекспир “Амьдрал бол жїжиг, хїмїїс бол жїжигчид” гэж хэлсэн байдаг. Заримдаа энэ амьдралыг, энэ инээдмийн жїжгийг хєх инээд хїрээд харж байдаг. Би амьтан хїн шиг албан тушаалд дэвших гээд л дарга даамал болж даварч гїйх гээд л давхиагїй юм л даа. Би хувьдаа  єєр бодолтой байдаг. Надад боломж л хэрэгтэй. Би уран бїтээлээ туурвих ёстой, чєлєєтэй ярих хэрэгтэй. Ялангуяа би уран бїтээлээ хэнээр ч заалгахгїй зїрх сэтгэлийнхээ дуудлагаар хийдэг. Тэрийгээ ч олж авсан. Тэрїїгээрээ ч явж байна. Гэхдээ хїмїїний дунд л амьдарч байгаа. Нийгэм єєрєє хїмїїсээс бїрддэг юм чинь. Ошо гэж хїний хэлсэн їг байдаг юм. “Нийгэм єєрєє нїдэн балай, чихэн дїлий хїн сїргээс бїрддэг” гэж. Энэ ямар оновчтой їг вэ гэж боддог юм. Энэ їгийг хэдэнтээ хэлэхэд  хїмїїс их дургїй байна лээ.

1990 онд давалгаалж гарч ирсэн нєгєє олон тїмэн хаачсан бэ гэж эргэж харахад эрх чєлєєгєє худалдаад энэ олон навч цэцэг уусаад алга болж. Айн Рэндийн “Тєгс”  гэж жїжгэн дээр байдаг. “Хїн гэдэг хєєрхий, анх мэндэлсэн цагаасаа эхлээд ямх ямхаар єєрєєсєє урваж байх юм. Урвах урвахдаа цоорхой халаасаар задгай мєнгє цувран гоожих мэт єєрєєсєє урвах юм. Энэ бол хїн єєрєє байгаа хэрнээ єєрєє єєрийгєє їгїй хийж байгаа ийм л їзэгдэл” гэж хэлсэн байдаг. Хїмїїс ийм л байна. Сонгуулиас сонгуульд эрх чєлєєгєє худалдаж байна. Худалдагдаж байна, худалдаж  авч байна.

-Та Ардчилсан холбооны баярын хурал дээр нэлээд ширїїхэн їг хэлсэн. Уг нь баярын їг юм чинь сайхан їг хэлэх байх гэж  хїлээж байтал шїїмжлээд эхэлсэн.  Хїїхдийн паркийн газрыг булааж авлаа гэж ирээд л ярьж эхэлэхэд чинь гайхаж байлаа…

-1911 онд манжаас салж,  дараа нь ЗХУ-аас  хамаатай байсан, 1990 онд коммунист дэглэмээс салсан юм. 1990 оноос хойш хорин хэдэн жилд учраа олохгїй явсан. Ололт ч байсан. Ємч хєрєнгєтэй болсон гээд л. 24 жилийн дараа эргээд харсан чинь чонын амнаас гараад барын аманд оров гэгчээр коммунистуудаас ангижирч чадсан хэрнээ шууд мєнгє хїїлэгч зэрлэг капиталистуудын аманд яваад орчихсон. Жишээ нь энэ хїїхдийн паркийг хар даа. Хїїхдийн тоглоомын газар байх ёстой  байтал баахан байшин барьчихсан. Энэ чинь тонуул, энэ чинь дээрэм, гэмт хэрэг байхгїй юу. Гэтэл їїнд хариуцлага тооцохгїй, сохор мэт, дїлий мэт явж байна ш дээ, энэ тєр. Эйнштэний їг байдаг шїї дээ. “Хїн тєрєлхтєн цаашид амьдаръя гэж бодож байгаа бол єнєєдрєєсєє арай єєрєєр сэтгэ” гэж хэлсэн байдаг. Бид 24 жил ингэж алдаж, онож,  хольж, хутгаж явсан.  Одоо  иргэнээ  ємєєрсєн хуультай, иргэндээ  їйлчилдэг тєртэй болох хэрэгтэй. Їїнийг л хїсч байна. Тэрийг л цогцлоон байгуулвал тэгээд л болоо.  Єєрийн толгой дээрх бухлыг хараагїй байж хїний толгой дээрх євсийг харлаа гэдэг шиг энэ  24 жилийн ємнє байгуулагдсан Ардчилсан намын дотор чинь баахан ашиг хайсан, сул аргаар амьдрах гэсэн, зусар бялдуучлал, хээл хахуульд орооцолдчихсон, газрын наймаачид,  гэмт хэргээс єєрийгєє аврах гэсэн, авруулах гэсэн хїмїїс шигдчихсэн байна. Би Ардын нам энэ тэрийг хэлэхгїй. Ардчилсан нам дотор ингээд шигчихсэн байхад Ардын нам бол ойлгомжтой.

-Та бас Ж.Батзандан, О.Магнай нарыг жигтэйхэн шїїмжилж їг хэлсэн. Тэр ямар учиртай юм?

-Тэгсэн. Том тєрєєс ухаалаг тєр лїї гэсэн Ерєнхийлєгчийн санаачилга маш зєв зїйтэй юм. Гэтэл Ж.Батзандан тэр санаачилгыг шїїмжилж санаанд оромгїй їг хэлж байна лээ. Энэ намд шургалчихаад  экстремист їг хэлж, жїжиг тавьдаг утгаар нь шїїмжилсэн юм. Би тааралдвал єєрт нь бас хэлье гэж бодож байгаа.

-За тэр хоёроос гадна таны шїїмжлээд байгаа хїмїїсийн тоонд ардчиллын тєлєє анх явж байсан  хїмїїс багтах уу?

-Тэр дотор яг анх ардчиллын тєлєє явж байсан хїмїїс байхгїй. Харин тэднийг дагаж ашиг хайж орж ирсэн хїмїїс байгаа юм. Жишээ нь бусдын  эхлїїлсэн хэргийг хэзээд єєрийнх мэт ярьж явдаг хїмїїсийг хэлж байна.  Тїїнээс биш олон олон сонгуулиар хараалган гїтгїїлж,  1990 оны єєрчлєлтийг гардан хийсэн, миний дотны найз,  Ерєнхийлєгч Ц.Элбэгдорж, хотын дарга ЭБат-Їїл,Цагдаагийн газрын дарга Т.Билэгт. Энэ хэд маань  анхны арван гурвын гурав нь. Тэгээд цаана нь ардчиллын тєлєє амь биеэ їл хайрлан явсан хїмїїс бий. АН-д  зєндєє хїн байдаг чадлаараа зїтгэж байна. Маш цєєхєн хїн  баялаг бїтээгчид зєндєє олон шимэгч тонуулчдыг тэжээгээд явж байна. Би бол энэнээсээ салъя,  салахын тулд энэ Монголын ардчиллын анхдагч  эдїгээ  цагийн  Ерєнхийлєгч Ц.Элбэгдоржийн дэвшїїлж тавьсан дуулиан болоод байгаа  “Данхар хэнэггїй том тєрєєс ухаалаг тєр лїї шилжье” гэдгийг би юу гэж харж ойлгож байна гэхээр хууль нь хїнээ ємєєрдєг, тєр хїнээ ємєєрдєг, гавьяа байгуулдаггїй юм гэхэд гай болдоггїй, тийм тєр хэрэгтэй байна. Хїмїїст єєрсдєє баялгаа бїтээх боломжийг нь нээлттэй тавьж єгєх хэрэгтэй. Хєнгєхєн авсаархан татвартай, тэгээд хэн хэн нь бие биенийхээ эрхэнд халдахгїй байх хуультай байх хэрэгтэй . Нобелийн шагналт Фридрих Хайкийн хэлсэн їг байдаг юм. “Хууль нь хїнээ ємєєрєєд ирэхээр эргээд хїмїїс нь хуулиа хамгаалдаг юм” гэж. Энэ тогтолцоонд шилжихгїй бол болохгїй байна. Нам намын хаалга тогшоод л нам намын дарга нарт долдойдоод яваа улсууд нийгмийг бузарлаж байна. Харин Монголын ардчилалд маш том їйл хэргийг авчирсан тїрїїний хэлсэн хїмїїс бас дээр нь анхны намын дарга нар болох Баабар, Да.Ганболд гээд олон хїн байна. Тэр хїмїїст талархаж явдгаа хэлье. Нєгєє талаар “Малыг малчдад, газрыг эздэд” гэж хамгийн анх бичиж зоригтой дуугарч байсан Б.Цэнддоо байна. Тэгэхээр бид л малыг малчдад єгсєн. Монголын анхны ардын аж ахуйтны холбоо байгуулаад малыг малчдад єгсєн.  Би тэрэнд єєрєє ч оролцож дэмжиж явсан. Гэтэл одоо газрыг яг жинхэнэ эздэд нь єгєхгїй наймаачдад єгчихєєд байна. Сая хїїхдийн паркийн газрыг дээрэмдсэн талаар  хэлсэн маань ч їїнтэй холбоотой. Гэхдээ нэгэнтнээ хїний  бїтээн босгосон баялгийг хїний эрх зєрчєєд хурааж авах нь хаашаа юм. Энд тєлєх ёстой мєнгийг нь аваад єєр цэнгэг агаартай аятайхан газар дэлхийн хэмжээний Дисней лэнд шиг парк байгуулаад їр хїїхдээ тоглуулах хэрэгтэй шїї дээ. “Хїїхдийн тєлєє за гэж хэлье” гээд Ї.Хїрэлбаатар їгийг нь бичиж, Т.Ариунаа дуулаад явж байгаа. Энэ саанаачилгыг  їйл хэрэг болгох хэрэгтэй. Хїїхдэд зориулсан бодитой їйл хэрэг болгох хэрэгтэй. Энэ санаачилга бодол сэдлийг бий болгох гэж симфони найрал хєгжимтэйгєєр хїїхдэд зориулж,  Хавар, Зун, Намар гэсэн бага, дунд, ахлах ангийн сурагчдад зориулсан сонгодог хєгжмийн бїтээл концерт тоглоод єєрсдєєр нь дуулуулдаг  тийм хєтєлбєр он гараад хэрэгжїїлэх гээд байгаа. Энэ нь миний хувьд нэмэр болох болов уу гэж бодож байна. Ямар ард тїмэн байна, тийм тєр байна гэж Достоевский хэлсэн байдаг. “Сонгогчид нь ямар байна депутатууд нь тийм байдаг хойно доо” гэж Михайл Задарнов XXI зуунд бас хэлсэн байдаг. “Эрх мэдэлтнїїдийг гэгээрїїлэх гэж оролдсоноос сонгогчдоо гэгээрїїлсэн нь дээр” гэж Фридрих Хайкийн їг бий. Хїмїїс тєлєєллийн ардчиллаар дамжуулж  єєрсдєє тєр барьж байгаа гэдэг ч єєрийг нь ємгєєлж, єєрсдийг нь хамгаалах хїнийг тєрийн сэнтийд суулгах бус,  зїгээр нэг хїнийг сонгочихдог. Сонгуулийн їед сїйд болж, хїн болгонд хайртай, инээгээд л хамаг юмыг нь хийж єгч гїйгээд л Их хурлын сэнтийд очоод  мартдаг. Тэгээд л хїйтэн хєндий хєгийн амьтан болж хувирдаг. Энэ олон жил УИХ-д сонгогдсон хїмїїс байна ш дээ. Ц.Нямдоржоос эхлээд нэрлэж болно.  Достоевскийн бас нэг гайхалтай їг бий. “Эрх мэдэл гэдэг бол ямар ч ухаан саруул хїнийг эвддэг юм. Тэр нь шунал болоод, сїїлдээ  зуршил болж,  тэр нь  цааш євчин болдог” гэж. УИХ-ын  гишїїдийн яриаг сонсоход ихэнх нь эрїїл бус яриатай болчихсон байна л даа.  Монгол Улсыг  хєгжїїлэх їндэсний хєгжлийн яамны сайд гээд нэг хїн гал тахиж давхиад л байдаг. Хїмїїсийн тархийг мухар сїсгээр угаагаад байхаар улс яаж хєгжих юм.  Монголын  ардчилсан холбооны їїссэний 25 жилийн угтал болж байна. Ирэх жил морин жил гарна. Манай монголчууд авлига хээл хахууль єгдєг авдгаасаа  салах хэрэгтэй. Ялангуяа авлигачдыг таслан зогсоох учиртай. Польш авлигыг зогсоож байж л хєгжєєд явчихсан. Гэхдээ авлигын хэрэгт шалгаж байгаа гээд шїїхээр шийдээгїй байхад нь гэмт хэрэгтэн шиг яллаад явчихдаг. Монгол Улс ямар шорон юм уу, галзуугийн эмнэлэг юм уу.  Авлигатай тэмцэх газар гээч нь авлига авч, єгч болохгїй сэнхрїїлдэг  соён гэгээрїїлэх газар байх ёстой гэж боддог шїї.

-24 жилийн ємнє та бїхний  мєрєєдєж байсан тэр ардчилал таны хэлж байгаагаар  бол хїссэнээр чинь болохгїй байгаа мэт. Угтаа бол ардчилал ирсэн гэдэг нь єєрєє чухал байсан шїї дээ.

-Ардчилал ирсэн нь чухал. Эрдэнэ мэт ирсэн энэ ардчиллыг чинь коммунист дэглэмээс гараад авлигачдын гарт єгчихнє гэж бодоогїй шїї дээ. Яг нарийндаа бол энэ дарангуйлал, коммунист їзлээс салъя гэсэн бодол тухайн їедээ байсан. Дараа нь яах нь бол гэдэг нь яг тухайн їедээ бол хамаагїй байсан. Харин дараа нь коммунистуудаас салчихлаа. Одоо яах юм. Одоо  ємчтэй болох ёстой. Монголын иргэд гадаад улс оронд зорчдог болох ёстой  гэсэн  дараагийн зорилго гарч ирсэн.  1990 онд анх ардчиллын тєлєє явахдаа  шууд ємчийг нь єгчихнє гэсэн бодол байгаагїй. Зарим хїн эхлээд л ємчийг нь єгнє гэж яриагїй байсан. Тэрний дараа алхамуудаа хийж эхэлсэн. Харин тэр бодлого явж байтал сїїлдээ мєнгєнд орооцолдоод ирэхээр нэг нэгдээ єгдєг авдаг болчихлоо.

-Та тэр олигархиудыг Ардчилсан намд ч байна гэж хэлээд байна уу?

-Байна. Бїр шигиж эхэллээ. Тэгээд тэр амьтны їр хїїхдийн тоглох тоглоомын газрыг дээрэмдэж авсан хїмїїс окопонд орчихсон хэвтэж байна шїї дээ. Ийм хїмїїс буу шийдэмтэй  дайн болоход нїхэн дунд хэвтээд л їлддэг байхгїй юу.

-Яг тэр їед хожмоо биелнэ гэж бїхэл бїтэн нийгмийг гэж бодож цус гаргахгїй тайван замаар єєрчилнє гэж бодож байв уу?

-Бид тэр їед 10-ны цуглааны дараа тангарагаа єргєсєн. Тэр їед л Бошигт гуай, Ч.Энхээ байсан. 15-уулаа байсан гэсэн їг л дээ. Ч.Энхээ оролцохгїй гээд. Бошигт гуай ард нь байна гээд. Тэгээд бид арван гурвуулаа тангараг єргєсєн. Их сургуулийн ленгафоны танхимд уулздаг байлаа. Тэнд бид чинь тангарагаа єргєж  байсан. Одоо миний тэмдэглэлийн дэвтэрт тэр тангарагын їг бий л дээ. Бидний хувьд ардчиллын тєлєє амь насаа алдахаас айсан нэг ч хїн байгаагїй. Энд тэнд очихоор чулуу нїїлгэж байлаа. Гэтэл би тэр їед ээжийгээ их єрєвдєж билээ. “Миний хїїг яаж байгаа юм” гэчихсэн нїд ирмэх зуур миний ємнє ирчихсэн намайг хамгаалах гээд хаагаад зогсож байсан.

-Таныг уран бїтээлийн олз омог ихтэй байгааг сонсоод л байгаа. Энэ талаар яриагаа їргэлжлїїлье….

-Монгол Улсаас Япон Улсад суугаа элчин сайд Хїрэлбаатарын санаачилгатайгаар тус улсад Монголын їндэсний урлагийг дээд зэрэглэлийн тайз руу гаргая гэж хоёр жил бид хєєцєлдєж байна. Хєгжингїй  орнууд нэг ажил эхлэхдээ доод тал нь жил цаад тал нь хоёр гурван жилийн  ємнєхийг харж тєлєвлєдєг юм байна. Энэ явсны їр дїн сая гарч Фїжи уулын дэргэд Монголын зураачдын їзэсгэлэнг гаргангаа тэрэнтэйгээ уялдуулж ардын урлагийн дуу хуур, хєємий, цуур, бие биелгээг оруулсан мэргэжлийн уран бїтээлчдийн бїтээлийг наймдугаар  сард тоглуулахаар тохирсон байгаа. 10 дугаар сарын нэгэнд Японы эзэн хааны хїрээлэлд багтсан Японы парламентын гишїїд болон нэлээд дээд зиндааны хїрээлэлд багтсан том урлагийн фестивал болдог юм байна. Японы Соёлын газрын  дарга бидэнтэй уулзаад  аравдугаар  сард болох том наадам цэнгїїнд Монголын ардын урлагийг тоглуулъя гэсэн. Бараг цаг гучин минутын найруулга хийх боломжийг надад олгосон. Ойта мужид филармонийн маш том танхим байдаг. Тэнд мєн 2014 оны 11 дїгээр  сарын 14-єєс арванхоёрдугаар сарын эхний тав хоногийн хооронд бас Монголын ардын урлагийн уран бїтээлийг найруулан тоглоно.

-Мєн манай язгуур урлагийнхан гранпри авсан. Та бас маэстро гэж цол авсан гэсэн.  Энэ талаараа та ер яриагїй санагдана….

-Залуу байхад амжилт гаргаснаа  яримаар санагддаг байлаа. Одоо нас ахиад тэгэж байгаа юм уу, намба суугаад тэгэж байна уу, аливаа  сайхан їйл хэрэг болохоор заавал яриад байх шаардлага ч їгїй юм шиг, нэгэнт хийсэн л юм чинь гэж бодогдох болж дээ. Гэхдээ энэ сайхан мэдээлэл олон тїмэнд хїрсэн байна лээ. 2013 оны зургадугаар сард “Домог” хамтлаг, мєн хамтлагийн хєгжимчин хєємийч Шинэцоггени, морин    хуур чуулгын тєгєлдєр хуурч Баярцэцэг гэсэн багтай бїрэлдэхїїн Австрийн Вена хотод болсон Шубертийн нэрэмжит олон улсын хєгжимчдийн  уралдаан наадамд оролцоод гоцлолоор Шинэцоггени гранпри,  хамтлагаараа “Домог” гранпри аваад, тєгєлдєр хуурч маань шилдэг концертмейстр гэсэн  шагналыг аваад ирсэн. Тэр шагналыг авсны дараа  Соёл, спорт аялал жуулчлалын яам дэмжээд чих зєєлєнтэйдїї хандаж манай хїїхдїїдийг урамшуулж хамтлагийг нь дангаар жар гаруй сая тєгрєг, Шинэцоггенид жар гаруй сая тєгрєг, тєгєлдєр хуурчид жар гаруй сая тєгрєг єгсєн.  Манай хїїхдїїд їїнд  их урамтай байгаа.

-Спортын амжилт їзїїлсэн хїмїїст мєнгєн шагнал єгдєг шиг л урлагийг дэмжиж єгсєн юм байна, тийм її?

-Аан яг тэрэн шиг л. Ардын урлагийнхаа хїмїїст  тийм урамшуулал єгдєг, дїрэм журамд нь байдаггїй юм байна. Дэлхийн сонгодогт нь єгнє гэсэн чиг баримжаатай байдаг юм билээ.       Монголын ардын урлаг гэдэг бол дэлхийд том зиндаатай юм шїї. Энїїгээрээ миний Монголын сонгодог урлаг гэж бид нотолж харуулж дэлхийд таниулах ёстой юм байна гэж зориод байгаа. Тэрний нэг їндсэн биелэл нь наймдугаар  сарын сїїлээс есєн сар хїртэлх арав хоног дотор Болгарт болсон дэлхийн ардын урлагийн наадамд оролцсон юм. НЇБ-ын дэргэдэх шинжлэх ухаан соёлын байгууллага Юнеско, Дэлхийн язгуур урлагийн академи, Европын язгуур урлагийн нийгэмлэгїїдийн  холбоо, Дэлхийн ардын урлагийн нийгэмлэг гэсэн ийм дєрвєн том байгууллага Болгар улстай хамтраад зохион байгуулсан энэ том арга хэмжээнд  манайхаас “Домог” хамтлаг дангаараа хєгжмийн тєрлєєр орж,  мєн “Домог” чуулга гэж єргєтгєсєн бїрэлдэхїїнээр орсон. Тэрэнд нь уртын дуучин, бие биелээч, уран нугараач гэж ороод ансамблиараа гранпри дэлхийн їнэмлэхїй аварга, дан хєгжмийн тєрлєєрєє гранпри авсан.  Энэ наадам гурав дахь жилдээ зохион байгуулагдсан. Дэлхийн ардын урлагийг сонгодог тївшинд хїргэх гэсэн зорилготой. Гурав дахь жилдээ бїх шилдэг шагналыг нь аваад ирсэн. Ансамблийн тєрєлд нь найруулагчийн номинаци байсан. Тэр ангилалд нь миний бие орж маэстро гэсэн цол авсан. Маэстро гэдэг нь итали їг юм билээ. Ринчен гуайн монгол хэлээр буулгасанаар бол тєгс боловсорсон, тєгс тєгєлдєр гэсэн утгатай юм байна. Би тэрийг анзаараагїй явж байтал  манай найз нєхєд  хэлнэ лээ. Би болохоор урлагийн мастер гэсэн утгатай гэж ойлгоод  хэнэггїй байсан чинь их том шагнал юм байна. Тэнд очоод монгол хїн ямар том баялаг юм бэ гэж бодсон.   Монгол хїн болсноороо, монгол удам угсаагаараа их бахархсан. 24 орны 98 дуу бїжгийн чуулга оролцсон юм. Барууны орнуудын ардын урлаг хоорондоо их тєстэй юм. Хувцас  нь ч ойролцоо. Дорно дахины ардын урлаг онцгой юм. Тэр дундаа монголчуудынх  онцгой байсан. Шїїгчид нь эхлээд нэг их анзаарахгїй, тоомжиргїй байсан. Би хїїхдїїддээ  “За яахав, эд нарыг мэндэлдэг болгоно оо “гэж хэлж байсан юм. Эхний тоглолт болоод маргааш нь Монголын багийг удирдаж яваа хїн нь хаана байна гээд л уулзаад мэндлээд, мэндлэх нь байтугай хїндлээд сїйд  болсон. Дэлхийн їнэмлэхїй аварга болсон гээд 2000 еврогийн шагнал дагалддаг юм билээ. Би хїїхдїїддээ тэнцїїхэн шиг хуваагаад  єгсєн. Энэ бїхэнд “Арт лар” гэдэг компани тусалж, Б.Цацралт маань энэ бїх їйл явдлын хєтєч болж явсан.  Зургаан янзын тавилттай тоглолтууд  хийсэн. Уртын дуучин, уран нугараач гайхамшигтай. Уран нугараач охин хєлєєрєє нум сум харваж гайхуулсан. Мєн ирээд олон хамтлагийн хамтарсан тоглолтууд хийлээ. Долоон хамтлаг хамтарч  Бээжингийн Сувдан театрт очиж бас тоглосон. Энэ театр дэлхийд гуравт ордог.  Манай Энхгэрэлийн бїжгийн дэглэлт гайхалтай байсан.

-Монголын язгуур урлаг юугаараа онцлог байдаг юм бэ?

-Манайд урлагийн олон тєрєл байна. Уртын дуу, морин хуур,  хєємий, уран нугаралт,  цуур,  бие биелгээ гээд л.  Монгол хїний дотоод ертєнцийн философийг хїн болгонд хїртээж єгєх боломж ардын урлагт байдаг юм билээ.  Жишээ нь Уяхан замба тивийн наран энэхэн дэлхий даяхнаараа мєхдєл їгїй манданам зэ гэж ганцхан їндэстэн хэлж чадсан  байна шїї дээ. Тэр нь монгол. Одоо есєн хамтлаг зэрэг тоглоход Японы саунд мастер ирж байгаа. Дуугаралтыг цэвэр эгшиглэнтэй гаргахад туслах юм. Айн Рэндийн гурван жїжгийг бага тайзны жїжиг болгон тавьсан. Єнгєрсєн жилийн тавьсан хуулийн тогтолцооны талбар луу єнгийж хийсэн жїжиг бол “Нэгдїгээр  сарын 16-ны шєнє” гээд жїжиг байгаа. Одоо 2014 оны гуравдугаар сарын эхээр Айн Рэндийн “Миний худалдаж авсан эхнэр” гэсэн єгїїллэгээр нэг жїжигчнээр тоглоно. Жїжигчнээ нууцална. Одоо сонгочихсон  байгаа. Жїжигчнээ зарлахгїйгээр тоглоно.

Д.Мөнгөндалай

http://www.dnn.mn/publish/?vid=49542

“Женерал электрик”-т ажил­лаж байсан монгол залуу англи инжене­рүү­дийн хэдэн арван жилийн дотор хийсэн ажлыг дө­рөв­хөн жилд амжуулжээ. Гар утас­­наас эхлээд ца­хим тө­хөөрөмжүүд хийх аргыг олсон инженер Н.На­­цаг­­нямын “Синхрон генера­то­рын реактив чад­­лын автомат то­хи­руул­га бо­лох NaNyam-AX12 болон түүний вир­таул лабора­тори” гэсэн энэ бүтээлд Ерөнхийлөгч зарлиг гар­ган Тө­рийн соёрхол хүр­тээгээд бай­на.  Цахил­гаан хэрэглэс­ний төлбөр гэж хойд хөр­шид хэдэн тэр­бумаар өг­дөг мөнгийг хэмнэсэн нь залуу инже­нерийн бүтээ­лийн эхний бодитой үр дүн.

Ингээд Төрийн соёрхолт Н.Нацагням­тай хийсэн ярилц­лагаа хүргэе.

-Төрийн соёрхол хүртсэнд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Анх авч байгаа медаль маань төрийн дээд одон байгаад үнэхээр их баярлаж байна.

-Бүтээл чинь амьдралд буу­вал  гар утас, DVD тоглуулагч, IP телевизорыг хүртэл эндээ хийж болно гэл үү?

-Ямар ч цахим төхөөрөмжийг хийх боломжтой. Монголчууд  хоёр гаргүй учраас л юм хийж чадахгүй гэж хэлүүлдэг байсан. Нэг гар нь Реал тайм оперэйтинг систем. Нөгөө гар нь Пи Ай Ди контрол систем. Энэ хоёр байхгүйгээр ца­хим төхөөрөмж хийх боломжгүй. Үүнийг монгол нэрээр хийсэн. Барууны технологийн нууц бидний толгойд ороод ирсэн гэсэн үг. Хэрэглээ болгочихвол бид юуг ч хийж чадна. IT-гийн бизнес хөгжих­гүй байгаа нь ийм учиртай. Зүгээр нэг программист  хүн энэ бизнесийг хөгжүүлнэ гэж буруу ойлгоод байдаг. Хоёр гаргүй бол хоол идэхэд хэцүү. Математик гаргалгаа нь бидний хэзээ ч бо­доод олохгүй тэгшитгэл байдаг. Тэр гаргалгааг нь би Англиас олоод ирсэн юм. Түүнээс биш бид тэдний өчнөөн тэрбум доллараар бүтээ­сэн 100 жилийн хөгжлийг гүйцэх­гүй. Орчныг нь мэдэрч толгойдоо хийж  ирэхгүй бол хулгайлах ямар ч боломжгүй. Тэдний нууцлаад байгаа тэгшитгэл надад хэрэггүй. Учир нь би өөрөө хийж чадна. Рийл тайм оперэтинг бол үйлдлийн сис­тем. Windows XP, Мак бол үйлд­лийн системүүд. Электрон төхөө­рөмж болгонд тийм үйлдлийн сис­тем байдаг. Тэрийг нь би хийсэн юм.

-Таны хийсэн ажлыг  Англид нэг, хоёрхон л хүн хийдэг гэж сонссон. Тэгэхээр нэлээд мундаг хүмүүстэй нь ойр байж сурчээ?

-Тийм ээ. Надад зааж сургасан англи хүн “Энд 30 жил ажиллахад хэн ч надаас ингэж асууж байгаа­гүй” гэж байсан шүү. Англичууд амьдрал нь баталгаатай учраас юм суръя гэж тэгж их хичээдэггүй. Харин би монгол хүн, эндээ ирээд юм хий­хийн тулд бүгдийг сурахыг хичээ­сэн.

-Таны бүтээлийг эрчим хүч­ний салбарт ашиглахад  л Оро­соос хамаарахааргүй болно гээд байгаа. Эрчим хүчнээс өөр яг ямар салбаруудад хэрэглэх боломжтой вэ?

-Эрчим хүчнээс гадна барилга, уул уурхай зэрэг олон салбарт  ашиглах боломжтой. Мотортой юм бүр дээр хэрэглэх боломжтой. Өөр өөр зах зээл дээр зарахын тулд NaNyam гээд энэ төхөөрөм­жийн­хөө доторх хавтангуудыг зургаан хэсэг салахаар хийсэн. Гэрэлтүү­лэг, урсдаг шат, цахилгаан лифт гээд олон юманд хэрэглэнэ. Хүчний электроник, IT-гийн бизнес хаана байна тэр бүх газарт хэрэглэхээр  хийсэн. Миний  бүтээлийг инжене­рийн бүх салбарт зарж болно.

-Оросоос цахилгаанаараа хараат биш болно гэхээр хойд хөршөөс эрчим хүч авахаа болино гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болохгүй. Мон­голын эрчим хүчнийхэн актив чад­лаа тооцоолж реактив чадлаа  тооцдоггүй. Манайхны тооцоолж, тохируулж чадахгүй реактив чад­лын дутагдлыг нөхөх гэж Орос ТЭЦ-4 шиг том станцыг ашиггүй ажиллуулдаг. Хэрвээ Оросын оронд Англи байсан бол бид өрөнд орох байсан. Олон улсын жишгээр бол дэлхийн орнууд систем хоо­рон­дын реактив чадлын урсгал тэг байх гэрээ хийдэг. Энэ  гэрээгээ зөрчвөл ухаалаг байсангүй гэж  актив чадлаас арав дахин илүү үнээр торгодог юм. Англи   Шотланд  хоёр гэхэд л эрчим хүчин дээрээ Орос манай хоёр шиг харилцаатай. Гэтэл тэнд  реактив чадал байхгүй. Реактив чадлыг үйлдвэрлэх, шин­гээх зэрэгт нүүрс газ гэх мэт түлш­ний зардал гардаггүй. Хүчдэл их тал руугаа гүйдэл үүсдэг. Энэ гүйд­лийг реактив гээд байгаа юм. Үүн дээр ухаалаг менежмэнт хийж реактор тавьж тохируулаад кон­ден­саци хийчихэд л болох асуу­дал. Бүх станцуудад тавьчихад Оросоос ирж байгаа реактив  чад­лыг тэглэх боломжтой. Реактив чадлыг үйлдвэрлэж, өөртөө шин­гээж чаддаг генераторын төрлүүд байдаг юм.

-Реактив, актив гэдгээ энгий­нээр тайлбарлаач. Бид реактив чадлаа тооцож чадахгүй гэхээр бүр огт мэддэггүй байсан хэрэг үү, эсвэл…?

-Реактив чадлын автомат бай­даг­гүй бол яах вэ гэдгийг энгийн жишээгээр тайлбарлая. Тоос со­рогч залгангуут тог тасарчихлаа. Ямар ч юм залгахад хүчдэл унадаг. Хүчдэл уначихаар актив чадал болох цахилгаан энерги ирлээ ч тоос сорогчийг ажиллуулж чадах­гүй. Харин хүчдэлийг дээш нь болгохоор актив чадал ирж тоос сорогч ажиллана. Реактив чадал урсаж ирээд хүчдэлийг  дээшлүүл­дэг. Хүчдэлийг дээш, доош болго­дог юмыг л реактив чадал гээд байгаа юм. Реактив чадал байхгүй бол актив чадал ганцаараа  ирж нөгөө тоос сорогчийг ажиллуулж чадахгүй. Тоос сорогчийг халааж байгааг нь  актив чадал гээд ойлго­чихож болно. Бид активдаа мөнгө төлөөд реактивд төлдөггүй учраас би Оросууд хохироод байна гэж хэлээд байгаа юм.

-Реактив чадалгүй бол цахил­гаан түгээж мөнгө олно гэсэн ойлголт байхгүй болох нь ээ?

-Яг тийм. Цахилгаан станц  актив чадлыг иргэдэд өгч мөнгө олохын  тулд хаалгаа нээх ёстой. Хүчдэлийг хүмүүст өгөх гэж хаалга нээж байгаа гар нь реактив чадал.  Чулуудаж мөнгө олдог нь актив. Гэтэл дөнгөж саяхныг хүртэл хүмүүс реактив чадал байдаггүй гэж маргадаг байсан. Бүр реактив чадал байдаггүй гээд академич болсон хүн ч бий.

-Тэгээд хэн эхэлж ойлгов?

-Мэргэжлийн учир мэдэх улс бол тогтворжилт хэцүүдлээ гэдгийг мэддэг, юм хийх ёстой гэдгийг ойлгодог. Шийдвэр гаргах төвшинд эхэлж ойлгосон хүмүүс гэвэл Ерөн­хий сайд Н.Алтанхуяг, Боловсрол, шинжлэх ухааны  сайд Л.Гантөмөр хоёр.

-Таныг бүтээлээ танилцуу­лаад явахаар хүлээж авах хүн олдохгүй удсан гэж сонссон юм байна. Үнэн үү?

-Дөрвөн сарын хугацаанд  хэн ч миний  ажлыг тоогоогүй нь үнэн. Гантөмөр сайдтай уулзаад схемээ үзүүлсэн чинь “Жинхэнэ бүтээл байна” гээд дэмжсэн. Дараа нь Ерөнхий сайд дуудаж уулзаад реактив чадлын талаар яриулсан. Физикийн хүн болохоор ойлгоод дэмжсэн.

-Хэрвээ реактив чадлаа тэг­лэх­гүй бол өчнөөн станц бариад ч Оросоос салахгүй байж гэсэн бодол таны яриаг сонсоод төр­лөө?

-Яг тийм. ТЭЦ-10 хүртэл барь­сан ч  Оросоос  салж чадахгүй.  Жил бүр 50-иад тэрбум төгрөгөө  өгсөөр байх болно. Орос байхгүй бол тогтворжилтоо хийж чадахгүй бай­сан. Өмнө нь Орос байхгүй бол тогт­воржилт байхгүй болж, жаахан асуудал гарахад л генераторууд бүгд унадаг байсан шүү дээ. Хөл­дөх аюул ойрхон байсан гэсэн үг.  Реактив чадлаа ойлгоогүй байхад аваар биш ердийн сэлгэн залгалт хийхэд л бүх станц унтрах эрс­дэлтэй.

-Дөрөвдүгээр станцын өргөт­гөлийг англичууд нэлээд өндөр өртгөөр хийсэн. Өөрсдийнхөө юмыг оруулж ирж тавьсан боло­хоор тэгсэн үү?

-Ер нь бол тэгээд ойлгочихож болно. Англичууд бүгдийг нь аваад хаяж байгаад шинэчилдэг боло­хоор үнэтэй гарчихаж байгаа юм. Монголд яг таарсан инженерийн шийдлийг тэд гаргаж чадахгүй. Гэтэл Оросын хуучны юмнуудад  Англиас ч илүү зүйл байна. Би тэр гоё юмнуудыг нь үлдээгээд зөвхөн тархийг нь солино. Тэгээд гар ажиллагаатайг нь автомат болгоно. Долгионоос хамгаалдаг шүүлтүү­рүүд байдаг. Тэр шүүлтүүрийг нь Монголдоо тохируулж хийсэн. Монголын радиус Английнхаас өөр. Монголын дотооддоо ялга­руул­даг долгионы өнгө, давтамж нь өөр байдаг юм. Өөрөө хардвэй­рээ зохион бүтээж байгаа болохоор тэрэнд нь таарсан шүүлтүүрийг лабораторид сонгочихож байгаа юм.

-Гаднаас техник программ хангамж авч ашиглахгүй зөвхөн өөрөө зохион бүтээхээр зард­лын хувьд асар их зөрүү гардаг гэсэн. Хэр зөрүү гардаг вэ?

-IT-ийн бизнест материаллаг өртөг гэж байхгүй л дээ. Англид байхдаа материаллаг зардлыг хэдхэн центээр тооцож асар их ашиг олдогийг хараад гайхсан. Хямд өртөгөөр сонирхолтой, ухаа­лаг бизнес хийж байгаа нь таалагд­сан. Миний хийсэн хардвэр, софт­вэрийг хэн нэгэнд өгөхөд шууд хийж чадахгүй. Хийсэн ажлаа дөрвөн жил туршлаа. ТЭЦ II дээр хагас жил гаруй тасралтгүй найдвартай удир­даж байна. Би хардвэр, софтвэ­рийг ганцаараа хийсэн ч судал­гаа­ны болон  механик ажилд 40 гаруй хүн хамтарсаны хүчинд ийм үр дүнд хүрсэн. Монголын анхны цахим генераторын удирдлагыг харахын төлөө эрчим хүчнийхэн сэтгэл нийлж ажилласанд баярлаж байгаа. Англид гэхэд ийм бүтээн байгуулалтыг зуун жилд нэг удаа л хийдэг. 1965 онд Англид хийсэн хардверийг өнөөдрийг хүртэл зарж байна. Барууны технологийг бид  маш их өөрчилсөний эцэст, өчнөөн зардал гаргаж байж хөрсөндөө буулгадаг. Жишээ нь программ хангамжийн нэг төхөөрөмж авахад л 4000 ам.доллар. Тэр тэр төхөө­рөм­жийн өөрийн өртөг нь 30 ам. доллар. Газын бойлуурт байгаа электроникийн хавтангийн өөрийн өртөг нь 30 ам.доллар. Гэтэл тэр бүтээгдэхүүнийг зах зээл дээр 300 ам.доллараар зарж байна. Бид 4000 ам.доллараар юм худалдаж авч байж яаж 30 доллартай өрсөл­дөхөв. Миний хувьд тэрийг нь 30 доллар биш 10 доллараар хийчих­сэн. Үлдсэн нь бидний оюуны ашиг. Дэлхийн хэрэглэгч болж байгаагаа  IT-гийн бизнес Монголд хөгжсөн гэж ярьдаг нь хөгжил биш л дээ.

-Таны бүтээлийг амьдралд хэрэгжүүлэхэд  өртөг шаардах уу?

-Дахиад дөрвөн жил сууж бү­тээн байгуулалт хийхгүй. Нэгэнт схем,  хардвэр, софтвэр нь бат­лагд­сан. Хавтангаа янзалж, гагнаж туршаад тавихад хэдхэн сарын хугацаа хэрэгтэй.

-Эрчим хүчний станцуудад системээ суурилууллаа. Өндөр технологийн системийг тэгээд хэн ажиллуулах вэ?

-Характерийг нь бид өөрсдөө тодорхойлохоос аргагүй. Бид гэдэг нь хувийн институт. Түүнээс биш  агентлаг тодорхойлоход хэцүү.

-Оюуны өмчөө хамгаалах талын юм хийсэн үү?

-Ази, Америкийн патентаа хам­гаалдаг хоёр янзын аргын нэг нь нэр. Нэгдүгээрт би NаNyam гээд өөрийнхөө нэрээр хамгаалчихаж байгаа юм. Хоёрдугаарт технологи нь өөр. Минийхийг салгаж аваад англичуудын  ТЭЦ-4-т хийсэн гене­ра­торт залгаад 50, 60 герц өгөхөд бүгд ажиллана. 100-200-г өгөхөд Английнх ажиллахгүй, харин ми­нийх ажиллаж байх жишээтэй. Схем нь огт өөр гэсэн үг. Манайхан гаднаас хуулаад тавья гэдэг.  Тийм боломж байхгүй. Гадны компаниуд юу гэж хоол олж байгаа юмаа дэлгэх вэ дээ. Харин их, дээд сургуулийн багш, оюутнууд нь  өөрсдийгөө сурталчилж юмаа  тавьдаг. Үйлдвэрт хэзээ ч байж болохгүй  хүүхдийн тоглоом маягийн стандарт бус схемүүд байдаг.

-Англичуудын хэмжээний бүтээлийг монгол залуу хий­чих­лээ гэж ойлгож байна. Одоо бүтээлээ мөнгө болгох хэрэгтэй. Жишээ нь Англи бүтээлээ яаж мөнгө болгодог юм бэ?

-Англичууд хардвэр, софт­фэ­рийг зохион бүтэж байгаа техно­логи, ноу хаугаа стандарт  болго­дог. Тэр стандартыг нь америк мэдэхгүй болохоор худалдаж авъя гэдэг. Англичууд мэдээж зарахгүй, 2000 паундаар үнэлчихдэг. Аме­рик­чууд жил бүр 2000 паунд ту­шааж лицензээ сунгуулж мөнгөө үрэхийг хүсэхгүй. Англи инженер­тэй гэрээ хийгээд бүх технологио өгдөг. Гэрээ хийсэн англи инженер  Америкийн софтвэр, хардвэрийг   Английн стандартад хөрвүүлдэг. Хасахыг нь хасч, өөрчлөхийг нь өөрчлөөд. Үндэсний үйлдвэрлэлээ хамгаалдаг бамбай бол  стандарт. Гэтэл бид евро стандартыг нутаг­шуулна гэж яриад байдаг. Энэ ажлыг эхлүүлсэн хүн бол  оюутны гэмт хэрэг хийснээс ялгаагүй. Дэл­хий стандартаараа өрсөлдөж бай­хад бид бамбай, сэлэмгүй нүцгэн гараараа тулалдах гээд байна л даа. Үнэхээр  Евро стандартыг авчих юм бол энд байгаа бүх үйлд­вэр хаагдаж бүгдийг европоос авна гэсэн үг. Европоос Герман, Франц хоёрын үйлдвэрлэл асар хурдтай өсч байна. Стандарт нь тэр хоё­рынх учраас өсч байгаа юм. Нөгөө­дүүлээ хэрэглэгч болгочихсон гэсэн үг.

-Тэгвэл таны бүтээсэн ноу хаугаар мөнгө олох ямар боломж байна. Мөнгө олохын тулд Монгол яах ёстой вэ?

-Стандарт гэдэг бол миний хардвэр, софтвэр зохион бүтээж байгаа ноу хау. Энэ ноу хауг “Ма­найх ийм стандарттай болчихлоо. Гаднаас юм оруулж ирж болно. Гэхдээ тэрийгээ монгол стандарт руу оруулаад зарж болно” гэчихвэл мөнгө олоход асуудалгүй.  Англид ийм дүрэм үйлчилдэг. Капиталист  улс импортоо ингэж хамгаалдаг. Америк Англид жил бүр их мөнгө төлөлгүйгээр англи инженерийг хөлсөлдөг гэж ярьсан  даа.  Яг тэрэн шиг LG утсаа манайд заръя гэвэл надад бүх технологио өгнө. Манай инженерүүд тэрийг нь хасахыг нь хасч, сайжруулахыг нь сайжруу­лаад Монголдоо хийнэ. Гэхдээ LG гэсэн нэрээрээ гарна.  Англи ингэж хөгжиж байна.

-Таны бүтээсэн системээр дэлхийн хэмжээний өрсөлдөг­чид гэвэл хэн байна?

-Миний удирдлагын системийн генераторын бизнест гэхэд дэл­хийд хоёрхон монополь компани бий. Нэг нь Английнх, нөгөө нь Америкийнх. Энэ хоёр зах зээл дээр өрсөлддөг. Монополиор байлд­даг. Дээд сургуулийн док­торууд капитализм чөлөөт өрсөл­дөө­нөөр хөгждөг гэдэг. Үнэн хэрэг­тээ импортоо хамгаалж байж, ху­вийн компаниуд нь улсынхаа за­хиалгаар юм хийж, улс нь моно­полио дэмжиж байж хөгждөг.

-Засгийн газар “манайх ийм стандарттай” гэсэн шийдвэр гаргачихад л болно гэсэн үг үү?

-”Манайд ийм стандарт байна, өөр стандартаар бүтсэн  софтвэр, хардвэрийг оруулахгүй” гээд хууль гаргачихна гэсэн үг. Гэхдээ тэр нь улсын биш хувийн өмчид байна. “Хайнз” гээд кетчуп бий. Технологи нь нэг номер. Тэрний стандартыг Засгийн газраас нь хүлээн зөвшөөрч муу кетчупыг хорьж 30 жил монополдсон. Ингэж оюуны өмчийг дэмжиж хамгаалдаг. Барууны юм чанартай гэдгийн гол нууц нь энэ. Гэтэл бид ардчиллаа эхлэхдээ  Америкийн профессорыг авчраад заавраар нь явчихсан. Америкт очоод профессоруудтай нь уулзахаар амьдралаас тэс өөр чөлөөт өрсөлдөөн гэж  ярьдаг. Үйлдвэр дээр ажиллаж байгаа хүмүүстэй нь уулзаад асуухаар “Мэддэггүй нь хичээл заадаг, мэд­дэгүүд нь үйлдвэр дээр ажилладаг” гэж байгаа юм. Үйлдвэрлэлийн процесс гээд байгаа нь энэ.

-Шилдэг эрдэмтний шагнал аваад удаагүй байтал төрийн соёрхолт инженер болчихлоо. Засаг үнэлж байгаа болохоор боломж олгох байх. Ямар нэг зүйл амласан уу?

-Инноваци гээд гаднаас орж ирдэг импортын олон тэрбумын захиалгаас хийж чаддагаа ав гэсэн.

-Залуу хүн ийм амжилтад хүрлээ.  Ингэхсэн тэгэхсэн гэсэн хүсэл  буцалж байгаа биз дээ?

-Бүх инженерүүд маань Анг­лийн сениор инженерийн түвшинд  бүгдийг хийж эхэлнэ. Бүх зах зээлд бүтээгдэхүүнээ борлуулна. Тэгээд ирвэл Обамад таалагдана. “Овоо доо, энэ монголчууд чинь арав, хорин тэрбум доллар хаячихад дотроо шингээгээд авах чадвартай болчихлоо” гэж олзуурхана. Хувийн институт хийгээд ирэхээр Обама ойлгож эхэлнэ.

-Обамад таалагдвал яана гэж, сайн ойлгосонгүй?

-Барууны өндөр технологийг сайжруулаад зохион бүтээчихээр геополитикийн хувьцаагаа авах боломж нээгдэж байгаа юм. Геопо­литикийн хувьцаа гэдэг нь Орос Хятадын хөрш улс орнуудад  АНУ үнэгүй олон арван тэрбум доллар өгч Орос Хятадын хараат улс бо­ло­хоос урьдчилан сэргийлдэг. Жишээ нь Швед, Тайвань байна. Гэхдээ энэ хувьцааг авах хоёр нөхцөл байдаг. Барууны техноло­гийг өөрсдөө үйлдвэрлэдэг байх, улс төр эдийн засгийн тогтолцоо нь ухаалаг энгийн автоматаар хөгждөг систем байх гэсэн шалгуур нөхцөл байдаг юм. Шингээх техникийн болон улстөрийн боломжийг нь харж байж өгдөг л дөө.

-Улс төр, эдийн засгийн тог­тол­цоо нь ухаалаг, энгийн, авто­матаар хөгждөг гэдэг нь…?

-Капиталист бол автоматаар хөгждөг тогтолцоо. Саяхан Горба­чёв, Тетчер хоёрын үерхлийн талаар баримтат кино үзлээ. Гор­бачёв эхлээд  Тетчерийг өрөөндөө оруулж байгаа юм. Баахан бичиг цаас, бөөн ажил ундарсан өрөө. Тетчер нөгөөхөө магтаад, нөгөөх нь аймаар ажилтайгаа яриад. Эмэгтэй хүний дотуур хувцасны загвар батлахад хүртэл санаа оноогоо нэмэрлэж, баталж гарын үсэг зурс­наа хүртэл ярьж байгаа юм.  Дараа нь Горбачёв Тетчерийн өрөөнд орсон чинь үзэг, цаас, бүр тамга ч байхгүй цомхон өрөө угтдаг. Ер нь Английн компаниуд тамгагүй. Зөв­хөн гарын үсэг л байдаг. Тэгсэн хэр нь эдийн засаг нь автоматаар буцалж байдаг. Горбачёв  үүнийг нь хараад “Ямар ухаалаг юм бэ” гээд өөрөөсөө ичсэн байдаг. Баруу­ныхан Орос, Монголчуудыг  одоо ч гэсэн тэр тогтолцооноосоо салаа­гүй гэж ярьдаг. Сүүлийн үед Зас­гийн газрын зарим сайд нар “Төр мэдлэгтэй, мэдлэггүй хүмүүсээ шалгах гэдгээ больё, зах зээл шалгана” гэж ярьдаг болсон.  Үнэ­хээр зах зээл л шалгадаг. Энэ ухаалаг системийг Горбачёв сүүл­дээ ойлгоогүй хаясан л даа. Уг нь бол ардчиллын хоёр дахь хувьсгал байгаа юм.  Инженерийн агентлаг­гүй болоод хувийн хэвшлийнхэн хийгээд эхэлбэл автоматаар хөг­жөөд ирнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

http://www.dnn.mn/publish/?vid=49477

“Монгол Масс Медиа” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Амундратай ярилцлаа.

-Бид энэхүү ярилцлагын буланд оролцсон зочид болгоноос асуудаг уламжлалт эхний асуулт байдаг юм. Таны бодлоор, туршлагаар маркетинг гэж юу вэ?

-Би онолын сургуулийг төгсөөгүй. Тэр утгаараа онолын зүйлсийг нь мэдэхгүй байж магад. Гэхдээ энэ чиглэлээр унших их дуртай, нэлээд уншдаг, судалдаг. Ингээд туршлагаас харахад “Ялгарах+Байршил” нь хамгаас чухал аливаа бүтээгдэхүүний маркетингийг хийх гэж байгаа бол тухайн бүтээгдэхүүнийхээ ялгарлыг хамгийн түрүүнд тогтоох хэрэгтэй. Тэрний дараа байршуулах. Нэгэнт ялгараад байршчихсан зүйл эргээд бодоход Брэнд-тэй холбоотой болоод явчихна. Брэнд гэдэг нь хүний сэтгэлзүйтэй холбоотой болчихно. Энэ бүгдийг базаад хэлэхэд, маркетинг гэдэг нь аливаа бүтээгдэхүүнийг шинжлэх ухаанчаар хүний сэтгэлзүйд яаж байршуулах вэ? гэдгийг шийдэж өгдөг зүйл юм болов уу гэж би боддог.

-Шинэ дугаарын маань онцлох сэдэв улс төрийн маркетинг юм. Сүүлийн хэдэн жил улс төрийн байгууллагын маркетинг, ПиАр чиглэлээр нилээд ажилласан туршлагатайг мэдэх юм. Таны хувьд бизнесийн байгууллагын маркетинг, улс төрийн байгууллагын маркетингийн хоорондын ялгаа, ижил төстэй тал юу вэ?

-Би “Улс төрийн маркетинг” гэсэн нэр томъёо зөв эсэхийг мэдэхгүй байна. Миний хувьд олон нийттэй харилцах харилцааны тухай ярьж байна гэж ойлгож байна. PR буюу Public Relation гэж хэлдэг. Гэхдээ энэ үгнээс ерөнхийдөө татгалзчихаад байгаа. Сүүлийн үед Communication Strategy, эсвэл Political Service гэж хэлдэг болсон. Бизнесийн болон төрийн байгууллагуудын маркетингийн хувьд мэдээж ялгаа байгаа. Энэ нь ахиад л ялгарлын тухай асуудал. Жишээ нь: Кока кола энэ олон жилийн түүх, тэр амтаараа яаж өөрийн брэндийг бүтээсэн шиг тухайн улс төрч өөрөө ямар сэдэвтэй, юу ярьдаг байх нь хамгийн чухал. Тэдний гол хандах сегмент нь олон нийт. Олон нийт нь өөрөө сонсдог. Тэдгээр хүмүүстэй юу ярих, сэдэв нь юу байх вэ гээд маш чухал. Нөгөө талаас ямархуу имижтэй байх мөн иж бүрдэлийг бий болгоно гэдэг арай өөр зүйлсийг тооцох хэрэгтэй болдог. Ингээд харахаар ажиллах үндсэн зарчим аргачлал нь адилхан ч хийц хэлбэр дүрс  дээр бүх зүйл нь ялгаатай.

Миний бодлоор олон нийттэй харилцах гэдэг нь улс төрчийн хувьд тухайн нийгэм, тухайн зорьж байгаа бүлэгт нь тулгамдсан сэдвээс гол асуудал нь эхлэнэ. Бид Миринда гэдэг ундаа Фантагаас яг яаж ялгарах вэ гэдэг асуултанд хариулах хэрэгтэй болдог. Тэрэн шиг шинээр хуулийн салбарт гарч ирж байгаа мундаг хүн байлаа гэж бодоход хууль зүйн сайдын хуулийн бодлогоос яаж ялгарах вэ гэдэг асуудлыг шийдэх ёстой. Телевизээр олон гарах, ярилцлага олон хийх нь чухал биш. Сэдэв буюу үзэл баримтлал их чухал гэж бодож байна.

-Улс төрийн байгууллагыг бизнесийн байгууллага гэж үзвэл үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүн нь улс төрч болох байх. Тэгвэл тухайн байгууллага бүтээгдэхүүнээ нийт ард түмэнд хэрхэн брэнд болгох вэ? Энэ тал дээр таны хэрэгжүүлж байсан амжилттай жишээ байвал манай уншигчдад сонирхуулаач…?

-Миний хувьд улс төрийг компани гэж үзвэл бүтээгдэхүүн нь мөрийн хөтөлбөр гэж үзнэ. Улс төрч бол түүнийг түгээж байгаа суваг болно. Тухайн бүтээгдэхүүнээ буюу мөрийн хөтөлбөрөө, улс төрчөө яаж брэнд болгох вэ гэвэл. Би яг тэгвэл, ингэвэл брэнд болчихно гээд хэлчихмээргүй байна. Эхлээд судалгаан дээр маш сайн тулгуурладаг байх хэрэгтэй. Нийт нийгэм юуг хүсэн хүлээж байна? Жишээ нь: манай ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Авлига гэсэн сэдэв дээр нэлээд ач холбогдол өгч ажилласан. Манай нийгэмд шударга бус явдал тогтчихсон, авлигатай тэмцэх хүлээлт байсан. Тэгэхээр, нэгт бол тэр хүн нийгмээ сайн мэдэрсэн, хоёрт бол тэр хүний зөвлөх баг мундаг сайн ажилласан гэж үздэг. Судалгаан дээр үндэслээд уг сэдвийг маш зөв сонгосон. Тэгэхээр, Нэгдүгээрт өөрөө олон нийттэй шууд харилцдагаараа хувийн компаниас ялгаатай учраас олон нийтийн сэтгэлзүйг, нийгмийн хүлээлтийг маш сайн судалж мэдэх нь чухал. Хоёрдугаарт, нийгмийн хүлээлтэд тохирсон үзэл баримтлалтай болох ёстой. Тэр үзэл баримтлалд мөрийн хөтөлбөр байх ёстой. Жишээ нь: нийгэмд “Манай улс Сингапур шиг хөгжих ёстой” гэсэн хүлээлт байгаа бол бид яаж Сингапур шиг хөгжих вэ гэдэг мөрийн хөтөлбөрийг маш сайн боловсруулах хэрэгтэй. Гуравдугаарт, соён гэгээрүүлэх гэдэг функц их чухал. Бид мөрийн хөтөлбөртэй байдаг, зорилготой байдаг. Гэтэл олон нийт нь түүнийг ойлгохгүй бол их хэцүү. Өнөөдөр бол ийм бэрхшээл тулгарчихаад байна. Миний бодлоор хүссэн хүсээгүй Монгол улсын эдийн засаг уул уурхайн эдийн засагтай орон. Гэтэл олон нийт нь уул уурхайн эдийн засгийг эсэргүүцээд байдаг. Уул уурхайн эдийн засгийг муухай харагдуулах бүх зүйлийг гадны захиалгаар энд тэндэхийн төрийн бус байгууллагууд хийчихсэн байдаг. Мөнгө төлөөд, хэвлэл мэдээллийг нь худалдаж аваад хийчихэж байна. Ийм болохоор олон нийтэд уул уурхайн эдийн засагтай орон гэдгийг соён гэгээрүүлж, ойлголт өгөх нь чухал. Дөрөвдүгээрт, тогтвортойгоор тасралтгүй эргэх холбоонд орох. Олон нийт ер нь мартамхай байдаг. Тухайн өгсөн мэссэжийг ойролцоогоор 3 сарын дараагаар үндсэндээ мартчихсан байдаг. Жишээ нь: дээхэн үед Н.Энхбаяр гуайг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Авлигатай холбож маш их ярьдаг байсан. Одоо ингээд хэвлэл мэдээллээр харахад, тэр хүн буцаад улс төрийн орон зайд хэрэгтэй ч юм шиг зүйлсийг бичээд эхэллээ. Энэ нь олон нийтийн мартамхай байдлыг харуулаад байгаа юм. Тэгэхээр тогтвортойгоор тасралтгүй эргэх холбоонд орохтой холбоотойгоор эргэх холбоог системлэж өгөх хэрэгтэй. Бас дахин жишээн дээр ярья: Америкийн нийгмийг Америкийн Ардчилсан Нам ойролцоогоор хоёр мянган хэдэн зуун бүлэгт хуваачихсан байдаг. Энэ бол оёдолчны бүлэг, энэ бол покер тоглодог хүмүүсийн бүлэг, энэ бол хөл бөмбөг сонирхдог хүмүүсийн бүлэг. Тэгээд, энэ хоёр мянга хэдэн зуун бүлэгт тасралтгүй хүрч байдаг сувагтай болчихсон. Фэйсбүүкийг ашиглана, бизнесийн бүлэгт CNBC-г ашиглаж, ерөнхий массдаа CNN-г ч юм уу. Тэр бүлэгтээ хүрэх сувгаа зөв тодорхойлж, тасралтгүй эргэх холбоонд орж байгаа юм. Тавдугаарт, зайлшгүй хийж байх алхмын нэг бол сэдвээ дандаа хааж байх хэрэгтэй. Би хоёр дахь хэсэгт үзэл баримтлалтай байх ёстой гэсэн. Үүндээ тохирсон үйл явдал зохион байгуулж, эргээд үйл явдлаа хараад дүгнэлт өгч байх хэрэгтэй. Жишээ нь, хотын дарга бол гэр хороолол гэж ярьж байна. Сэдвээ эхнээс нь хааж эхэлж байна. Гэр хорооллыг орон сууцжуулах асуудал бодитойгоор эхэлчихлээ. Хүмүүс нүүгээд эхэлчихлээ. Энэ нь эхний хаалт. Магадгүй жилийн дараа эхний орон сууцны хороолол бий болоод эхлэхээр хоёр дахь хаалт болох жишээтэй. Сэдвийг хаахгүй, задгай орхисноор сэдэв балартана. Сэдэв балартсанаар  эргээд улс төрчийн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлнө. Энэ бүхнийг дүгнээд хэлэхэд, улс төрийн байгууллагын хувьд, улс төрчийн хувьд олон нийттэй харилцах асуудал гэдэг маань үйл явдал. Хамгийн сайн ПиАр шийдэл бол үйл явдал зохион байгуулах. Жишээ нь: ПиАрын зорилгоор Монголд дэлхийн бүх ерөнхийлөгч нарыг авчирч байгаад Монгол улс бол уул уурхайгаар хөгжихгүй бол болохгүй гээд хэлүүлчихмээр байна л даа. Гэхдээ бид чадахгүй байна. Тэгэхээр, өөрсдөдөө тохирсон хамгийн сайн үйл явдлын хувилбарыг л зохиох ёстой юм.

-Тэгвэл энэ кампанит ажлыг хэрхэн амжилттай зохион байгуулах вэ?

-Ер нь бол маш нарийн ажиллагаа. Маш их сэтгэл гаргаж хийх ёстой. Хэрхэн яаж амжилттай явуулах вэ гэж их нарийн юм асуучихлаа. Нэгдүгээрт, маш их цаг хугацаа зарцуулна. Хоёрдугаарт, улс төрийн олон нийттэй харилцах арга хэмжээнд маш их хөрөнгө шаардагддаг. Хандиваа маш зөв босгох хэрэгтэй. Санхүүжилтээ зөв зохицуулах хэрэгтэй. Гуравдугаарт, “детальный” жижигхэн зүйл дээр маш сайн анхаарч байх хэрэгтэй. Жишээ нь: сонины жижиг гарчиг, туг хэвлэх болбол лого, үг үсгийн алдаа гээд маш их детальный зүйлүүд дээр анхаарах хэрэгтэй. Дээрээс нь, улс төрийн арга хэмжээ нь маш богино хугацаанд болдог учраас цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгөний хувьд байнга дутмаг байдаг. 24 цаг ажиллах шаардлага ч гардаг.

-Таны бодлоор манай улс төрийн орчинд маркетингийг маш зөв, оновчтой байдлаар хэрэглэж чадаж байна уу?

-Улс төрчийн хувьд их мэдрэмжтэй, бидний ярьдаг технологийн процессийг маш сайн, бүр 100% биелүүлдэг хэд хэдэн улс төрчид байгаа. Миний бодлоор, хамгийн түрүүнд Ерөнхий сайд асан С.Баярыг хэлнэ. Тэр хүн бол маш мундаг стратегич, дээрээс нь бодит амьдрал дээр биелэсэн маш олон технологиудыг зохиосон. Өөрөө бол онол уншиж хийгээгүй байх, өөрөө мэдрэмжтэй, байгалиас заяасан өгөгдөхүүнээрээ зохиосон байх. Дээрээс нь, манай ерөнхийлөгчийг нэрлэх байна. Маркетинг гэхээсээ илүүтэй, олон нийтрүү чиглэсэн бодлогыг маш тууштай хэрэгжүүлдэг. Энэ нь эргээд нэмэх оноо авчирдаг.  Жишээ нь: би ааруул үйлдвэрлэдэг бол ааруулны чанар дээрээ л анхаараад байна гэсэн үг. Алтан Тариа жишээ нь, байнга гурилынхаа чанарт анхаардаг, реклам цацдаггүй. Бүтээгдэхүүний чанар нэмэгдэх тусам урт хугацаандаа хэрэглэгчдийн тоо нэмэгддэг. Тэрэн шиг олон нийтрүүгээ чиглэсэн арга хэмжээ авах тусам рэйтинг нь өсдөг ч гэдэг юм уу. Яг тэр маркетинг буюу өөрийнх нь улс төрд байх хамгийн чухал зүйл нь юу вэ гэдэг зарчмаа хэр дагаж байгаагаас их хамаардаг. Мөн, хотын дарга Э.Бат-Үүл даргыг би бас хэлнэ. Олон нийттэй харилцах улс төрийн процесс дээр нэг зүйл их чухал байдаг. Гадны сонирхлын бүлгүүд үүнийг их ашигладаг. Шийдвэр гаргахаасаа өмнө эхлээд олон нийтээр хэлэлцүүлээд, олон нийтийн хэлэлцүүлгээс гарсан шийдвэрийг улам төгөлдөржүүлээд, олон нийт хүсч байгаа тэр үед шийдвэр гаргана гэдэг бол хамгийн шалгарсан технологи. Энэ технологийг хамгийн сайн ашиглаж байгаа хүн бол Э.Бат-Үүл дарга. Энэ нь олон нийтийг хуурч байгаа, муухайгаар хэлж байгаа гэсэн зүйл биш. Юу гэсэн үг вэ гэхээр, маркетингийн хольцоо зохиохдоо олон нийттэй хамтарч зохиосноор гарах шийдвэр нь илүү амжилттай шийдвэр болж чаддаг. Шийдвэрийг нь бүтээгдэхүүн гэж үзвэл амжилттай бүтээгдэхүүн болж чаддаг гэсэн үг л дээ. Хольц зохиох процессдоо байнга олон нийтийг оролцуулдаг. Жишээ нь: буруу рультэй машиныг яах вэ гэдэг санал асуулга хийгээд л. Үүнийг маш том зургаар харах юм бол тэр хүн өөрийн ПиАрыг маш зөв хийж байна гэсэн үг. Хэрвээ, хэнтэй ч зөвлөхгүйгээр буруу рультэй машиныг хориглочихсон бол нэр хүнд нь яаж унах байсан бол? Хүмүүс эсэргүүцээд байхад хориглосон бол бас яах байсан бол? Тэгэхээр, шийдвэр гаргах процессдоо олон нийтийг оролцуулна гэдэг бол улс төрчийн зайлшгүй хийх ёстой нэг функц, орчин үеийн улс төрийн нэг соёл. Нөгөө талаасаа энэ нь өөрөө тухайн хүний нэр хүндийг тасралтгүй өсгөж байдаг зүйл.

-Бид чөлөөт, ардчилсан систем шилжээд хэдийн 10 гаруй сонгуулийн (ерөнхийлөгч, УИХ, орон нутаг) ард гарсан байна. Тэгвэл таны бодлоор одоог хүртэл сонгуулиар хамгийн амжилттай хийгдсэн маркетингийн кампанит ажил?

-Сая өнгөрдөг сонгуулийн кампанит ажлыг ерөнхийлөгчийн сонгуулийн баг удирдсан. Энэ сонгууль бол маш хэцүү тулаан байсан. Миний харснаар хамгийн амжилттай ПиАрын кампанит ажил гэвэл энэ. Ерөнхийлөгч сая сонгогдохдоо хэрэгжүүлсэн ажлууд. Мөн Ерөнхийлөгчийн хувьд хоёрдахь удаагаа дэвшиж байгаа гэдэг утгаараа дандаа л сул талтай, эх барьж байгаа намаас болохоороо бас хасах оноотой, сонгуульд шинээр дэвшиж байгаа хүн нь нийгэмд шинэ содон харагдаж, өрсөлдөөн бол маш ширүүн, хэцүү байсан. Аль ч талаараа хэцүү сонгууль болж, сонгуулийн багийн кампанит ажил маш амжилттай болсон гэж би хөндлөнгийн нүднээс харлаа.

-I Love New UB. 2008 оны УИХ сонгуулиар энэхүү кампанит ажил маш хүчтэй явагдсан. Таныг энэхүү кампанит ажлыг санаачлан, удирдан зохион байгуулсан гэдэг. Кампанит ажлын хувьд мэдээж амжилттай болсон. Та энэхүү кампанит ажлын талаар дэлгэрүүлэн яриач? Тухайн үед санаа нь хэрхэн төрж байв, ямар суваг ашигласан гэх мэт.

-Би яагаад ч юм Ардчилсан намын талд ажилчихдаг, энэ намын гишүүн биш, яагаад ч юм ажил маань тэгээд таарчихдаг. Ардчилсан намын хувьд залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх нь чухал байдаг. Нийгмийн залуу хэсэг нь ч энэ намыг түлхүү дэмждэг. Энэ ч утгаараа залуучууд нь ирж саналаа өгөх нь чухал байдаг. Насны хувьд 18-30 насны залуучууд. Нөгөө талаас, манай залуучууд маань нийгмийн идэвх их муутай, сонгуулийн оролцоо багатай. Шөнө хөлбөмбөг үзэх гээд цуглараад байдаг мөртлөө өдөр нь саналаа очоод өгөх нь бага, их оролцоо муутай. Өнгөрсөн сонгуулиудаар ер нь залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор нэлээд олон төслүүд дээр ажилласан. 2008 онд жишээ нь: I Love New UB төсөл, 2009 онд Луйврын хот төсөл, 2012 оны сонгуулиар хөдөө тойргууд дээр ажиллаж, 2013 онд залуучуудруу чиглэсэн хэд хэдэн кампанит ажлуудыг хийсэн.

2008 оны I Love New UB төслийн гол концепци нь юу байсан гэхээр, тухай үеийн Улаанбаатар хотыг өнөөдөртэй харьцуулахад харьцангуй аймшигтай байсан. Ямар ч газар төлөвлөлтгүй, усны бохирдол нь маш ойрхон ирчихсэн. Ер нь л хэцүү. Нөгөө талаас, хөдөөнөөс Улаанбаатар хотод ирэх шилжилт хөдөлгөөн ихэсч, хот хөдөөгийн соёлын ялгаа их нөлөөлөөд байдаг. Би хөдөөгийнхнийг бүдүүлэг гэх гээгүй. Харин хотынхон их бүдүүлэг, ялгавар үзэлтэй хандах хандлага бий. Гэхдээ, хотод маань зарим нэг зайлшгүй мөрдөх дүрэм, журмууд байдаг. Жишээ нь: замын хөдөлгөөн. Хүмүүс хөдөө морьтой давхиж байгаа юм шиг авир гаргаад байдаг. Тэгэхээр, ерөнхийдөө 2008 оны нийгмийн бид маш их стресс байна гэж харсан. Хотыг зайлшгүй шинэчлэх ёстой гэдгийг ойлгосон. Тухайн үеийн сонгуулийн штабыг Ганбат ах маань удирдаж байсан. Ганбаа ахтай ярьж байгаад, залуучууд руу чиглэсэн зүйл хийе гээд. Бас манай төслийг санаачилсан гол хүмүүсийн нэг нь Ганболд ах юм.

Бидний эхний зорилт бол залуучуудаа бүтээх хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон. Залуучуудыг “Чи Ардчилсан намыг дэмж, чи тэр намыг дэмж” гэхээсээ илүү өөрөө оролц, хэнийг дэмжих нь тухайн хүний эрх гэдэг өнцгөөс нь хандсан. Тэр нь ч залуучуудад таалагдсан. Хамгийн түрүүнд “Залуучуудаа бүтээх – тийм сэдэл бий болгох” байсан. Түүний хүрээнд I Love New UB гээд бугуйвч хийсэн. Тэр бугуйвч нь загварлаг, гоё харагддаг. Залуучууд маань их өнгөлөг, шинэлэг зүйлд дуртай байдаг. Тэр ч утгаараа хуучинлаг стилээр юм хийх, зохиолын дуу гаргах, эсвэл нэг тийм том самбар тавьж болохгүй байсан. Залуучуудыг өөрсдийг нь дурлуулах тийм зүйл бодож олох хэрэгтэй байсан. Энэ нь бугуйвч болсон. Үндсэндээ бугуйвч маань бараг 40000 ширхэг хувь борлогдсон. Нэг бугуйвчаа 500 төгрөгөөр зарсан. Яагаад зарсан юм бэ гэхээр, хүн мөнгөө өгчих юм бол оролцоотой болдог, үнэ цэнэтэй болдог. Үнэгүй юм үнэгүй л байдаг. Бид залуучуудыг стрессгүй, хөгжингүй, шинэ хотын төлөө та нар нэгдээч ээ, уриалаач гээд эхлээд урлагийн одуудтай хамтраад кампанит ажлыг хийж байсан. Улаанбаатар хотын хэмжээнд хандивын 60 цэг ажиллуулж, залуучууд Улаанбаатар хотдоо 500 төгрөг хандивлаад оронд нь бугуйвч авсан. Тэр бугуйвчтай залуучууд бол бидний гаргасан New UB төслийн кодыг дэмжигч болж байна гэсэн үг. Энэ нь бие биенээ хүндэлдэг байя, замын хөдөлгөөнд соёлтой оролцоё, хоггүй цэвэр орчинд амьдарцгаая зэрэг хотод тулгараад байгаа асуудлуудыг кодчилсон юм. Тэгсэн, манай төслийг дэмжигч залуус бусад залуучуудаас ялгараад эхэлсэн. Хамгийн түрүүнд ярьдаг, ялгарлын тухай асуудал. Би I Love New UB-г дэмждэг гээд бугуйвч зүүгээд ялгарчингуут тэр залуугийн идэвх нь нэмэгдэж байгаа юм. Нэгт бол тэр хүн хандив өгсөн, бугуйвчаа авсан. Бугуйвчаа “зараад” босгосон хандивын мөнгөөрөө залуучууддаа зориулаад бид 1 сар тасралтгүй арга хэмжээнүүдийг зохиосон. Нийт 40000 гаруй хүн бүртгэсэн. Тэгээд тэд нартаа зориулж 3 хоног болгон янз бүрийн жижиг, том арга хэмжээнүүдийг зохиож эхэлсэн. Киноны нээлт, номын сангийн нээлт, автомашины парад гэх мэт. Энэ нь залуучуудад тасралтгүй мэссэжийг, тасралтгүй оролцоог бий болгож байсан. Төгсгөлийн үед нь бид нэгдсэн маягийн парад хийгээд, хотоо үнэхээр өөрчлөхийг хүсч байна уу гэхэд тэд бүгд хүсч байсан. Нэг сар New UB кодыг сонсоод, оролцоод явчихсан хүмүүс сэтгэлзүйн хувьд шийдвэр гаргахад бэлтгэгдчихсэн байсан. Эцэст нь бид “Та нар сонгуульдаа идэвхтэй оролцооч” гэсэн. Бидний зүгээс “Ардчилсан намыг дэмж” гээгүй, зүгээр л “Идэвхтэй оролц” гэсэн. Үүгээрээ маш олон залуус сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, энэ нь эргээд сонгуульд эерэгээр нөлөөлсөн.

-Тэгвэл 2012 оны сонгуулиар ямар кампанит ажил өрнүүлж, ямар амжилтанд хүрсэн бэ?

-2012 оны сонгуулиар бид тойргууд дээр ажилласан. Бие даан нэр дэвшигч нар дээр. Ажилласан нэр дэвшигч нар бүгдээрээ ялсан. Гол нь ялах. Ялна гэдэг нь хамгийн бага зардлаар, хамгийн эрсдэлгүй замаар ялах. Хууль зөрчихгүй байх хэрэгтэй, дээрээс нь хамгийн бага зардлаар ялах хэрэгтэй.

-Манай сэтгүүлийн уншигч захиалагчдын хувьд ихэнх хувь нь бизнесийн байгууллагын удирдлагууд, маркетингийн менежерүүд байдаг. Тиймээс та уншигчдад зориулж ПиАр-ын кампанит ажлыг зохион байгуулахад хамгийн чухал анхаарах ёстой зүйлсүүдийг өөрийн туршлага дээрээ үндэслэн хэлж өгвөл?

-Хамгийн түрүүнд сэдвээ зөв сонгох хэрэгтэй. Яг юу хийх вэ гэдэг. Эхний сэдэв чинь л буруу байвал бүх юм худлаа болно. Гол мэссэжээ зөв өгөх хэрэгтэй. 2012 оны орон нутгийн сонгуулиар бид “Мөрөөдөл биелнэ” гэдэг кампанит ажлыг хийсэн. 9 дүүргийн 6 дүүрэгт үндсэндээ ялсан. Яагаад ийм том амжилтыг бий болгож чадав гэхээр үнэхээр Э.Бат-Үүл дарга өөрөө нийслэлд “Бид өөрчлөгдөж чадна, бид орон сууцанд амьдарч болно” гэдэг мөрөөдлийг бий болгож чадсан. Тэгээд, бидний мөрөөдлийн туйлын эцсийн цэг хэрэгтэй байсан. Жишээ нь: нэг юмруу заах ёстой байсан. Социализмын үед коммунизмд очно гээд заачихлаа. Үүгээрээ тасралтгүй, хэдэн арван жил нийгмийн сэтгэлзүйг барьж чадаж байна. Тэгээд, зааж байгаа бидний цэг нь хотоо хөгжүүлээд, Олимп зохион байгуулах хэмжээний хот болгоё. 2040 онд Улаанбаатар хотыг Олимп зохион байгуулах эрхийн төлөө өрсөлдөх хот болгох зорилт тавьсан. Энэ зорилт нь өөрөө бодитой зорилт байсан. Үүнийгээ бид задлаад, Олимпын хот болоход юу хийх ёстой юм? Энэ бүх мөрөөдөл биелэхэд юу саад болж байгаа юм? Авлига саад болж байна, хүнд суртал саад болж байна, энэ олон газрын зөвшөөрөл, төлөвлөлтгүй хот зэрэг олон асуудлууд гарч ирсэн. Энэ бүгдийг цэгцлэхийн тулд мөрөөдлөө бид хамгаалах ёстой юм байна. Мөрөөдлөө хамгаалах шийдэл нь бид нар мөрөөдлийг биелүүлэхийн төлөө тэмцэж байгаа хүмүүсийг сонгох ёстой юм байна гэдэг логикт хүрсэн. Тэгэхээр бид эхлээд мөрөөдлийнхөө цэгийг тодорхойлж байгаа юм, дараа нь мөрөөдлөө хамгаалах ёстой гэдгийг ухамсарт бий болгож байгаа юм, дараа нь яаж хамгаалах вэ гэхээр оролцох хэрэгтэй. Орон нутагт Ардчилсан намыг сонгох хэрэгтэй. Яагаад гэхээр Нийслэлийн удирдлагуудын хэрэгжүүлэх гэж байгаа ажлуудыг орон нутаг нь дэмждэг байх ёстой. Нийслэл бол өөрөө маш том. Нийслэлчүүдийн мөрөөдлийн төлөө тэмцэж байна гэдэг логикоор явсан. Тэгэхээр, би юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр гол мэссэжээ зөв өгөх ёстой. 2040 онд Монгол улсад Олимп болбол гоё шүү дээ. Тэгэхээр, сэдэв чинь өөрөө хүнд таалагдах ёстой. Хоёрт нь, баг их чухал. Болж өгвөл мэргэшсэн хүмүүстэй ажиллахыг би хичээдэг. Зураг авахад хүртэл мэргэшсэн, видео хийхэд мэргэшсэн багтай байх хэрэгтэй. Улс төрийн кампанит ажил маш богино хугацаанд явдаг учир мэргэшээгүй хүмүүстэй ажиллах юм бол тэгээд л дампуурна. Нэг хулдаасан хэвлэл буруу байвал тэгээд л дуусна. 1 сая төгрөгний ажлаас болоод 200 сая төгрөгний кампанит ажил нурах ч тохиолдол гарч болно.

Таны хэлсэнчлэн баг буюу хамт олон маш чухал. Харин та багийг бүрдүүлэгч удирдагч хүн. Та өөрийн удирдаж буй байгууллагынхаа маркетингийн багийг хэрхэн бүрдүүлсэн бэ? Таны хамгийн чухал тавьдаг шаардлагууд юу байдаг вэ?
Миний хувьд баг удирдах гэхээсээ илүү маш том, туршлагатай багт орж ажиллах хувь тохиож байсан. Гурван л зүйлийг эрмэлздэг. Нэгт, үнэхээрийн хүсэл эрмэлзэлтэй байх ёстой. Хүсэл эрмэлзэлгүй бол бүх юм нуран унадаг. Мөнгөнөөс илүү хүсэл эрмэлзэл их чухал. Ажилдаа дуртай байх ёстой. Өглөө ажилдаа ирэхдээ гоё инээгээд ирдэг байх ёстой. Хоёрт, жоохон ч гэсэн гарын эв дүйтэй байх хэрэгтэй. 1% байхад л хангалттай. Хүсэл эрмэлзэлтэй хүн бол аяндаа авьяас нь тодорчихдог л доо. Гуравт нь, энэ бүхний ард тэр хүн орлоготой байх ёстой, сайхан амьдрах ёстой. Амьдралдаа хариуцлагатай хүнтэй хамтран ажиллах дуртай. Ээж, ааваар тэжээлгэдэг, мөнгө чухал биш хүн ажилд хариуцлагагүй ханддаг. Цалингаасаа хасуулчихгүй байя гэсэн айдастай байдаг хүнийг хэлж байна. Би бол үргэлж орлого багасах үеэс айдаг. Яагаад гэвэл би бүхэл бүтэн амьдрал хариуцаж байна. Тэгэхээр, нэгт хүсэл эрмэлзэл, хоёрт, бага ч хэсэн эв дүй, авьяастай байх хэрэгтэй, гуравт, хариуцлагатай, амьдралын төлөө тэмцдэг байх ёстой. Тэрнээс биш их сургууль төгссөн эсэх нь тийм чухал биш.

-Залуу маркетеруудад хандан өөрийнхөө үнэт зөвлөгөөг өгөөч гэвэл?

-Хэвлэл мэдээллийн салбарт ажилладаг хүний хувьд бид маркетингийн сувгуудаа анхаарахгүй бол болохгүй болчихлоо. Үнэндээ бол телевизээр цацах нь утгагүй болж байна. Бид илүү төрөлжүүлмээр байна. Мэдээг хэн үздэг юм? Яг тэр үздэг хүмүүст нь зориулаад үнэхээр хэрэгтэй бүтээгдэхүүн өөрт чинь байгаа бол явуулдаг. Солонгос киног хэн үздэг юм? Тэр хүмүүст нь зориулаад гэсэн үг. Тэгэхгүй бол хуваарилалтыг нь харахад жигд тараачихдаг. Нөгөө талаар, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нь шантаж хийгээд байдаг байх л даа. Сурталчилгаа өгөхгүй бол бид нар мууллаа ч гэдэг юм уу. Гэхдээ, маркетингийн энэ залуу үе, менежерүүд цэвэрлэж өөрчлөхгүй бол болохгүй байна. Энэ бол хандаж хэлэх үг гэхээсээ илүү миний хүсэлт л дээ. Та бүхэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ сурталчилгаагаа цацаж буй сувгуудаа сонгохдоо илүү төрөлжсөн, эцсийн хэрэглэгч нартаа хүргэхэд илүү ач холбогдол өгөөч. Хэвлэл мэдээллийн салбарыг та нар жоохон өөрчлөхгүй бол болохгүй байна. Бид ч гэсэн дотроо өөрчлөхийг хичээгээд ажиллаж байна. Жишээ нь, 20 телевизээр 20 адилхан реклам гардаг байж болохгүй биз дээ? /инээв/.

-Бидний урилгыг хүлээн авч сонирхолтой ярилцлага өгсөн танд баярлалаа. Ярицлагынхаа сүүлийн асуулт болгож нэг сонирхолтой асуултыг асууя. Таны бодлоор Монголд хамгийн сайн амжилттай хэрэгжсэн маркетингийн кампанит ажил (аль ч салбарт байж болно). Мөн яагаад та амжилттай гэж үзэж байна вэ?

-Миний бодлоор уриа үг их чухал байдаг. Хамгийн сайн уриа бол “Өргөө кино театр – Гайхамшиг үргэлжилсээр”. Сүүлд би Өргөө кинотеатрт Gravity гэдэг киног үзсэн. Миний дотоод ертөнцөд гайхамшгийг эхлүүлчихэж байгаа юм. Энэ уриа үнэхээрийн оновчтой, сайн уриа болж чадсан гэж үздэг. Компани дундаас бол би Юнител компанийн маркетингийн алба хамгийн сайн гэж үздэг. Маш хэцүү өрсөлдөөн дундаас гарч ирж байна. Юнителийн өнгө эзэмших тактик, өгүүлбэрүүд байршуулах гээд л  жишээ нь: “Амжилтаараа ялгар”. Энэ чинь хэрэглэгчдийн дунд мэссэж байршуулчихаж байгаа юм. Ихэнх компаниудын реклам компанийхаа логогоор төсөөлөгддөг. Миний бодлоор лого гэхээсээ илүү өгүүлбэрээр төсөөлөгдөх ёстой – мэссэж байрших ёстой. Хэрэглэгчдэд ойлголттой болгох хэрэгтэй Тэрнээс биш, тэр компани гоё, энэ компани гоё гэхгүйгээр утга авч үлдэх ёстой. Тэгэхээр, явуулж байгаа бүх реклам нь утга үлдээдэг. Сүүлд жишээ нь: “Миний фэйсбүүк” гээд реклам. Сонсоход төвөгтэй юм шиг ч гэсэн их амжилттай болсон гэж үздэг. Фэйсбүүкээр дамжуулж, борлуулалтаа өсгөнө гэдэг логик нь өөрөө зөв байгаа юм. Дэлхий нийт үгрүү явж байна, агуулгаруу явж байна. Техник чухал биш болж байна.

Эцэст нь хэлэхэд, би тийм мундаг хүн биш. Харин маш олон мундаг хүмүүсээс суралцахыг хичээдэг, суралцдаг. Надад тусалж байсан, зааж байсан бүх хүмүүст баярлалаа гэдэг үгийг танай сэтгүүлээр дамжуулан хэлмээр байна. Баярлалаа.

Баярлалаа таны цаашдын ажилд тань амжилт хүсье