-Оюун санааны яруу тансаг ертөнцөд анх хөл тавьсан үеэ, ертөн­цийг өөрийн хувь ертөн­цөд хэрхэн хүлээж ав­сан тэр балчир насны үеэ эргэн харахад ямар төсөөлөл танд үлдсэн байдаг вэ?

-Монгол гэдэг эртнээ­сээ их өв соёлтой, утга зохиолын язгуур дээд судар сүмбүм бүтээсэн, тэр нь зөвхөн эх монгол хэл дээрээ төдийгүй энэтхэг, түвд гэхчилэн бичгийн гол гол хэл дээр бичигдсэн том гүрэн. Дэлхийг дагуулсан том гүрэн яаж хоосон байхав. Хичнээн үрэгдэж барагд­лаа ч гэсэн их юмнаас юм үлдэж л таарна шүү дээ. Ийм улсын их утга зохиол бол гайхамшигтай. “Ал­тан товч”, “Нууц товчоо”-ноос эхлээд Инжинаш, Равжаа гээд яриад бай­вал барагдашгүй их юм. Тэгээд аман туульс бай­на. Хүн бүхний цээжинд шүлэг хэлхээтэй явдаг. Монгол хүн бүхний цээ­жинд үлгэр туульс, хэдэн цагаар хэлдэг тэр маг­таал, туульс нь явж л байдаг. Нэг хүн гэхэд нэг том боть ном гэсэн үг. Одоо л тэр их өв сангаа­саа юмнаасаа холдоод байгаа болохоос. Хали­маг, тува, халх, ойрад бүгдээрээ л өөр өөрийн үндэсний том өв соёлтой. Би яахав дээ, говь нутагтаа бусдын адил малын дэргэд ээж аавын­хаа хажууд л өссөн. Агуу их монголчууд гэдэг чинь үгсийн сангийн их баялаг­тай. Зөвхөн малтай хол­боотой үг хэллэгээр гэхэд л хэдэн дэвтэр лавлах толь хийсэн ч болохоор. Би ч нэг их олон хэл мэ­дэх­гүй юм. Эрдэм номтой улсын ярьж байгаагаар монгол хэл шиг ийм баялаг, өргөн дэлгэр, олон хувилбартай, ийм уран гоё шигтгээтэй тансаг хэл ховорхон гэдэг.

-Та айлын ганц хүү. Үдэш бүр үлгэр домог сонсч, оюуны тэр их сав шимээс хар багаасаа халбагаар бус шанагаар хүртэж өссөн байлгүй?

-Би айлын ганц хүү. Хоёр эмэгтэй дүүтэй, дээрээ нэг өргөмөл ахтай. Оюун санааны ертөнцсөөд байх ч юу байхав дээ. Малын дэргэд өссөн хүүхэд ертөнцийг эрт ухаардаг юм. Бусдын зовлонг өөрийн зовлон мэт ойлгодог. Бот­гоо голсон ингэ, ботгоо хөхүүлсэн ингэний зовлонг хуваалцаж, адил­хан нулимс унагаж, өдөр ч бай, шөнө ч бай мал төллөхөд баярлаж, малын дэргэд өссөн хүүхэд зөөлөн сэтгэлтэй болдог. Би таван нас­тайгаасаа наадмын морь унаж эхэлсэн. Морь унахын хувьд харин ч нэг мундаг байлаа. Миний морь дандаа түрүүлж, эсвэл айрагдана. Нууц нь манай угшил удам сайтай адуунд байсан болов уу. Ёстой л ланжгар уяач байлаа. Миний аав улсын наадамд хүлгийнхээ шандсыг сорьж үзээгүй ч сумынхаа наад­мын түрүүг удаа дараа авдаг байлаа.

-Тавтайдаа хурдан морь унасан гэж үү?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед манай нутагт хүүхэд ховор байсан. Хурдан морь унадаг хүүхэд олддоггүй.

-Хүүхэд ховор байсан нь юуных вэ?

-Тэр үед хүүхэд гаргах хүн өдрийн од шиг. Манайхан Дарьгангаас хүүхэд зөөдөг байсан гэдэг юм.

-Үрчилж авдаг гэсэн үг үү? 

-Тийм. Тавин хэдэн онд л Оросын улаан тарианы буянаар монголчууд үртэй хүүхэдтэй бол­сон шүү дээ. Ардын хувьсгалын эхний жилд таван зуун мянга хүрэх­гүй хүн амтай байсан гээд бод доо. 1916 оны хүн амын тоолло­гоор Да хүрээ буюу одоогийн Улаанбаатар 110 гаруйхан мянган хүн амтай, гучин хувь нь монголчууд, далан хувь нь хятадууд байсан гээд бод.

Тэгээд би таван настайгаасаа хурдан морь унана, хурга ишгээ хариулна юу эсийг хийхэв. Айлын том хүү. Эрхэлдэг, тоглодог, алд­даг, алдардаг, инээдэг ханиадаг ийм л байсан. Ер нь тэгээд уран зохиолыг сургууль соёлоор ч юм уу дан ганц хөдөлмөрөөр хийдэггүй. Огт байхгүй юман дээр, хар усан дээр өрөм байлгана гэж байхгүй шүү дээ. Цаанаасаа л бяцхан авьяас байж уран бүтээл хийнэ л дээ. Авьяас гэдэг төрмөл байдаг.

Миний ээж, нагац ах хоёр бол үг хэлэхдээ толгой холбоод хэлчих­дэг хүмүүс байсан. Зохиол гэдэг бол үгээс гадна сэтгэл гэдэг гол дэвсгэртэй. Сэтгэл байхгүй бол үгийг мянга холбоод нэмэргүй. Юмыг үзэх шүүлтүүр байхгүй, тэмтрүүл байхгүй гэсэн үг юм даа.

-Та анхны зохиолоо санадаг уу?

-Дорноговь аймгийн Зүүнбаян­гийн долоон жилийн сургуульд, тав, зургадугаар ангид байхдаа шүлэг оролдож эхэлсэн юм. Тухайн үед “Залуучуудын үнэн” сонинд Эрэв­гийлхам гэдэг хүн миний шүлгийг тавьж, арван таван төгрөгийн шагнал шуудангаар явуулж байв. 1959 онд юм уу даа. Тухайн үед манай сургуулийн захирал “Төвийн сонинд юм бичээд 15 төгрөгийн шагнал авч” гэж хүүхдүүдийн өмнө баяртайгаар гардуулж билээ. Сүүлд Санхүү, эдийн засгийн тех­ни­кумд ороод юмны зах сэжүүрээс уншиж эхэлсэн. Тэр үеэс л би жаахан хөгжиж эхэлсэн юм уу даа. Томчуудын юмыг их уншсан даа. Санхүүгийн техникумын дэргэдэх утга зохиолын дугуйланд алдаг оног ирэн очин Очирбат гэдэг хүний удирдлага дор сууж, Зохиолчдын хороогоор ганц нэг орж гарч байлаа. Тэр үеэс би юм уншиж, оролдож эхэлсэн юм.

-Та шүлэг яруу найргийг тэгсгээд орхичихсон юм уу?

-Орхиогүй шүү дээ. Хэвлүүлдэггүй л болохоос одоо ч бичиж л байна. Зөвхөн дууны шүлэг гэхэд дөч гаруй байдаг. Аятай дантайгаа.

-Таныг хүүрнэл зохиолоос өөр хэлбэрээр яагаад ч төсөөлөхгүй юм байна?

-Намайг хүмүүс шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй. Сэтгэл хөгжөөнө гэж нэг юм байдаг юм.

-Тэгэхээр дасгал маягаар та шүлэг бичдэг юм уу?

-Бие халаалт.

-Яруу найргийг жаахан доошлонгуй зэрэгт үздэг үү?

-Доош хийж байгаа юм биш шүү дээ. Хүн яруу найргаар, уран зургаар, дуу хөгжмөөр бие халаана. Зүгээр гудамжинд явж байгаад орж ирээд юм уу тэнд нэг хүнтэй хэрэлдчихээд шүлэг бичнэ гэж байхгүй шүү дээ.

-Хүмүүсийн ярианаас харахад, тавь жараад оны үеийн Санхүүгийн сургуульд янз янзын салбарын лидерүүд сурсан байдаг. Та тэнд хэн хэнтэй хамт байв?

-Агуу их Явуухулан, агуу их Цэгмидийн Гайтав, “Морьтой ч болоосой”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киног хориодхон насандаа бичсэн Доржийн Гармаа, шог зохиолч Цэрэнжамц, Заяатын Ядмаа гээд ер нь санхүү, эдийн засгийн техникумыг төгссөн зохиолчдыг тоолохоор гучин долоо найман хүн байдаг юм. Тоотой ноцолдсон хүний толгойны эргээ их эрт гардаг юм. Тоо гэдэг чинь хүний толгойг задалдаг эд л дээ.

-Та хэдэн настайдаа энэ сургуульд орж байв?

-Арван зургаатай ороод хорин настай төгссөн. Аймгийн захир­гааны санхүүгийн хэлтэст би арван зургаан жил ажиллаж. Улсын орлого зарлагын өрөөсөн сэжүүр дээр сууж байсан хүн. Мөнгө хатуу байх үед наян хэдэн сая төгрөгийн орлого зарлага оруулж гаргаж байлаа. Хорин настай хонгор цустай байхдаа тийм ажил хийж явлаа. Би санхүүгийн сургуулийг Явуухулан төгссөн шүү гэж бодо­хоор утга зохиолын сургуулийн дайтай боддог юм. Гайтав төгссөн шүү гэж бахархдаг. Наад захын жишээ, Сангийн яамны есөн сайд тэр сургуулийг төгссөн. Хуучин Улс төрийн товчооны хорь гаруй хүн тэр сургуулийг төгссөн. Монголын нэг номерын сургууль байв. Тэр сургуулийг төгссөнөөрөө би одоо ч бахархаж явдаг. Дондогдоржийн Дашдондог гэж миний багш байсан юм. Зундуйн Хангалын хөгжим, Дашдондогийн шүлэг “Аяны шувууд” дуу бий дээ.

Аялан дуулах чиний минь хоолойтой

Адилхан өнгөөр шувууд ганганаад

Алаг нүдний сормуус шиг дэвээд

Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа… гэж. Тэр хүн бидэнд санхүүгийн хичээл зааж байсан. За тэгээд, дуучин Цэвэлсүрэн, агуу жүжигчин Дамчаа, олимпийн анх­ны хүрэл, мөнгөн медальт дархан аварга Мөнхбат, дэлхийн залуу­чуу­дын аварга Сэрээтэр гээд бүгдээрээ тэр сургуулийг төгссөн.

-Та өгүүллэгт өөрийгөө тоож эхэлсэн бүтээлүүдээ хэзээ бичсэн бэ?

-Наян есөн оны нэгдүгээр сард би Улаанбаатар хотод орж ирсэн хүн шүү дээ. Хөдөө ажиллаж байсан хэдхэн зохиолч байдаг юм. Говь-Алтайд Зүмбэрэлийн Гүнсэн, Дорнодод Данзангийн Нямсүрэн, Дорноговьд би, Сэлэнгэд Сүхдорж, Базарсад. Ийм л хэдэн хүн байдаг юм. Би их олон багштай хүн. Муу хүн олон багштай байдаг юм уу гэж би боддог. Яруу найрагч Шархүү­гийн Дансранжав гэж Дорноговь аймгийн утга зохиолын дугуйлан­гийн эрхлэгч байлаа. Тэрнээс хойш манай өгүүллэгийн их мастер, Горькийн утга зохиолын сургууль төгссөн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэн багш маань МЗЭ-ийн залуу зо­хиолчдын зөвлөлийн дарга бай­лаа. Тууж, өгүүллэгийн их мастер Дэмбээгийн Мягмар, богино өгүүл­лэгийн жинхэнэ мастер Жагдалын Лхагва гээд яривал надад олон багш бий. Миний багш Сэнгийн Эрдэнэ байна. Нас барахаасаа хоёр сарын өмнө танай сонинд сэтгүүлч Б.Ганчимэгт өгсөн ярилц­лагадаа “Би уртаашаа хоёрхон шавьтай. Нэг нь Пун­цагийн Бадарч нөгөө нь Балжирын Догмид шүү” гэж хэлсэн байгаа. Тэр ярилцлага нь Ганчимэгийн нийт­лэлийн номд орсон байна лээ. Заримтай нь багш шавь, заримтай нь найз. Энэ хүмүүс намайг хөг­жүүлсэн. Мон­голын их утга зохиолд өдий зэргийн өндөрлөгт гарахдаа би өөрийнхөө сайнд гараад ирсэн юм биш. Ер нь энэ дашрамд хэлэ­хэд, Монголын утга зохиол өнөөдөр дэлхийн утга зохиолын хаахна нь явна вэ гэж заримдаа хүмүүс асуудаг юм. Би хэлнэ. Маш өндөр түвшинд яваа гэж. Монголын утга зохиол гадагшаа гарахад ганцхан юм саад болдог. Дэлхийн тавцанд зогсоход юу саад болог вэ гэхээр тэнд монгол ахуй байдаггүй. Тэнд монгол ахуй, нүүдэлчний соёл иргэншил байхгүй. Тэнд сумын наадам, мянган хонь хариулаад явж байгаа арван наймтай бүсгүй байхгүй. Тэнд агуу сайхан тал нутаг, уул ус байхгүй.

-Ахуйгаас гадна сэтгэлгээ нь буудаггүй байх, тийм ээ?

-Монгол сэтгэлгээ угаасаа байхгүй. Сэтгэлгээ,  ахуй аль аль нь байхгүй болохоор яаж орчуулах билээ дээ. Гэхдээ манай монголчууд бүгдээрээ Европын боловсролтой, социализмын үед бүгдээрээ шахуу, надаас бусад нь гадаад хэл сурсан. Гадаад хэлийг эх хэл шигээ сурсан, эх хэлээ бүр ч гайхамшигтай мэддэг, хоёр хэлний хос морьтой тэр хүмүүс европ хүн шиг сэтгэж чаддаг. Европ хүн шиг амьдарч, ойлгож чаддаг, европ хүн шиг үхэж чаддаг болтлоо боловс­рол эзэмшсэн учраас гаднаас орчуулахдаа манайхан бол гайхамшигтай. Гэвч гадагшаа орчуулахад нь гадаадад хүлээж авах уншигч байхгүй. Гадаад хэлэнд буух ч үгүй. Монгол үг жишээ нь, “цагаан” гэдэг үгийн хувилбар гэхэд л гуч гаруй дөчөөд байна. Цагаан, цэгээн, бүгээн, гэгээн, цайвар, бөрт гэхчилэн цааш явна. Гадаад хэлэнд бол ийм өргөн боломж байхгүй. Оросоор бол арван хувилбартай хэлнэ биз дээ. Англи хэлэнд бол бүр байхгүй гэж улсууд ярьдаг юм. Тэгэхээр яаж тэр хэлэнд буух юм. Бид нар чинь ёстой будгаа ч зурж байгаа юм шиг бичиж байгаа шүү дээ.

-Та бүтээлээсээ өөрийн нэрийн хуудсаа гэж үздэг өгүүл­лэгүүдээ нэрлэж болох уу. Мон­голын утга зохиолын өгүүллэ­гийн оргилд таны харж байгаа­гаар хэний ямар бүтээл байна?

-Өөрийнхөө юмыг тэр нь энэ нь гээд байдаггүй. Би бичээд л орхисон бол тэрнийгээ эргэж хараад байдаггүй. Монголын их утга зохиолын өгүүллэгийн толгой дээр өнөөдөр ямар өгүүллэг байна вэ гэдгийг харин хэлж чадна. Их Нацагдоржийн гучин хэдэн онд бичсэн “Харанхуй хад” гэдэг өгүүллэг байна. Тэр өгүүллэгийг хэд дахин уншсан ч, хэд дахин муулсан ч, тэнд хувь хүний юм байгаа, Монголын ахуй, цаг үеийн юм байгаа бол дэлхий ертөнцийн өнгө будаг, бурангуй цагийн сайн муу юм бүгд байгаа. Түүнийг нь харин ялгаж салгаж, дотроос нь олж харж уншиж чадах хүн ховор байдаг. Нацагдорж бол агуу. Тэр гучин нэгхэн нас насалсан, Лер­мон­тов хорин долоохон, Дашбал­бар дөчин хэдхэн насалсан. Ер нь агуу хүмүүс бол анхныхаа зохио­лоор бараг бүх бүтээлээ хийчихдэг юм байна гэж би ойлгодог. “Харанхуй хад” бол Нацагдоржийн анхны л өгүүллэгүүдийн нэг. Тэгээд манай том зохиолчид олон байна даа. Богино өгүүллэг гэж ярих юм бол Жагдалын Лхагва байна. Би Лхагвагийнхаа тухай зөндөө ярьдаг болохоор улсууд бараг цээжилчихсэн байх. Дорноговьд дунд сургуулийн хүүхэд байхдаа орос хэлэнд бараг боловсорчихсон байсан хүн. Эндээс Украйны Киевт Политехникийн дээд сургуульд очоод дотуур байрандаа хоол хийж байхдаа л испани хэл сурч утга зохиолын орчуулга хийж бай­сан хүн. Хоол хийж байх хуга­цаандаа сурсан хэлнээсээ Хосе Мартийг эх хэлнээс нь орчуулсан хүн шүү. Хэлийг ёстой л нохой шиг сурдаг хүн байсан юм. Хэлийг хамгийн сайн сурдаг амьтан нохой юм гэнэ лээ. Маш их уншсан. угаа­саа их авьяастай, өндөр боловс­ролтой, маш торгон мэдрэмжтэй, гадаадын юманд багаасаа их боловсорчихсон хэрнээ монголоо­роо гайхалтай сэтгэж бичдэг. Лхагвааг мөн ч олон хүн дуурайж богино өгүүллэг бичих гэж оролд­сон доо. Чадаагүй. Нэг үе бүгд хошуураад Лхагвааг дуурайсан. Бүгд л хоёр хуудас өгүүллэг бичсэн. Одоо тэднээс үлдсэн нь нэг ч байхгүй.

Монголын их утга зохиолыг хөгжүүлэхэд түүний зүтгүүр болж явсан үе үеийн олон олон зохиолч­доос гадна, манай үе үеийн агуу их орчуулагчид байна. “Дөлгөөн Дон”-ы дөрвөн дэвтрийг хоёр дахин орчуулж сайжруулсан Базарын Дашцэрэнгээс эхлээд Айтматовын тэр сайхан өгүүл­лэгүүдийг орчуулсан Самбуугийн Бадраа гэж сохор өвгөн байлаа. Одоо тэр хүнийг сайнаар дурсах нь байтугай муугаар ч дурсахгүй байна. Хүмүүс бие биенээ мартдаг. Хамаг юмыг нь уншиж, түүгээр амлаж угжийг нь хөхөж өсчихөөд өнөөдөр эргээд тэр хүмүүсийг дурсах хүн өнөөгийн энэ орчуулагч нар дотор байхгүй байгаа юм. Аким, Гомбосүрэн нарыг ангаахай байх үед тэр хүн орчуулагч байлаа. Ардчилал гараад хэдэн орчуулагч гараад ирэхээр бүх юм л ерэн оноос хойш гарсан юм шиг ярьцгаах болж. Энэ бол ёстой том солиорол байхгүй юу. Монголд элитүүд байсан. Дээр үеэсээ эхлээд хэдэн үеэсээ. Равжаа, Инжиннашаас авахуулаад, агуу их Нацагдоржоос эхлээд маш өндөр боловсролтой, цэл залуугаараа бүтээлээ ихэнхийг нь хийчихсэн, Лермонтов, Есенин­тэй эн тэнцэхүйц тийм элитүүд манайд зөндөө байна.

-Хүүрнэл зохиолыг зарим судлаач шүүмжлэгч нар, бичдэг улсууд нь ч өөрснөө ерээд оноос өмнөх хойшхи гэж хуваагаад хойшхи хүүрнэл зохиол “сэт­гэлзүйн” бүтээл гэх хандлага байдаг. Та бол ингэж үзэхгүй биз дээ?

-Юу ярьж байгаа юм. Монголын утга зохиолд өнөөдөр шинэ урсгал оруулж ирсэн хүн алга. Гайгүй бичиж байгаа ганц нэг залуучууд байна л даа. Одоо зах зээлийн үеийн зохиол бичээд байна шүү дээ. Сэтгэлээрээ бичих нэг өөр. Мөнгө бодож, албан тушаал бодож, зарим нь бүр шагнал бодож зохиол бичиж байна. Сэтгэлээс гараагүй л бол өөдтэй юм болохгүй шүү дээ. Модерн маягийн юм бичих ёстой гэцгээж байна. Модерн гэдэг чинь үнэндээ модоо барихын шинж. Нэг үг байдаг юм. Авьяасгүй хүн адал явдал бичнэ гэж. Бараг миний үг л дээ. Адал явдлыг яаж ч арав арваар нь бичиж болдог байхгүй юу. Зургаар ярихад, хүний хөрөг огт зурж чадахгүй хүмүүс модерн гэдгийн ард нуугдаж байдаг. Амьдрах арга нь тэр. Галсансүх шиг модерн бичсэн бол болж байна. Ардын зураач Долгоржавын Болд шиг чөлөөт сэтгэлгээний зураг зурж чаддаг бол болж байна. Морь зурж чадахгүй болохоороо модоор зорсон юм шиг зурчихаад модерн гээд байна.

-Социализмын үед чөлөөт сэтгэлгээ байсангүй л гэдэг. Утга зохиолоос лав тийм юм харагддаггүй шүү дээ?

-Би нэг түүх ярих уу. Социализ­мын үед би тэгж ном зохиолоо хаалгаж байлаа, тэгж хавчигдаж байлаа, тэгж нутаг заагдаж явлаа гэж ярьдаг ганц нэг хүн байдаг юм. Гэтэл тэр үед үнэхээр хаагдаж боогдож явсан хүн гэвэл, Чойном, Галсангийн Жамьян хоёр л байна. Ерэн он гарлаа. Би Зохиолчдын эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Үргэлжилсэн үгийн төвийн дарга боллоо. Бид нар зохиолчид­тойгоо сууж байгаад “За, та нар нөгөө социализмын үед дарагдсан, хоригдсон зохиолуудаа гаргаад ир. Цог сэтгүүлд цувралаар хэвлэе” гэлээ. Ганцхан хүн нэг тууж өгсөн. Гучин хэдэн онд хэлмэгдсэн гээд.  Гэтэл нөгөө дарагдаж явлаа гээд байсан хүмүүс байдаггүй. Бүгд худлаа байдаг юм. Тэгэхээр нь бид Кино үйлдвэр дээр очлоо. “Хүний мөр” киноны талыг нь хяргаад хаячихсан юм гэнэ лээ. Улс төрийн учир шалтгаанаар хассан гэнэ лээ. Хассан хэсэг нь байна уу гээд.  “Түмний нэг”, “Хүний мөр” киноны хассан хэсэг байна аа. Тэгсэн хамгийн муу, одоо ч хасахаар тийм л юмыг нь хассан байгаа юм. Ингээд худлаа. Одоо эргээд хар л даа. Адлагдаад алдагдчихсан зохиолч хаана байна. Тэр главлит нь эрхбиш ганц нэг алдааг засна биз дээ. Г үсгийг б гээд бичсэнийг бол засна биз дээ. Тийм л юм байдаг юм. Харин Чойномын хувьд бол социализмын үед үнэхээр хавчигдаж явсан  байдаг л даа. Бүр өмнөх гучин хэдэн он бол тэртэй тэргүй үймээн самууны үе, социализмтай холбож ярьж болохгүй.

-И.Нямгаваа найруулагч та хоёрын “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 100 жилд гарсан дэлхийн шилдэг киноны гучин хэдэд нэрлэгдсэн. Энэ киноныхоо талаар та юу хэлэх бол?

-1996 онд хийсэн кино. Английн урлагийн академи дэлхийн шилдэг киног зуун жилээр шалгаруулаад 100 кино нэрлэсэн. Тэр дотор дуугүй киноноос эхлээд өнөөгийн Холливудын өндөр зэрэглэлийн технологиор хийж байгаа кинонууд орсон. Тэр дотор манайхаас ганцхан тэр “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 31 дээр гарч ирсэн юм. Тэр бол юм мэддэг чаддаг хүмүүс нь хийсэн шалгаруу­лалт шүү дээ. Би тэр киног зохиол маань сайн учраас кино сайн болов гэж боддоггүй. Найруулагчийн авьяас, жүжигчний чадалтай холбож ойлгодог. Сосорбарам тоглосон. Энэ хоёр хүнтэй холбож ойлгодог юм. Нөгөө­тэйгүүр, энэ кино бол тавдугаар догшин ноён хутагт Равжаагийн кино учраас. Равжаагийн юм бол явдаг л байхгүй юу. Равжаа лоббидоод явуулсан юм болов уу ч гэж боддог доо. Гэхдээ сайн кино. Манай Сосор­барам их аатай, одтой, галтай цогтой тоглосон. Равжаа хутагт ийм хүн байсан болов уу ч гэмээр. Тухайн үедээ энэ киног “таван галзуугийн кино” гэж шүүмжилж л байсан. Нямгаваа хагас галзуу, Догмид галзуу, хөгжмийн зохиолч Жанцанноров эрүүлгүй, бүжиг дэглээч Сүхбаатар бол бүр солио­той, гол дүрд тоглосон Сосорбарам гайхалтай. Ийм таван галзуу хүний хийсэн кино учраас дэлхийд дээгүүрт орсоон. Уран бүтээлч хүн дандаа сайн муу хоёрын дундуур, хар цагааны дундуур явдаг юм. Дандаа магтаал дундуур явна гэж байхгүй шүү дээ. Тэгээд өнөөдөр тэр киноны буянаар Нямгаваа маань эхнэр хүүхэдтэйгээ Америкт арван хэдэн жил болчихсон. Холливудад ассистент найруулагч хийгээд сарын 10 мянган долла­рын цалин аваад байж байна.

-Харин та үр шимийг нь яаж хүртэв?

-Кино найруулагчаараа, дуу хөгжмийн зохиолчоороо овоглодог юм. Би зүгээр баярлаад л сууж байдаг юм. Хичнээн гайхалтай шүлэг бичээд ч тэрний шүлэг гэж явдаггүй. Явуухулангийн “Хар ус нуурын шагшуурга” дуу бол Баттөмөрөөр л овоглож яваа шүү дээ.

-Уран бүтээлч сайн муу хар цагааны дундуур явдаг гэж та сая хэллээ. Гэхдээ танд дургүй уншигч байхгүй байх аа. Уншигчдаас зэмлэл хүртэж явав уу?

-Ер нь хүртэх ёстой л доо. Олны дунд дургүй зарим нь байлгүй яахав. Байхгүй бол би хөгжихгүй шүү дээ. Өчүүхэн мах цусанд төрсөн усан нүдтэй, цусан зүрхтэй Догмид байтугай бусдын төлөө, эх болсон зургаан зүйлийн төлөө залбирч явдаг агуу их Далай ламд хүртэл өч төчнөөн, хэдэн сая тэрбум дайсан байна, тийм үү. Дайсангүй хүн бол хүн биш.

-Та Равжаа хутагтын нутагт төрсөн, зохиолчийнхоо хувьд Монголдоо театрын үндэс суурийг тавьсан Равжаагийн театрын талаар ямар бодолтой вэ. Олонхи хүмүүс Монголын театрыг “Бөмбөгөр ногоон”-оос эхэлж яриад байдаг?

-Би заримдаа зохиолч найз нөхдөдөө тоглоомоор хэлдэг юм. Та нар Монголын их утга зохиолын гал голомт энэ дөрвөн уулын дунд байсан, байгаа мэтээр ярьдаг. Үгүй шүү. Монголын их утга зохиолын гал голомт бол Нацагдорж, Ядам­сүрэнгээс өмнө, Хамрын хийд дээр, Равжаа тулгыг нь тулж галыг нь түлсэн Хамрын хийд дээр бий. Та нар хааяа бас эргээд бод. Энэ худлаа биш шүү гэж хэлдэг юм. Равжаа хутагтын нутгаас агуу их Жагдалын Лхагва төрсөн гээд бод доо. Тэндээс агуу зураач Гаваа гуай, бүжгийн хаан, агуу их Сэвжид төрсөн гээд бод. Тэндээс агуу дуучин Банди, Нарантуяа гарсан гээд бод доо. Дорноговийн Наран­туяа гэдэг дуучин хөдөөгийн хонины бэлчээрээс Москвагийн Их театрт урилгаар очоод “Чио Чио сан” дуулж байлаа. Тийм хүн хэр олон бэ. Д.Нацагдоржийн жүжгийн шил­дэг дүрийн уралдаанд орохдоо Нансалмаагийн дүрд Жавзан­дулам­тай өрсөлдөөд хоёрдугаар байрт орсон. Нуруу нь хүрсэнгүй ээ, наадах чинь намхан учраас. Жав­зандулам их сайхан биерхүү өндөр хүн. Хоолойны хувьд Нараа илүү байлаа гэж би дургүйг нь хүргэж байсан юм. Равжаагийн байгуул­сан задгай театрын суурь өнөөдөр бүрэн бүтнээрээ байж байна. Ард нь морьтой тэмээтэй улсууд зог­соод харж байдаг, Урд нь суусан улсууд нь үздэг суудалтай, тайзтай декорацитай, гэрэлтэй. Равжаа тэр бүгдийг хийсэн. Энэ бол Монголын төдийгүй Төв Азид бараг анх бос­сон театр юм л даа. Тэр байтугай өөр бас нэг театр барьсан байдаг. Дундговийн Адаацагт, эргэн тойрон нууртай голдоо аралтай, тэр арал дээр босгосон Зүүн хөх бүрдийн театр. Дандаа засмал чулуугаар барьсан. Гурван зуун тангад урдаас авчирч бариулсан гэдэг юм. Равжаа хутагт тэнгэрт халиад, тэр театр дээврийг нь тавиагүй орхигдсон. Тэнд миний Жагдалын Лхагватайгаа хамтарч бичсэн “Анх­ны хайрын дууль” киноны, “Оосор бүчгүй орчлон” гэж миний киноны зургуудыг авсан. Хүмүүс одоо сүм гэж яриад байдаг юм. Театр гэж мэддэггүй. “Саран хөхөө”-г тоглуулсан театр юм шүү дээ.

-Хүмүүс Хамрын хийд орчмыг дэлхийн энергийн төв гэж их шүтэж бишрэх юм. Та зохиолч хүний хувьд тэндээс яг юу мэдэрдэг вэ. Таны хувьд, оюун санаагаараа хэрхэн холбогддог бол?

-Тээр жил миний бие муудаад. Зүрх муудлаа. Эмч домч болж явлаа. Гадагшаа явж мэс засал хийлгэхгүй бол болохгүй нь ээ гэсэн. Тэгэхээр нь би нутаг руугаа шууд гараад давхичихлаа. Би ч нэг их эргэл мөргөл хийгээд байх шүтлэгтэй хүн биш л дээ. Равжаад бол шүтлэгтэй байлгүй яахав. Шашинд нь биш ч гэсэн Равжаа хутагтаа шүтнэ шүү дээ. Тэгээд агуйд нь очиж хоёр гурван өдөр хорь гучин минутаар сууж Равжаад хэлэх үгээ хэлсэн. Богдын лүндэн­гээр адисласан хан Баянбүрд гэж том уул бий. Түүгээр гороолж явлаа. Тэгээд би зүүдэлсэн юм. Хүмүүс худлаа гэнэ байх гээд энэ тухай би ярьдаггүй юм. Равжаа манайд ирчихсэн байна. Дараа сарын хоринд Хамрын хийд дээр уулзъя гэлээ. Хоринд очиход Равжаа ч байгаагүй, хүн амьтан ч цөөхөн байсан. Тэнд гурав хоног байгаад наашаа ирсэн дээ. Ирж явтал замд дугуй хагараад. Би зориуд ганцаараа явсан юм. Дугуйгаа нөхөж хийж чадахгүй, зүрх муутай хүн яваа шүү дээ би. Гурван килограммаас илүү юм битгий өргө гэж эмч хэлсэн. За яахав дээ, үхвэл үхэг гэж бодоод машинаа данхраадаад дугуйгаа авч янзлаад тавьсан. Зүгээр. Тэрнээс хойш өнөөдрийг хүртэл зүгээр л явж байна. Ирчихээд гуравдугаар эмнэлэгт очиж зураг авахуулахад өмнө нь компьютерт харуулсан зурагтай харьцуулж үзээд эмч нар гайхсан. Титэм судас нь нарийсаад цус гүйхэд асуудалтай болчихсон байсан, одоо тэлчихсэн байна, та юу уусан бэ гээд гайхаж байсан. Би үүнийг Равжаа хутагтад сүслэж мөргөж явдгийн буян гэж л боддог. Тэр хоёр зураг одоо ч хадгалаатай байгаа.

-Таны зохиолуудад гардаг бодит хүмүүсээс санаанаас тань гардаггүй хүн бий юу?

-Байлгүй яахав. Ухаандаа Намдаг гуайн “Цаг төрийн үймээн” романд гардаг анги Ренчин гэдэг хувилгаан бол бодит хүн шүү дээ. Анги Шагдар гэдэг хүнийг бичсэн гэж би дуулсан. Анги Шагдар нь манай Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Манай Гүрбазарыг таван настай байхад нь хувилгаан гэж тодруулсан юм шүү дээ. 1959 онд. Гэвч эцэг нь улаан хувьсгалч Шагдарсүрэн гэдэг хүн нөгөө лам нарыг нь хөөж явуулаад, авчирсан урьд төрлийнх нь ном судар, хөөрөг эдлэл хэрэглэл, намтар түүхийг нь шатаагаад, социализ­мын үед ийм юм байж болохгүй гээд дарчихсан. Гүрбазар чинь албан ёсоор тодруулсан хутагт хүн. Тийм учраас шүлэг зохиолд нь бүх юм нь байдаг. Гүрбазар бид хоёрын төрсөн газар хоорондоо гучаад км зайтай.

-Та төрсөн газартаа байнга очно биз?

-Байнга. Миний нэг үг бий. Нутгаа санадаггүй хүний нүдэнд нулимс гэдэг эрдэнэ байдаггүй гэж. Нутгаа санадаггүй улсууд байдаг юм.

-Та гаднаа их омголон ширүүн хэрнээ өгүүллэг бүтээлийг тань уншихаар үнэн чанартаа их зөөлөн хүн шиг ээ?

-Гадна талдаа тиймэрхүү шүрүүн талдаа. Дотроо бол гайгүй ээ. Зөөлөн байж байж л зөөлөн бичнэ л дээ.

Н.ПАГМА  

http://www.dnn.mn/publish/?vid=52493

• Электрон хувилбар

• Электрон хувилбар

ОХУ-ын Сочи хотод болж буй өвлийн олимпийн талаарх нэгэн содон мэдээлэл бол Олимпийн хамгийн залуу аварга тодорсон явдал. ОХУ-ын уран гулгалтын баг олимпид түрүүлснээр 15 настай Юлия Липницкая хамгийн залуу олимпийн аваргаар тодорч, түүхэн амжилтын эзэн болов. Олимпийн шинэ аваргатай “CNN”агентлагийн сэтгүүлч Доминик Лау цөөн хором ярилцжээ.

1

-Танд баяр хүргье. Өвлийн олимпийн түүхэнд хамгийн залуу аварга боллоо?

-Тиймээ. Та бүхэнд баярлалаа. 2006 онд нас барсан, Германы алдарт уран гулгагч Макси Гербер өчигдрийг хүртэл өвлийн олимпийн хамгийн залуу аварга байсан. Тэрээр 1936 оны өвлийн олимпийн наадмаас алтан медаль хүртэж байсан юм. Гербер алтан медаль авахдаа  15 нас, 4 сар, 5 хоногтой байсан гэдгийг сонссон. Хамгийн сайхан нь би Макси Герберээс хоёр сараар дүү.

1

-Та Холливуудын нэрт найруулагч Стивен Спилбергийн бүтээсэн Оскарын шагналт “Шейндлерийн бүртгэл” киноны  “Изхак Перлман” хэмээгддэг аяар хөгжмийнхөө зохиомжоо хийж уран гулгалтын эмэгтэйчүүдийн богино болон чөлөөт үзүүлбэрийн төрөлд урдчилсан байдлаар тэргүүлж буй.  Та сүүлийн мөчид аваргын алтан медалийг авч чадах болов уу?

-Өнгөрсөн 2010 оны Ванкуверийн өвлийн олимпийн аварга Өмнөд Солонгосын уран гулгагч Ким Юу На болон мөнгөн медальт Японы тамирчин Мао Асада, АНУ-ын тамирчин Ашлей Вагнер гэх гайхалтай тамирчид байгаа. Удахгүй эхлэх уран гулгалтын эмэгтэйчүүдийн ганцаарчилсан төрөлд алтан медаль хүртэх бүрэн боломж надад байгаа. Би “Сочи”-гийн алтан медаль авахын тулд 11 жил тасралтгүй хөдөлмөрлөсөн.

1

-Та ОХУ-ын анхны алтан медалийг авахад гар бие оролцсон. Таны үзүүлбэр дууссаны дараа ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин суудлаасаа босон баяр хүргэсэн шүү дээ. Энэ бол нэр төрийн хэрэг гэж бодож байна?

-Эх оронд минь зохиогдож буй “Сочи”-гийн өвлийн олимп айлчлаад гурав хонож байна. Харин би анхныхаа олимпиод оролцоод багийн төрөлд аваргын алтан медаль хүртэж, эх орныхоо медалийн тоог ахиулахад хүч, оюунаа бэлэглэсэнд жаргалтай байна. Медалийн өнгөний төлөө гулгаж байхад ямар их айж байсан гээч. Үгээр хэлэхийн аргагүй.

1

-ОХУ-ын уран гулгалтын багийн дунд олимп, дэлхийн аваргын алт, мөнгөн медальт нэрт тамирчин Евгений Плющенко багтсан байсан. Танд ямар зөвлөгөө өгсөн вэ?

-Тэр бол миний баатар. Энэ цаг үеийн шилдэг уран гулгагч. Үзүүлбэрээ үзүүлэхээр мөсөн талбай дээр гарахын өмнө Евгений Плющенко ах “Сэтгэлээ дага, хамгийн гол нь зоригтой бай. Бид эх орныхоо мөсөн дэвжээнд хаадууд байх учиртай” гэсэн.

1

-Таны амжилтын хувьд 2012 онд дэлхийн залуучууд болон ОХУ-ын аварга шалгаруулах тэмцээнд тэргүүн байр эзэлсэн. 2013 онд олон улсын “Их дуулга”, ОХУ-ын аварга шалгаруулах тэмцээнээс тус тус мөнгө медаль хүртсэнээр өвлийн олимпид орох боломжтой болсон?

-Би өрсөлдөх дуртай. Надад энэ бүхэн гайхалтай санагддаг.

1fs

Б.Дэлгэрцэцэг

http://www.shuud.mn/?p=327794

-Байгааг нь үзүүлээд байвал кино урлаг буруу тийшээ явж байна л гэсэн үг-

Монголын үндэсний телевизийн “Үдшийн хэмнэл” нэвтрүүлгийг хийж явсан Д.Сангибат найруулагчийг энэ удаагийн “Чухал хүн” буландаа урьж ярилцлаа. Тэрбээр кино урлаг руу орж, “Анирлагч” хэмээх киног найруулаад байгаа юм. 

-Таныг телевизийн най­руулагч гэдгээр нь хүмүүс илүүтэй мэдэх байх. Ер нь телевизийн урлаг руу яаж хөл тавьж байв?

-2000 онд Радио, телевизийн дээд сургуулийг төгссөн. Тэгээд “Үдшийн хэмнэл” студид орсон. Тийшээ ороход сэтгүүлч Г.Золжаргал багш маань маш их нөлөөлсөн юм. “Сургуулиа төгсөөд, сайхан явж байгаа хүн “Үдшийн хэмнэл”-д найруулагчаар ор” гэж хэлсэн. Тэгээд л орсон доо.

Миний анхны сэтгүүлч н.Батцэнгэл байсан. Бид хоёр анх “Зүрхнээс зүрхэнд” гэдэг залуучуудад зориулсан нэвтрүүлэг хийж байлаа. Хананы ард   нэг охин юм уу, залуу зогсоочихоод “Чи ямар залуу вэ” энэ тэр гэж асуугаад байдаг нэвтрүүлэг байсан даа.  Гэх мэтчилэн ихэвчлэн цэнгээнт нэвтрүүлэг хийдэг байлаа.

“Spider” гэдэг уралдаант, цэнгээнт нэвтрүүлэг, “Их үдийн хөтөлбөр” гээд хийсэн. Ер нь МҮОНТ-ээс их зүйлийг сурсан. “Үдшийн хэмнэл”-д зургаан жил ажилласан. Томчуудаас их ч зүйл авч, туршлага хуримтлууллаа. Тэгээд сүүлд нь С.Наранбаатар найзтайгаа нийлж “NBS” телевизийг байгуулсан.

-Телевизийн найруулагч гэх мэргэжлийг сонгох болсон шалтаг нь юу юм бол. Хүмүүс чинь би тийм болохыг хүсдэг байсан энэ тэр гээд л ярьдаг даа. Тийм хүсэл байв уу?

-Радио, телевизийн дээд сургуулийг телевиз, киноны найруулагчаар төгсдөг юм. Манай багш н.Энхжаргал гэдэг хүн байлаа. Одоо бурхан болсон. Яагаад энэ хүнийг дурсав гэхээр, Энхжаргалын шавь нар л одоо гарч байгаа гайгүй кинонуудыг найруулж байна даа.

Тиймдээ ч би кино урлагийг сонирхож байгаа. Анх телевизийн урлагт орсон нь зүгээр л тохиолдлын чанартай. Хүмүүс шиг хүсээд, мөрөөдөөд орчихсон юм байхгүй. Ер нь бол би анх СУИС-д орсон юм. Аглуу, Дооёо, Баатархүү  бид хэд чинь нэг анги байхгүй юу. Шижигнэсэн залуучууд байлаа. Нэг бол бүр тэсрэлт болж гарч ирсэн шүү дээ.

Найруулагч Ч.Найдандоржийн анхны анги нь байсан юм. Би яах вэ, зарим нэг шалтгаанаас болоод сургуулиасаа гарчихсан. Тэгээд СУИС-иас гарсаныхаа дараа л РТДС-ийн найруулагчийн ангид шалгалт өгөөд орчихсон юм. Энэ бол цэвэр тохиолдол.

-Үндэсний телевизийн, тэр дундаа “Үдшийн хэмнэл” нэвтрүүлгийн найруулагчаар ажиллана гэдэг хэн болгоны хийгээд байх зүйл биш шүү. Шинэ залуу найруулагч тухайн үедээ сүрдэх, самгардах зүйл гарч байв уу?

-РТДС-д байхад багш нартай ярьж, санал солилцоод, ийм нэвтрүүлэг хийвэл ямар уу, тэгвэл яах вэ гээд л зөвлөлддөг байсан. Дээрээс нь телевизэд шинэчлэл хэрэгтэй юм байна гэж ярьдаг байлаа.

Ер нь бол Үндэсний телевизийн шалгуураар найруулагч нар эхлээд туслах хийгээд, дараа нь ассиэнт, тэгээд найруулагч хийдэг байхгүй. Харин би шууд найруулагчаар орсон. Туслах энэ тэр хийсэн юм байхгүй.

Тэгээд ч тухайн үед телевизид залуучууд үзэх нэвтрүүлэг бага байна. Тиймээс залуучууд руу хандсан нэвтрүүлэг хийхээр болж, зориглож орсон. Шантрах юм байгаагүй. Телевиз гэдэг хамтын бүтээл. Тэр бүтээлийг найруулагч зангиддаг. Надад тэр үед хүнд хэцүү зүйл ерөөсөө байгаагүй.

-Шууд найруулагчаар орж байсан гэхээр их мундаг байж дээ?

-Мундаг ч гэх юу байх вэ дээ. Эрч хүчээр дүүрэн, зөв зорилготой байсан болохоор л шууд найруулагчаар орж байсан байх. Ер нь найруулагчийн гол зүйл нь эрч хүчтэй, зоригтой байх ёстой. Үүнийг ингээд хийчихвэл яах бол, хүн юу гэж бодох бол гээд байвал олигтой юм гарахгүй. Тиймээс би зоригтой, эрч хүчтэй байж, үүнийг ингээд хийчихье гээд л дайрдаг байлаа. Сүүлд “NBS” телевизийг байгуулахдаа хүр­тэл арай өөр зүйл хийхийг хичээсэн.

Тиймдээ ч мэдээний төрөл жанр дээр цахиур хагалж гарч ирсэн гэж боддог. Гол нь мэдээ унших хэлбэр тал дээр сайн байсан. Энд найзыгаа дурсахгүй байхын арга алга. Биднийг хүмүүс эр хоёр загал гэж хэлдэг байсан. Ганцаараа явж байхад хүртэл хүмүүс “Цаадах чинь хааччихсан юм” гэж асуудаг байсан. Тэгтлээ бид хоёр хамт явсан.

Ер нь телевиз, кино гэдэг багийн ажил. Бага сайн байж гэмээнэ сайн телевиз бий болно, чанартай уран бүтээл, кино гардаг. Өнөөдөр телевиз гэхээр хүмүүс хэн хэн байгаа билээ гэдэг. Тэр телевизэд чинь ийм хүн байгаа, ийм багтай юм чинь аргагүй ээ, сайн нэвтрүүлэг гарна гэж ярьдаг болсон байна.  Тэгэхээр нэг хүний чадал биш багийн ажиллагаа л чухал юм.

-Нэг хэсэг залууст телевизээр үзчихээр аятай­хан нэвтрүүлэг огт байдаггүй байлаа. Тийм цаг үед “Үдшийн хэмнэл” хөтөлбөр үнэхээр ялгарч чадаж байсан. Та нэвтрүүлгийнхээ санааг яаж олж авдаг байв. Тэр дундаа орчин үеийн залуусын сэтгэхүйд таарсан нэвтрүүлэг хийж байсан болохоор ийм асуулт асуугаад байна?

-Нэвтрүүлгийн санаа олно гэдэг тийм ч амар зүйл биш шүү. Их хэцүү. Гэхдээ нэг ийм зүйл байгаа. Үүнийг ерөөсөө мартаж болохгүй. Нэг талдаа өөрсдийнхөө хүчээр хийх гэж байна. Нөгөө талд сайн даган дууриах гэж байна. Гэхдээ дууриах чинь ч их зовлонтой. Монголынхоо хөрсөн дээр буулгаж чадахгүй байх нь их.

Монголын залуучуудын сэтгэл зүйд тааруулж, хөрсөн дээр нь буулгана гэдэг амаргүй. Тухайлбал, манайхан сур­гуулийн сурагчдыг томоотой суу гэдэг. Томоотой суувал л сайн, үймүүлэх ёсгүй гэдэг. Гэтэл яг үнэн чанар дээрээ бол үймүүлэх ёстой юм байна. Тэгж байж тэр хүүхдийн авьяас чадвар нь нээгдэнэ.

Харин томоотой суугаад байвал яах нь ойлгомжтой шүү дээ. Ер нь бол багш нар өөрт амар байлгах гэж томоотой суулгах гээд байдаг байх. Миний бодлоор хүүхдүүд сахилгагүйтэх хэрэг­­тэй гэж боддог. Би бол сахил­гүйчүүдийн тоонд орно. Ер нь урлагийнхан тэр дундаа сахилгагүй байх ёстой юм.

Тэр ч юмыг туршиж үзээд, үүнийг ч авч хараад байх хэрэгтэй. Тэр дундаас маш их санаа ургаж гарч ирдэг юм. Онигоо ярьдаг хүмүүс хийсвэрлэх сэтгэлгээ сайтай байдаг. Онигоогоо яаж ярих уу, хүмүүс хэрхэн хүргэх вэ гээд л сэтгэдэг. Болж өгвөл хүмүүс онигоочин шиг байх ёстой юм болов уу.

Би санаагаа олохдоо цонхоор их хардаг байлаа. “Үдшийн хэмнэл”-д ажиллаж байхдаа дандаа л цонхоор харж, хийсвэрлэн сэтгэнэ. Бичсэн бичгийг олж хараад, түүнийгээ хийсвэрлэж юм болгоно. Ер нь хийсвэрлэх сэтгэлгээ сайн байх тусам хүн илүү хөгждөг. Нээлттэй болно. Ажил хийхдээ ч гэсэн тоглож байна гэж бодох хэрэгтэй.

Тэгвэл амархан болно. Харин ял үүрээд байна гэж бодоод байвал хэцүү. Юмыг яавал хөгжилтэй маягаар, амарханаар шийдэх вэ гэдгээ бодож байх хэрэгтэй. Хүнтэй ажиллахад хүртэл тийм байдаг. Тухайн хүнийг өөрөөр нь бодуулаад, чөлөөлөөд оруулчихвал амархан байх жишээтэй.

Түүнээс биш чи одоо бичээд ир, алив унш, тийм нэвтрүүлэг одоо гарга гээд л байх юм бол хөлдүү л юм болж хувирдаг. Өнөөдөр залуучууд яах ёстой вэ. Ерөөсөө л хийсвэрлэн сэтгэж байх ёстой гэж би боддог. Тэгж байж бүх зүйл сайн сайхан болно шүү дээ. Би яг л ийм маягаар санаануудаа олж авдаг байсан даа.

-“Зүрхнээс зүрхэнд” нэвт­рүүлгийг үзэж байхад яасан гоё залуучууд ордог юм бэ, хэдэн хос төрсөн бол гэж боддог байлаа. Ер нь танай нэвтрүүлгээс хос төрсөн болов уу. Залуучуудаа хаанаас, яаж сонгож авдаг байсан юм бэ?

-Нэг хос гарсан гэдэг байх аа. Бид эргэж холбогдож, асууж сураглаж байгаагүй болохоор мэдэхгүй юм. Сүүлд нь энд тэнд явж байхад залуучууд таараад “намайг санаж байна уу” та гэж л байдаг юм. Тухайн үед чинь бөөн бужигнаан дунд л байсан болхооор сайн санахгүй шүү дээ.

Тэр дунд чинь залуучуудтай танилцаад, сайн байна уу гээд байхаасаа илүү нэвтрүүлгээ яаж гоё болгох вэ гэдгийг л бодно шүү дээ. Яавал залуучууд үзээд гоё ю бэ гэж бодох бол. Энэ охин тэр залуугаа сонгочихоосой, энэ нь онцгүй юм гэж ирээд л үзээсэй. Тэгэхдээ яаж илүү гоё болгох бол гэж л боддог байлаа.

Түүнээс биш тэр нь энэнтэйгээ суучихаасай гэж боддоггүй байлаа. Оролцогчдоо манай хөтлөгч авчирна. Н.Жавхлан гээд манай нэвтрүүлгийн хөтлөгч байлаа. Тэр ШУТИС, МУИС-аас оюутнууд авчраад оролцуулдаг байсан юм.

Монголын телевизийн салбар огт хөгжөөгүй байна 

-Та одоо хаана ажиллаж байна вэ?

-“Хоёр дугаар суваг” гээд шинэ телевиз нээгдэх гэж байна. Тун удахгүй туршилтын эфирээ цацаад эхэлчих байх. Энэ телевизийг өөр өнгө төрхтэй байгаасай л гэж хүсч, тийм болгохын төлөө л ажиллаж байна. Би энэ телевизэд ерөнхий найруулагчаар ажил­лаж байгаа.

-Монголд янз бүрийн телевиз нээгдэж байна. Таны бодлоор манайд телевизийн хөгжил ямар шатандаа явна вэ. Сүүлийн үед зарим телевизүүд арай л өөр болж байна. Гэхдээ жаахан чамлалтай санагддаг?

-Телевиз гэдэг манайд үүсэн байгуулагдаад 40 гаруй жил болж байна. Гэхдээ дэлхийд бол түүнээс өмнө телевизийн урлаг үүсчихсэн. Одоо баруун бол дээд цэгтээ хүртэл хөгжчихсөн. Тийм болохоор манайхан тэр хөгжлийг нь даган дуурайх ёстой. Хойноос нь гүйгээд гүйцэхгүй. Одоо амдах л хэрэгтэй.

Өөрөөр хэлбэл, яг даган дууриах биш, өөрсдийнхөө уламжлалаас эхлээд янз бүрийн зүйлийг багтаагаад, хөрсөн дээрээ буулгаад хий гэсэн үг шүү дээ. Түүнээс биш бид хойноос нь гүйгээд гүйцэхээсээ өнгөрсөн. Кино урлаг ч гэсэн адилхан. Бид амдах хэрэгтэй. Гэтэл манайхан бусдын хийснийг яг дуурайгаад, хуулж авчраад хийчихээд байна.  Ер нь энд зориуд хэлэхэд, МҮОНТ бол бусад бүх телевизийн үндэс, суурь болсон.

Тэндээс бэлтгэгдэж гарсан боловсон хүчнүүд нь энд тэнд телевиз байгуулж байгаа эздэд очиж үйлчилж  байна шүү дээ. Гэхдээ Үндэсний телевизийн агаар яваад байдаг байхгүй юу. Гэхдээ Үндэсний телевизийн муужруулсан хувил­барыг шинээр гаргаж ирээд байна.

Сайжруулсан биш, муужруулсан хувилбар шүү. Үндэсний телевизийн мундаг хүмүүс цэх сууж байгаад, мэдээ уншдаг даа. Гэтэл өөр нэг газар залуусыг суулгаад, яг тэдэн шиг мэдээ уншуулах гээд байгаа байхгүй юу. Уг нь тийм байх ёсгүй байх. Муу хуулбал муу л болно. Тиймээс би телевизийн хөгжил муу байгаа гэж хэлнэ. “Блүүмберг” байна. Яг л барууны стандартыг аваад, тэр чигээр нь хуулчихсан.

Огт нутагшуулаагүй. Харин CNN бол “Eagle”-ыг авахдаа нутагшуулж байгаа юм. Танай онцлог ямар вэ, манайх бол эх сурвалжийг тэдэн талаас нь авч байж хийдэг, гэх мэтээр хийж байна.  Харин “Hero” студийн найруулагч Б.Баатар хөрөг нэвтрүүлгийн жишгийг тогтоолоо. “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлгээрээ шүү дээ.

Одоо хөрөг нэвтрүүлэг хийх гэж байгаа хүн түүнээс муу юм хийгээд явахгүй шүү дээ. Илүүг л хийх хэрэгтэй болсон. Сайн зүйл гэдэг өөрөө бусдыг дээш нь татдаг сайн талтай юм.

-Телевизүүд борооны дараах мөөг шиг л олширч бай­на. Худалч хүнд нэг өг­лөө нэг телевиз нэмэгддэг. Телевиз байгуулснаар их ашиг олоод байна уу?

-Ер нь арилжааны телевизээр мө­нгө олно гэдэг бараг л байхгүй дээ. Гол нь энэ улстөрчид   үзэл бодлоо л хүнд хүргэх гээд байна. Улстөрчид мөнгөтэй болчихож. Тэгэхээр тархи угаалт хийх шаардлагатай болж эхэлнэ. Гэтэл өөр телевизэд мөнгө төлөөд, элдэв юм яриад байх нь учир дутагдалтай болсон.

Тиймээс мөнгөтэй юм чинь телевиз байгуулаад, түүгээрээ санааг түлхчих нь арай дээр биз дээ. Гол учир нь үүнд л байна. Хоёрдугаарт, нээрээ л нэг өглөө суваг солиход телевиз нэмэгдчихсэн байдаг. Тэд ерөөс тэсрэлт хийж гарч ирэхгүй байна. Тийм болохоор нэг хэвээрээ байж байгаад л унтрах уу гэдэг асуудал сөхөгдөнө.

Түүнээс биш сүр дуулиантай гарч ирээд, хүмүүсийг шуугиулаад байгаа телевизүүд амьдраад л байна. Одоо “Ийгл” телевиз байна. Өмнө нь нэг удаа тарсан. Америкууд болиод, мөнгө төгрөгөө аваад явсан. Гэхдээ буцаж ирээд дахиад л босгоод ирж байна. Ер нь бол телевизэд боловсон хүчин маш чухал.

Сайн боловсон хүчинтэй байж, тэр хүмүүс нь санаагаа уралдуулж, нэвтрүүлгүүд нь гарна. Тэгэхгүй хэдэн шинэ хүүхэд авчраад тавьчих юм бол аль телевизийг дууриах вэ гэдэг л асуудал гарна. Гэтэл цаана нь мөн л аль телевизийг дууриахаа мэдэхээ больчихсон хэдэн телевиз байдаг. Дахиад түүнийг нь дууриагаад телевиз гараад ирнэ гэдэг үнэхээр айшигтай зүйл.

-“Хоёр дугаар суваг” телевиз тун удахгүй нээгдэнэ гэсэн. Та Монголын теле­визийн салбарын өнөөгийн байдал ямар байгаа талаар ярилаа. Тэгвэл одоо нээх гэж байгаа телевизээ ямар байдлаар ялгаруулах гэж байна вэ?

-Бид хэд хэдэн санаа гаргаад ажиллаж байна. Харилцаа холбооны зохицуулах газраас авсан зөвшөөрлийн дагуу бол манай телевизийн эфирийн 20 хувь нь нэвтрүүлэг, 80 хувь нь мэдээ, мэдээлэл  байх юм.  Ерөнхийдөө мэдээ, мэдээллийн төв агентлаг маягаар л зохион байгуулах гээд байна.

Бүх мэдээ энд ирж байдаг, эндээс гарч байдаг төв болгох гэж хүсч ажиллаж байгаа. Мөн үйл явдлыг шууд газар дээрээс нь дамжуулах боломжуудыг түлхүү оруулахаар хичээж байна. Арай л өөр байлгах талаас нь ажиллана даа.

Хар нүдний шил зүүгээд, хөмсгөө зангидаад суудаг найруулагч нарт яснаанаас дургүй  

-Таны найруулсан “Анир­лагч” кино нээлтээ хийлээ. Анх удаа уран сайхны кино найруул­сан гэсэн. Телевиз­ийн найруулагч хүн кино ур­лаг руу яагаад орох болов?

-Би найзуудтайгаа суугаад зөндөө л хийсвэрлэдэг. Миний найзууд маш олон кино хийсэн. Тэр болгон дээр очиж уулзаад, ярилцаад, хийсвэрлэдэг. Тэд ч “Алив Сангиа хүрээд ирээч” гээд л дууддаг. Хэдүүлээ нийлж аваад л янз бүрээр хийсвэрлээд сууна шүү дээ. Тэр болгонд л “Чи кинонд орохгүй юм уу” гээд байдаг байсан.

Тэгж байгаад л кинонд орлоо. Энэ киноны зохиол нь надад маш их таалагдсан. Ажиллаж болмоор зохиол байна гэж бодсоны үндсэн дээр би зориглосон. Д.Энхбаатар гэдэг манай найз зохиолыг нь бичсэн. “Захиалгат инээд” хамтлагийн жүжигчин Р.Адъяа бас санал тавиад, энэ кино руу дайраад ор гээд байсан юм.

Хүн зориг өгөхөөр дайраад орчихдог л юм байна. Энэ кинонд ажилласнаар би их юм сурсан. Отгондаваа гээд зураглаачтай хамтарч ажиллалаа. Д.Энхбаатар найз маань хамт найруулсан. Найзаасаа их зүйлийг сурлаа. Жүжигчдээсээ ч гэсэн сурах юм байсан. Ямар ч байсан найруулагчаар нь ажиллаад үзчихлээ.

Болохоор юм байна гэж бодож байна. Дээрээс нь энэ кино дээр ажиллаад нэг зүйлийг маш сайн ойлголоо. Кино хийхэд ширээн дээрх ажиллагаа маш сайн байх ёстой юм байна. Оросын нэг найруулагч “Төмөр зураг” гэж ярьдаг байхгүй юу. Тэр нь юу гэхээр, киногоо цаасан дээр зурж  гаргадаг.

Төмөр шиг дахиж хөдлөхгүй зураглал хийнэ гэсэн үг байхгүй юу. Тэгээд түүнийгээ бариад л зураг авалтын талбай дээрээ очино. Түүнийхээ дагуу энд хоёр хүн сууж байх ёстой, энэ ширээ тийм байна гээд л зургаа авна. Манайхан болохоор төлөвлөлтөө сайн хийдэггүй болохоор зургийн талбай дээрээ зохиолоо ярьдаг муу талтай. Санги үхнэ ээ гэсэн л бол үхэх ёстой байхгүй юу.

Гэтэл зургийн талбай дээр очоод “Тэрийг үхүүлэх хэрэг байна уу, үгүй юу” гээд яриад байж байдаг. Энэ чинь одоо юу гэсэн үг юм бэ, болохгүй биз дээ. Гэтэл ийм маягаар хийсэн кинонууд цөөнгүй гарсан юм. Би “Анирлагч” киног найруулахдаа энэ алдааг аль болох гаргахгүй байх талаас нь зүтгэсэн. Гэхдээ мэдээж алдаагүй кино байна гэж юу байх вэ дээ.

-“Анирлагч” киног бодит явдлаас сэдэвлэн бүтээсэн гээд яриад байгаа. Ямар явдлаас сэдэвлэсэн юм бол?

-Бөөтэй холбоотой гэж ойлгож болно. Гэхдээ бас яг ч бөө биш юм аа. Нэг зөнч эмгэн байсан юм билээ. Тэр хүн “За та нар ингэвэл ингэнэ шүү” гээд хэлээд байсан зөн нь биелж байсан юм билээ. Тэр явдлыг л барьж хийсэн кино. Зохиол дээр том эгч нь зөнч маягаар гардаг. Болох гэж байгаа муу зүйлийг мэдрээд байдаг.

Ер нь бол би ийм мэдрэмж, зөн хүн болгонд байдаг гэж боддог. Муу, сайн юм болох гэж байгааг хүн ерөнхийдөө мэдэрдэг дээ. Дээд зовхи татаад байна уу даа гэдэг. Доод зовхи татлаа муу юм зөгнөж байна уу гээд цаас наачихсан явж байдаг. Энэ чинь л зөн байхгүй юу.

Киноны үйл явдлын зангилаа ердөө л энэ. Эгчийнхээ хэлсэнийг тоохгүй байж байгаад муу зүйлтэй учирдаг. Харин хэлэх гэж байгаа санаа нь юу вэ гэхээр, байгаль дэлхийтэйгээ буруу харьцаад, түүнийгээ анирлаж чадахгүй бол эргээд муу үр дүнд хүрнэ шүү гэдгийг л харуулах гэж хичээсэн юм.

-Жүжигчдийнхээ сонголт­ыг яаж хийсэн бэ?

-Д.Энхбаатар найзтайгаа, продюссор Р.Адъяатайгаа ч зөвлөж байгаад жүжигчдээ авсан. Би бол энэ кинонд жүжигчдээ эвдэхийг хүссэн. Р.Адъяа гэхэд хошин шогт л тоглоод байх ёстой юм уу. Арай өөр дүр байвал яадаг юм гэж бодсон. Чухал хүний дүр, хөнгөхөн биш дүрд тоглуулахыг зорьсон юм.

Гэхдээ би инээдмийн урлагийг хөнгөн гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Инээдэм гэдэг хэцүү, тэгсэн мөртлөө амттай. Хүн үзээд дор нь хүлээгээд авчихдаг шүү дээ. Яаж зовж байж гардаг вэ гэдгийг хүмүүс мэддэггүй.

Зүгээр л нэг маазраад байна гэж боддог байх. Гэтэл яг үнэндээ тэр дүрийг гаргах чинь хэцүү шүү дээ. Ерөөс хүнийг инээлгэх хэцүү. Уйлуулах бол амархан байх. Магадгүй надад утаа яриад, хүүхдүүд яаж тахир дутуу төрж байгааг ярихад л уйлчих байх.

-Киноны триллерыг үзэж байхад жүжигчид их өөр өнцгөөс харагдаж байсан. Зохиол дээр дүрүүдийн зан төрхийг гаргаж өгсөн байх. Харин найруулагчийн талаас жүжигчдийг өөрчлөх талаас нь яаж ажиллав?

-Р.Адъяа эхлээд “Би ийм дүрд тоглож чадах болов уу. Надаас огт өөр хүн байна шүү дээ” гэсэн. Би ч чи чадна, оролдоод үз, тал талаасаа хамтраад ажиллая гэсэн. Тэгээд л кинондоо орсон. Жүжигчид маань ч мундаг тоглосон. Тэнд уурлаад, уцаарлаад, цухалдаад байх юм болоогүй.

Хүмүүс найруулагч гэхээр л ууртай, уцаартай байх ёстой гэж боддог байхгүй юу. Уурлаад, ширээ шааж босч ирээд, хүнийг муу муухайгаар хэлдэг гэж төсөөлөөд байдаг. Гаднаас нь харчихаад, шанаагаа тулж суух ёстой, ууртай царай гаргах ёстой, хөмсгөө зангидах шаардлагатай гэж санадаг байх.

Тэгвэл тийм биш. Тэгж бодож байгаа ёстой төөрөгдөл.  Найруулагч нар яагаад уурлаад байна вэ гэдгийг мэдэх үү. Юмаа хийж чадахгүй дээ бухимдаад байгаа байхгүй юу. Болж байгаа, чаддаг, жүжигчнийг яаж хөдлөх вэ, тухайн байгаа агаарыг яаж харуулах вэ гэдэг чинь  найруулагчийн  хийсвэрлэн сэтгэхийн л асуудал.

Тэгээд л уйлаад, уурлаад л, архи уугаад гүйгээд байх асуудал ерөөсөө биш. Би тийм найруулагч нарт дургүй. Нэг л их хөмсгөө зангидсан нөхдүүд. Хар нүдний  шил зүүчихээд л суудаг. Яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Хүн хүний нүд рүү харж ярих ёстой. Нүд рүү нь харж байгаад харилцдаг.

Гэтэл нэг их хар нүдний шил зүүчихээд л. Хэнээс, юунаас нуугдаад байгаа юм. Ер нь драм, кино урлаг хүмүүсийг сайн сайхан руу байлдан дагуулах ёстой. Муу муухайг нь жигшүүлэх хэрэгтэй. Надад бол жүжигчидтэйгээ ажиллах, өөр дүр гаргуулахад хэцүү байгаагүй. Тэгээд ч жүжигчид маань мундаг л даа.

-Кино урлаг гэдэг өнөө цагт шоу бизнес болсон. Мөнгө олох нэг том хэрэгсэл болсон. Нэг талаараа шүү дээ. Тиймээс манайхан үзэгчд­ийн сонирхлыг тат­сан, хөнгөн жанрын кино хий­гээд байдаг. Та болохоор арай өөр, хүнд сэдвээр кино хийчихлээ?

-Нийгмийн бухимдал дээд цэгтээ хүрчихлээ. Удахгүй дэлбэрч таарна. Тэгвэл энэ бухимдлаа хүмүүс хаана очиж тайлах юм бэ. Үзвэрийн болон уушийн газарт л очиж тайлна шүү дээ. Би бол энэ их бухимдлыг үзвэрийн газрууд тайлах ёстой гэж боддог.

Өнөөдөр хэн нэгэн нь түгжрэл дунд бухимдаж, дээрээс нь утаагаа амьсгалж ханилгаж, соёлгүй нэгнээсээ болоод уурлаж уурлачихаад үзвэрийн газар очиход өөдөөс нь өнөөх л амьдрал нь харагдвал бүр их ядарна биз дээ. Галт тэргэн дээрээс нүүрс авч шидээд л, эсвэл дайруулж үхээд.

Нэг нөхөр нь микротой давхиж ирж дайраад, чамайг шахаад ална шүү гэж дуут дохио өгөөд л. Өдөржин тийм юм үзэж үзчихээд, орой “Тэнгис”-т очоод кино үзсэн чинь яг тэр нь гарвал яах вэ. Тиймээс арай өөр зүйл хийх хэрэгтэй. Кино гэдэг чинь бүхэл бүтэн өөр ертөнц байх ёстой.

“Аватар” гээд кино байна. Өөр ертөнцийг харуулсан байдаг биз дээ. Хүмүүс тийм л өөр ертөнцийг үзэхийг хүсдэг. Тэндээс хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө л сайн, муу зүйлээ аваад гарах ёстой. Түүнээс биш байгааг нь үзүүлээд байвал кино урлаг буруу тийшээ явж байна л гэсэн үг.  Яах вэ, кино хийгээд мөнгө олох хэрэгтэй. Гэхдээ сайн уран бүтээлийг дагаад тэртээ тэргүй мөнгө ороод ирнэ. Түүнээс биш зовлонгийг нь үзүүлээд, түүгээр нь мөнгө олно гэвэл буруу. Энэ бол тун муу шүү.

Н.Пунцагболд

Эх сурвалж: www.mminfo.mn

Монгол Улсын гавьяат тамирчин Бат-Очирын Сэр-Одтой ярилцлаа.

-Та Японд болсон марафон гүйлтийн тэмцээнд амжилттай оролцсон. Ямар амжилт гаргаад ирэв?

-Энэ сарын 2-нд Японы Ойта хотноо болсон “Бэппү Ойта Май­ничи” тэмцээнд оролцоод өчигдөр эх орондоо ирлээ. 63 дахь жилдээ болж байгаа тэмцээнд дэлхийн томчууд бүгд ирж оролцсон байгаа. Би 02.10.59 цагийн амжилтаар дөрөвдүгээр байрт орсон.

-Уг тэмцээний дараа таныг Японы тамирчин болж, тэнд амьдрахаар болсон тухай мэдээ­­лэл гараад байгаа?

-Олимп, дэлхийн аваргын тэм­цээнд тогтмол амжилт гаргаж бай­гаа нь Японы тамирчид шүү дээ. Эрэгтэй, эмэгтэй ялгаагүй дээгүүр байрт гүйдэг. Японы тамирчид Азидаа нэгдүгээрт, дэлхийд хам­гийн хүчтэй өрсөлдөгчдийн тоонд зүй ёсоор тооцогддог. Энэ улсад би бэлтгэл сургуулилт хиймээр байна. Ингэхийн тулд нэг жилийн мульти виз авдаг. Гэхдээ уг визийг авахын тулд тэндхийн аль нэг компанийн нэр дээр ч юмуу, аль нэг газар харьяалагдаж байж виз гардаг юм. Өмнө нь би Японд болж байгаа уралдаан, тэмцээнд байнга оролцож байсан. Тэр бүрт нэг сарын виз олгодог юм. Тэгэхээр Японд бэлтгэл хийхийн тулд сар бүр ирж визээ сунгуулах шаардла­гатай болоод байсан юм. Тэр бүхэнд замын зардал маш их гарна. Дээрээс нь бэлтгэл сургуу­лилт хийх хоног хугацаа хасагдана. Тэр бүхнээ бодоод Японы “NTN” компанид хүсэлт гаргаж тус компа­нийн тамирчин болж байгаа юм.

-Тэгэхээр олимп, дэлхийн аваргад, цаашлаад олон улсын тэмцээнүүдэд хаанахын нэр дээр уралдах юм бэ?

-Олимп, дэлхийн аварга болоод бусад бүх олон улсын тэмцээнд Монгол Улсынхаа нэр дээрээс уралдана. Виз авахын тулд, мөн тэнд хамтарсан бэлтгэл хийх баг тамирчид гарч ирсэн учраас тэндхийн компанитай гэрээ хийсэн юм. Түүнээс хүмүүсийн ойлгоод байгаа шиг Японы иргэн болоод, Японы нэр дээр гүйх гээд байгаа юм биш. Цахим ертөнцөөр шуу­гиад байгаа тэр мэдээллийг уншаад би их гайхсан. Эх орондоо иртэл найз нөхөд, гэрийнхэн, ээж маань хүртэл “Хүүе, миний хүү Японы тамирчин болж байгаа юм уу” гээд гайхчихсан байна лээ.

-Олон улсын тэмцээнд Мон­гол Улсын тамирчин, Японы “NTN” компанийн тамирчин Б.Сэр-Од гэж дуудагдах уу?

-Японд байхдаа тэндхийн тодорхой хэмжээний тэмцээнд тус компанийн нэр дээр оролцоно. Харин олон улсад бол Монгол Улсын тамирчин Бат-Очирын Сэр-Од, Японы “NTN” клубийн тамир­чин гэж давхар явах юм. Клубийн нэр нэмэгдэж орж ирж байгаа гэсэн үг. Олон улсын тэмцээнд клубийн нэрийг хувцсан дээрээ зүүж ороход тодорхой хэмжээний татвар төлдөг. Уг татварыг “NTN” компани бүрэн хариуцаад, төлөөд явах юм билээ. Тэгэхээр олон улсын тэмцээнд орохдоо эх орныхоо далбаа, NTN компанийн лого хоёрыг давхар зүүнэ гэсэн үг. Харин олимп, дэлхийн аварга, Азийн аваргад ганцхан эх орныхоо нэрийн өмнөөс уралдана. Гэхдээ ийм шийдвэр гаргасан минь учиртай.

-Ямар учир байна вэ?

-Өнөөдөр Биеийн тамир, спортын үндэсний төв 2012 оны Лондонгийн олимпийн циклиэсээ гарч 2016 оны Бразилийн олим­пийн цикльд орчихсон явна. Ингэх­дээ шигшээ багт намайг авчихаад, манай дасгалжуулагч багшийг дасгалжуулагчаар аваагүй. Авал­гүй жил гаруй болж байна. Манай багшийг шигшээ багийн дасгалжуу­ла­г­чаар аваач гэх хүсэлтийг маш олон удаа тавьсан. Гэтэл ямар ч хариу өгөхгүй байна. Тиймээс багш бид хоёр ирээдүйн амжилтаа бодоод Японд бэлтгэл сургуулил­таа хийхээр явлаа. Тэнд бэлтгэлээ хийгээд, тэндхийн компанид харьяа­лагдахаас өөр сонголтыг Биеийн тамир, спортын үндэсний төв өгсөнгүй. Хэрэв өнөөдөр тус төв манай багшийг шигшээ багийн дасгалжуулагчаар аваад, бид хоёрт бэлтгэл хийх боломж олгосон бол бид заавал Японд очиж бэлт­гэл хийгээд байх шаардлагагүй. Багшийг шигшээ багт авчих болов уу гэж их хүлээсэн дээ. Тамирчин хүний амжилт гаргах нас богино­хон. Бэлтгэл сургуулилтаа байнга хийхийн тулд ийм шийдвэр гарга­чихаад байна.

-Багшийг тань яагаад шигшээ багийн дасгалжуулагчаар авдаг­гүй юм бэ. Өөр дасгалжуулагч байгаа юм уу?

-Ганцхан шалтгаан байгаа юм. О.Оюунтуяа бол миний багш, мөн миний эхнэр. Бид хоёрыг нэг гэр бүлийн хоёр гэдгээр нь хавчин гадуурхаад байгаа юм. Цаашид эхнэр, нөхөр хэвээрээ байх болно, мөн эх орныхоо нэр дээр уралдсан чигээрээ байна. Биеийн тамир, спортын үндэсний төвийнхөн бидэнд “Санхүүгийн боломж муу. Тиймээс олон улсад болох зарим нэг тэмцээнд оролцох зардал дээр чинь тусалж болно. Харин бэлтгэл сургуулилт хийхэд зориулж хөрөнгө мөнгө гаргаж өгөх боломжгүй” гэсэн.Уг нь үндэсний шигшээ баг тамирчдаа багш, дасгалжуу­лагчтай нь хамт авч бэлтгэл хийл­гэдэг. Яагаад бид хоёрыг авахгүй байгаа юм бэ гэхэд “Хууль, дүрмэнд эхнэр, нөхөр хоёр хамт нэг дор ажиллаж болохгүй гэж заасан байдаг. Тиймээс та хоёрыг хоёуланг нь авч болохгүй” гэж тайлбарладаг. Тэр дүрмийг нь хайгаад олохгүй байгаа юм. Дарга нар “Эхнэр, нөхөр хоёр нэг байгууллагад ажиллаж болохгүй” гэсэн. Тэгэхээр нь би “Гэр бүлээ цуцлаад ирвэл авах юм уу” гэхэд ямар ч хариу хэлэлгүй, ярианы сэдвийг өөрчилсөн. Уг нь 2005 оноос хойшхи миний бүх л амжилт О.Оюунтуяатай холбоотой. Дасгал­жуу­лагч маань хамгийн анх марафон гүйлтээр олимпод орол­цох эрхийг авахуулсан. 2012 онд дахин олимпод оролцуулсан. Ази тивийн аваргаас анхны мөнгөн медаль, алтан медаль авахуулсан. Дэлхийн аваргын шилдэг 20 дугаар байрт багтааж чадсан.

-”NTN” компанитай хэрхэн холбогдсон бэ?

-Лондонгийн олимпийн өмнө надад Англиас хоёр ч санал ирсэн. Иргэншлээ солиод манай улсын тамирчин болооч гэж. Хоёуланд нь би татгалзсан. Өнөөдөр би Монгол Улсын гавьяат тамирчин. Төр миний амжилтыг үнэлээд өндөр цол өглөө. Гаднаас манай улсын тамирчин болооч гэхэд би шууд татгалздаг. Цаашид ч эх орныхоо өмнөөс гүйнэ.

-Японд бэлтгэл хийх нөхцөл ямар байдаг вэ. Тэнд бэлтгэл хийснээр амжилт тань хэр ахих бол?

-Ерөнхийдөө тэнд бэлтгэл хийх ч эх орондоо ирэн очин байна. Гол бэлтгэлээ Японд, амралтынхаа бэлтгэлийг Монголд хийнэ. Өмнө нь би Бээжинд бэлтгэл хийдэг байсан. Харин энэ удаа Японд бэлтгэл хийх нөхцөл, бололцоо гаргаж өгнө. Мөн олон улсын тэмцээнд оролцох зардал мөнгөн дээр дэмжлэг үзүүлэх байх.

-2016 оны олимпийг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Ямар ч байсан орно. Өмнөх олимпуудаасаа амжилтаа ахиул­на. Гэхдээ Биеийн тамир, спортын үндэсний төвөөс ямар нэгэн дэмж­лэг авалгүйгээр амжилтаа ахиулна. Монголын болон гадаадын ивээн тэтгэгч байгууллага, монгол түм­ний­хээ итгэл найдвараар жигүүр­лэн амжилтаа улам ахиулсаар байх болно.

-Энэ онд ямар, ямар уралдаан тэмцээн хүлээж байгаа вэ?

-Энэ оны хамгийн том тэмцээн дөрвөн жилд нэг удаа болдог Азийн наадам байгаа. Солонгост болох юм. Тэрнээс наана Монголд болон олон улсад болох тэмцээн, уралдаанд оролцоно. Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс олимпийн эрх олгох тэмцээнүүд эхэлнэ. Олимпийн эрхээ ирэх оны хоёр юмуу гуравдугаар сард болох тэмцээнээс авчих болов уу. Мөн дэлхийн аварга хүлээж байгаа.

-Марафон гүйлтийн төрөлд Б.Сэр-Од, Л.Отгонбаяр гэсэн хоёрхон нэр л сонсогдох юм. Таны залгамж халаа бэлтгэгдэж байна уу?

-Монголд сайн гүйх тамирчид зөндөө байгаа. Даанч спортын цөм болсон байгууллага маань буруу бодлогоор ажиллаад байгаа болохоор сонсогдох юм алга. Ямар ч байсан надаас өөр олон улсын тэмцээн уралдаанд оролцож байгаа хүн алга байна.

-Та ер нь жилд хэдэн пүүз элээдэг вэ?

-Жилд хамгийн доод тал нь 20-25 пүүз элээдэг. Тэмцээн болгонд шинэ пүүз өмсдөг гэхээр нэлээн тоо гарах байх. Өнгөрсөн онд арван тэмцээнд орохдоо 10 шинэ пүүз өмссөн. Тэгээд бэлтгэлийн пүүз тусдаа байна.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

http://www.dnn.mn/publish/?vid=52574

• Электрон хувилбар

• Электрон хувилбар

Д.Нацагдоржийн болон С.Буяннэмэхийн нэрэм жит шагналт зохиолч До.Цэнджавтай уран бүтээл, олны анхаарлыг татсан “Мянган цэн үг” ном хэрхэн бүтсэн талаар ярилцлаа.

-Таны “Мянган цэн үг“ номыг уншаад ярилцах санаа төрлөө. “Эх орон олдоогүй хүн гэж үгүй, харин эх орондоо олддог нь цөөн”, “Харийн газарт өөрийн нутаг зүгийн хэрээ ч цагаан”, “Тэнэсэн сум маршалын очирыг ялгахгүй”, “Хаан солигдовч харц солигдохгүй”, “Замдаа төөрсөн нь биш, зам заасан нь буруутдаг”, “Булшны дэр чулуун дээрээ сийлсэн үгээ уншдаггүй”, “Гэзэгний уртаар гэргийг хэмжихгүй” зэрэг сайхан онож хэлсэн “Мянган цэн үг” дорхноо анхааралд өртөж судлаач шүүмжлэгчид үгээ хэлжээ. Яагаад үүнийг бичих болов?

-Шүлэг найраг, хүүрнэл зохиолч ялгаагүй үгийн урлаг. Зохиол бүтээлийг хэн ч хийж болох л байх. Гэхдээ үгийн нүдийг онож хэлэх шиг, өөрөөр харж хэлэх шиг хэцүү юм үгүй. Энэ бол зохиолчийн жаргал болоод зовлон. Зовж бүтээсэн бүхэн үнэ цэнэтэй байдаг. Үгийн эрэлд хатна гэдэг хэцүү. Энд л олж ч болно, осолдож ч болно. Миний хувьд арай өөрөөр харахыг л хичээдэг.

Арай өөрийг хийх юмсан, болж өгвөл шинийг хийхсэн гэж л чармайсаар ирлээ. Хүний болоод өөрийн гишгэсэн мөрөн дээр гишгэхгүй санаатай явж ирсэн маань энэхүү 1000 афоризмийн номыг хийхэд хүргэсэн. Хүмүүст зэгсэн хүрч хоёр дахиа хэвлүүллээ. Бас Бээжингийн Үндэсний хэвлэлийн хороо ирэх оныхоо номын төлөвлөгөөндөө оруулжээ. Ш.Чоймаа багш өөрийн монгол бичгийн сурах бичигтээ оруулж байгаа гэсэн.

Монгол хэлний олимпиадын уриаг хүртэл энэ номоос ишлээд суутнуудын үг шиг өлгөчихсөн дуулддаг. Зарим нь бүр “мэргэний ном” болгочихсон байна лээ. Өглөө бүр дарсан нь яг биелдэг гээд номынхоо хувь заяаны талаар сонин сонин юм дуулж явна. Энэ бол хийсэн бүтээснийхээ төлөө дуулж сонсож байгаа эерэг үнэлгээ юм даа. Хүмүүс үгээ хэлж байна гэдэг зохиолч, зохиол амьд байна гэсэн үг.

-Аливаа зохиол төрөх үүдэл санаа гэж бий. Юунаас үүдээд энэ номыг бүтээсэн юм бэ. Ийм ном үнэндээ ховор шүү?

-Үүдэл санаагүй, төрөгдөлгүй зохиол гэж байхгүй. Энэ бол зохиолчийн сэтгэлд өгөгдөж эхэлж байгаа төсөөлөл. Үүдэл санаа биелэгдэж ч болно, бас үгүй ч байж болно. Харамсалтай нь надад ийм санаа төрлөө гэж ярьж явсаар байгаад түүнийгээ хийлгүй өнгөрсөн нь цөөнгүй. “Цагаагчин гахай жил”, “Хөх жавар”-ыг уншсан бол ийм маягийн афоризм олон тааралдана.

Ингээд ийм ном хийж болох юм байна гэсэн итгэл төрсөн. Ер нь дэлхийн уран зохиолын нэг шинэ хандлага нь “афоризмжсан” байдал юм. Ж.Лхагва агсан богино өгүүллэгийн гайхалтай афоризмч, үүгээрээ цагаан дээр будаг цацчихсан юм шиг бусдаасаа эрс ялгардаг. Гэхдээ үүнийг ончтой газар нь хэрэглэхгүй бол уран сайхны үнэ цэнийг өргөх биш, бууруулдаг гэмтэй. Дэндүү хурц тод өнгийг бууруулах хэрэг аяндаа гардаг шүү дээ.

Борог газар, борог хүний дүрд бор үг л тохирно. Малчин хүний ухаан, үг хэл гэдэг бол хольцгүй алт гэсэн үг. Ээж минь, түүний төрсөн дүү бага ээж минь бодох санах юмгүй мэргэн үгийг гэнэ сэрэггүй амнаасаа унагадаг байлаа. “Хоноцын хөнжил дулаан бол айл гэрийн нэр дулаан”, “Бүсгүй хүний зовлон бүслүүртэй гэрийн зовлон байдаг”, “Ах дүүс гэдэг бол бие биеэ дэрлэсэн чулуу л гэсэн үг. Нэг нь хөдөлбөл нөгөөдөх нь дагаад холхидог” гэхчилэнгээр ярина. Ийм ээжийн хэлээр “угжуулж” өсч бойжсон хүн дээ, би.

-Таны ном онч үг хэлхсэн бусад номоос юугаараа ялгарах вэ?

-Тангадын Галсан гуай амнаасаа алт унагаж явдаг ховор ухаантан. Л.Түдэв эрхлэгчийн нэг үг эрдэнэ байдаг. Ингээд яривал амьдралд ийм цэцэн мэргэн хүн цөөнгүй. Сайхан цэцтэй ярьдаг хэрнээ сайхан цэцтэй бичиж чаддаггүй хүн гэж бий. Зарим хүн хэн нэгний онож хэлсэн үгийг л цэцэг шиг түүж цуглуулаад тэмдэглээд явдаг, түүгээрээ ном хийдэг овсгоотон байдаг. Үүнийг буруутгаж болохгүй, тэгж болно.

Гэхдээ би хэн нэгэн ухаантны тархийг, үгийг сааж түүнийг тэмдэглэн авч энэ номоо хийгээгүй ээ. Энэ бол миний тархинаас сэтгэл зүрхээр дамжаад гарсан үг. Өөрөөр хэлбэл, тэр бүх үг хэллэгийг өөрөө зохиосон гэсэн үг. Ийм 1000 онч үгийг зохиож, зовлон эдэлсэн над шиг тэнэг нь энэ даянд байдаг эсэхийг мэдэхгүй. Энэ номын сайн нь ч, муу нь ч миний л үг.

-“Үгийн богино ухааны богиных биш” гэж хэлжээ. Иймэрхүү утга бүхий санаа таны номноос харагдаад байх юм?

-Үгийн гайхамшиг бол товч богино, бас оносондоо байдаг. Ялангуяа эхлэн бичиж байгаа хүмүүс богино, товчхон бичих урлагт суралцмаар санагддаг. Дараа тэр нь юунд ч хүргэж болох дээшээ авирах шат болно. Ихэнх эхлэн бичигч сунжирсан дуусашгүй шүлэг шиг юм бичих юм. Юу ч үзэж туулаагүй, амьдралыг өөрийнхөөрөө таниагүй байж роман бичнэ гэдэг хэцүү. Бичлээ ч нэг их сайн болохгүй. Бүхэл бүтэн нэгэн үеийг үзэж өнгөрүүлж, танин мэдэх нь чухал гэж боддог.

Амьдралын мэдлэгийн хүрээ тархины жаазаа зад тийрсэн хойноо сая туульсын том төрлөөр оролдох хэрэгтэй гэж боддог. Сод авьястны хувьд бол өөр. Амьдралаас авлагатай юм шиг үргэлж авч, хурааж байх хэрэгтэй. Зохиолч хүн гэдэг бол амьдралаас авсан юмаа хүмүүст үгээр дамжуулан хүргэж байх ховор хувь заяатан юм даа. Том номыг хэн ч уншихгүй гэдэг. Бас энэ нь худлаа юм билээ. Том жижигтээ биш, өгөөж чанартаа л байгаа юм. Товч байх нь урлаг ч, бас том ном бол том ухаан юм.

-Таны номын талаар утга зохиол судлаач, эрдэмтэн Ши.Цэнд-Аюуш гуай До.Цэнджав “Мянган цэн үг” номоороо онч мэргэн үгийн төрөл жанрын хоймор суух бүрэн эрхтэй болжээ гэж үнэлсэн байна. Ийм үнэлгээ танд ямар санагдав?

-Энэ номын тухайд Л.Одончимэд гуай “До.Цэнджавын “Мянган цэн үг”-ийн эрэл нээлт”, Ши.Цэнд-Аюуш гуайн “Чимххэн ч чинжүү л байх учиртай” зэрэг шүүмж судалгааны өгүүлэл төвийн сонинуудад гарсан. Тэр бүхэн надад урам зориг өгдөг. Хир буртаггүй сайн сайхан үг бол гайхалтай шагнал. Ши.Цэнд-Аюуш гуай өөрөө энэ төрлийн хоймор суух хүний нэг шүү, онч мэргэн үгийн сайн номтой.

Ер нь афоризмийг сонирхож энэ төрлөөр бичдэг бүлэг хүмүүс бий болох янзтай. Ийм уран тод үгийн дархчуултай зэрэгцээд сууна гэдэг надад ахдаж магадгүй. Чин сэтгэлээсээ хэлсэн, үнэн үг надад урам зориг өгдөг. Энэ дашрамд хэлэхэд, манай судлаач, шүүмжлэгч, мэргэжилтнүүд, уншигчид уран бүтээлийн тухайд маань олон сайн сайхан үг хэлсэн байдаг. Тэр тоолонгоор тэднийхээ итгэл найдврыг биелүүлэх гэж мэрийх юм. З

арим нь бүр дүлий ертөнцийн чихийг сортойтол дуулдтал хашгирч хэлсэн байдаг. Намайг Бээжингийн төвийн үндэстний их сургуульд хоёр сар лекц уншаад ирэх хооронд уран зохиолын онолч, нэрт судлаач С.Байгалсайхан доктор МУИС-ийн эрдэм шинжилгээний хурал дээр “Хашгираан” хэмээх нэртэй илтгэл тавьсан байна. Байж ядаж байгаа хэрэг шүү.

Тэрбээр хашгирч үнэлсэн гурван романы дотор миний “Цагаагчин гахай жил” роман орсон байх жишээтэй. Би энэ эрхэмд одоо хүртэл “баярлалаа” ч гэж хэлж амжаагүй явна. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд, би хэнээс ч миний номын талаар магтаад өгөөч гэж гуйж байгаагүй ээ. Тэд маань ёстой бичье гэж бичсэн байх. Захиалгаар биш, сэтгэлээрээ бичсэн болохоор урамтай байдаг байх. Ер нь захиалгын юмыг ерөөсөө бичиж болдоггүй нь сэтгэл зүйн таашгүй сонин үзэгдэл шүү.

-Бас Ши.Цэнд-Аюуш гуай шүүмжийн үг хавчуулсан байна лээ. До.Цэнджавын онч мэргэн үгийн дунд “чинжүү” болж чадахааргүй үгс цөөнгүй байна. Энэ нь 1000- д хүргэх гэж мэрийснийх юмуу, мятарч цуцаж ядарсных юм уу, бүү мэд. До.Цэнджав уг нь авьяаслаг ухаалаг, нэр цууд гарч туршлагажсан уран бүтээлч юм сан гээд “Өлгийдөө нойрсож байгаа хөвүүнийг хожмын хаан болно хэмээн хэн мэдлээ”, “Ирэх жилийн зудыг ярьснаас өнөө өдрийн өвсийг ярь”, “Дэлэн нь ширгэсэн үнээ үүцэнд явах бэлтгэлээ сайтар хангаж байгаа нь тэр”, “Ертөнцийн бүх ээж “хүүхдийн” гэсэн ав адилхан өвчин эмгэгтэй байдаг” гэхчилэн дурджээ. Та уг шүүмжийг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Оносон сайн үг нь ч, оноогүй тааруу үг нь ч миний л үг. Энэ үгүүд хэнд ч ямраар ч хүрч болно. Түүнд жор байхгүй. 1000 үг бүрийг хүлээн зөвшөөрөх ёсгүй л дээ. Үүнийг би мэдэж л байна. Аль талаас нь харснаар болно шүү дээ. Гайгүй оноод хэлчихсэн болов уу гэмээр үгийг минь тааруу гэх нь бий. Энэ сулхан болчихлоо гэсэн үгийг сайн гэх нь бий. Ши.Цэнд-Аюуш гуай бол эрдэм чадалтай судлаач, шүүмжлэгч, улам л чамбайруулах гэж үгээ хэлсэн байна лээ.

Тийм чин сэтгэлээсээ хэлсэн шүүмжийг хүлээн авалгүй яахав. Гэхдээ онцолсон үгийн дотор ч миний хайртай үг байж л байдаг. Уг нь 1000 үг бүрээ барьж бичсэн ухаантай. Гарын салаагаар уначихсан үг хэллэгүүд бий. Үүнийгээ ойлгож байгаа. Хэрвээ завдвал дахин нэг шүүрдвэл өөр болох байх.

-Онч үгийг заавал суутнууд хэлэх ёстой юм шиг ойлголт түгээмэл байдаг шүү дээ?

-Онч мэргэн үгийг заавал сод ухаантнууд хэлэх албагүй. Эглээс эгэл хүн ч ганц хатгасан үг хэлчихдэг шүү дээ. Манай ард түмний зүйр цэцэн үг чинь тэр чигээрээ ухааны далай. Атаархал гэж муухай юм бий. Зарим хүн зориуд бүдгэрүүлэх санаатай янз бүрийн үг хэлж явдаг гэсэн. Хүний хийснийг дандаа бүдгэрүүлж явдаг тийм амьтсын мянган үг нь ч надад сохор зоосны чинээ ч үнэгүй. Хэний үгийг авах, хэнийхийгээ гээхийгээ мэднэ ээ.

-Таны “Хөх жавар“, Цагаагчин гахай жил” роман Төрийн шагналд нэр дэвшсэн гэж дуулдсан. Сураг чимээ гарав уу?

-Хоёр ч удаа Төрийн шагналд нэр дэвшсэн. Төрийн шагналд дэвшинэ гэдэг ямар их ажил болдог гээч. Мэргэжлийн удирдах байгууллага эхлээд хэлэлцэнэ. Маргана, шүүм- жил нэ, доош нь дарна, хэрүүл тэмцэл болно. Тэгж байж маш нарийн шүүл- түү рээр арай гэж гарч ирж байгаа эд шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, сорил урал даан, өрсөлдөөн явагдана.

Тодорхойлсон хүмүүс байгууллагаа л өрөвдөх юм даа. Ингээд шат дамжлага дамжаад явсан зүйл огт сураггүй болно. Хаанаа ч алга болчихдог юм мэдэхгүй. Ядаж тийм учраас тэнцсэнгүй гээд хариу өгчихдөг байх хэрэгтэй юм биш үү. Тэртэй тэргүй олон түмэн тэр шагналаа аль хэдийнэ өгчихсөн байдаг.

-Төрийн шагналын комисс нэлээд ул суурьтай хэлэлцэж шийдвэрээ гаргадаг байсан гэдэг биз дээ?

-Яг тийм. Хуучнаар бол Төрийн шагналын тусгай комисс олон удаа хуралдаж, шүүж тунгааж байж ямар ч нүүр тал харахгүйгээр шударга шийддэг байж. Тэр хүн муу хүн байна уу, сайн хүн байна уу, аль намынх нь хамаагүй шилдгийн шилдэг, гандан бууршгүй мөнхийн бүтээл хийсэн байх нь том шалгуур. Гэтэл өнөөдөр юу болоод байгаа юм бэ, мэдэхгүй. Төр засгийн шагнал улстөрийн шагнал болчихсон ч юмуу. Зохиолч хүн нийгэмдээ, хүмүүст доромжлогдох шиг муухай зүйл байхгүй. Үзэгнийхээ хурцаар ялзарсан нийгмийг өөрчилж чаддаг, хувьсгал хийж чаддаг хүмүүс бол зохиолчид, сэтгүүлчид юм шүү гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-Олны амаар бол Таныг аль хэдийнэ нэг юманд хүрчихмээр хүн гэж үнэлдэг юм билээ?

-Зохиолч хүн хэзээ ч шагнал авна гэж бичдэггүй. Мөнхийн сайхан бүтээл хийхсэн гэж өдрийн бодол, шөнийн зүүд болдог хүмүүс. Уншигч олон л зохиолчийг гаргаж ирдэг шүү дээ. Олны сайшаал, олны ам бол дээд зэргийн шагнал. Харин тэр шагналаа би аль хэдийнэ авчихсан хүн. “Төр түмэн нүдтэй” гэдэг. Одоо чухам хэдэн нүдтэй болчихсоныг мэдэхгүй. Тэр хараанд бол өртөөгүй явна. Харин түмэн нүдтэй хүмүүс чинь хараагүйчүүд юм билээ, уулзалт хийгээд би үнэхээр гайхсан.

Тэдэн шиг зохиолыг маань мэддэг улс тааралдаагүй. “Тэр муу Цахарын хар шуургын харчин Бавуужав гүнийг бодохоос элэг эмтэрдэг” гэж хүртэл хэлж байна лээ. Тэд миний бүх зохиолыг хуурцгаар бичүүлсэн юм байна. Бас тэдний тусгай FM-ээр “Чонын алтан шагай” роман бүтнээрээ явдаг юм байна. Миний зохиол дотоод гадаадгүй хүрдэг хүмүүстээ хүрсээн. Ялангуяа гадаадад суугаа монголчуудын эх орноо санах буюу “nostalgay” гэдэг өвчнийг анагаагч нь Монголыгоо бүх талаар шингээсэн сайн ном байдаг юм байна.

-Таны хийсэн бүтээл болгон олонд гайхалтай хүрдэг. Бүтээлийг тань ихээхэн үнэлж, эрж хайж, уншдагийг сэтгүүлч хүний хувиар мэднэ л дээ. Төрийн мэдрэмж гэж баймаар юм даа?

-Төрийн мэдрэмж гэж чи сүрхий онож хэллээ шүү. Үнэхээр төр соргог байхгүй өөр юу соргог байх ёстой юм бэ. Монголынхоо сая таван зуун мянга гаруй хавтгай дөрвөлжин километр нутгийнхаа хэмжээгээр харж, тэртээ баруун зүүн хязгаарын цастай эрэг жалганд сөхөрч ойчсон иргэнээ ч өдөртөө л харах учиртай. Бууны хүйтэн төмөрт хацраа хайруулж зогсоо жирийн хилчнээ ч төрийн хайраар дулаацуулах ёстой.

Миний хувьд яахав дээ, та надаас үг өдөж шагналын талаар асуугаад байгаа болохоор хариулж байгаа юм. Уг нь энэ мэтийг ярих дургүй байна. Төрдөө үнэлэгдэхгүй бол өөр юундаа үнэлэгдэх юм бэ. Харин надад “Дундговь аймгийн хүндэт иргэн” цол тэмдэг олгоход үнэхээр баярласан шүү. Алтан нутгийн алтан шагнал гэвэл энэ. Хэн хүнд өгөөд байдаггүй шагнал гэнэ лээ. Шагнаж байгаа нь баярлаж шагнадаг, шагнуулж байгаа нь баярлаж шагнуулдаг төдийгүй бусад танихгүй хүмүүс ч өөрөө хүртсэн шиг баярлаж байвал тэр шагнал нүдээ олжээ гэж хэлнэ.

Цаг нь болоогүй ээ, энэ нөхрөөр дахиад жаал юм хийлгэнэ гээд улам их нухаж байгаа юм байлгүй. Нухсаар, нухлуулсаар байтал юу ч болж мэдэх ертөнц. Уг нь одоогийн төрийн тэргүүн үгийн урлагийг мэдэхийн дээдээр мэдэрч ойлгох, өөрийн гэсэн үнэлгээтэй эрхэм шүү дээ. Күнзийн ийм нэг үг байдаг юм билээ. “Хаан хүнд ойрхныгоо хайрлах бус, холынхныг хайрлах түгээмэл хайр хэрэгтэй. Эс тэгвээс атаархал, үзэн ядалт, хардлагын үрийг амсана” гэж хэлсэн байх юм. Эцэг хүнд хамгийн адгийн муу хүү нь хүртэл агуу хайранд нь багтдаг л юм даа.

-Тантай уулзсаных асууж лавламаар зүйл байх юм. Та хүүрнэл зохиолын гол онцлогийг ганц хоёрхон үгээр илэрхийлээч. Бас утга зохиолын салбарт хөл тавьж буй залууст юу гэж захих вэ?

-Ганц хоёрхон үгээр хэлэхийн аргагүй. Ямар ч байсан зохиолынхоо аливаа дүрээ сайн муу гэж зохиолч өөрөө дүгнэж бүү хэл. Харин түүнийг уншигч өөрөө сайн муугаар ялгах ёстой. Анкет шиг тодорхойлж болохгүй. Заримдаа муу талынхаа баатарт шүдээ зууж бичдэг гэм нэр алдартай зохиолчдоос хүртэл арилахгүй байгаа нь ажиглагддаг. Муу талын дүрээ гаднаас нь хараагаад л, гутаагаад л, цаг үеийг занаад л хашгираад л ёстой “будаа болгодог” өвчин урьд өмнө ч байсан, одоо ч байна.

Муу хүн гэж ганц ч үг хэлэхгүйгээр муу хүний ертөнцийг л уудлан нээх хэрэгтэй шүү дээ. Миний тухайд бол, дэлхийн сонгодгоос суралцсаны буянаар энэ бүхнээс ангижирсан. Сайн хүнд муу юм бий, муу хүнд ч сайн юм бий. Хоёр дахь нь мэдээж эх хэл. Эх хэлээ эзэмшээгүй бол зохиол уруу ороод нэмэргүй. Танд алдар гавьяанд хүрч болох өөр зөндөө сайн сайхан ажил байгаа гэж хэлье дээ. Уран зохиолын ертөнц хатуу болоод харгис шүү. Өөрийгөө ялахгүй бол ялагдах тавилан ойрхон байдаг юм.

Б.Анхцэцэг

Эх сурвалж:

http://sonin.mn/news/culture/12039

-    Хүн чанар алдагдаж, ирээдүйд цахим толгойтнуудаас бүрдсэн хүн төрөлхтөн бий болох нь гэсэн айдас хаа хаанаа байна. Энэ бүгдээс аврах гарц нь гагцхүү бодит уянгын уран зохиол гэх нь бий. Та уран бүтээлчийн хувиар энэ тал дээр ямар бодолтой явна?
-    Яг үнэндээ би энэ хөгжлийн хэтэрхий хурданд дургүй. Энэ интернет цахим ертөнц бол хүнийг ерөнхийд нь дүйнгэ мэдрэмжгүй болгоод байх шиг санагддаг. Залхуурлын үе ч юм уу даа. Уншиж ургуулж бодно гэхээсээ өмнө дүрсээр харчихаж байна. Надад бол киног нь үзсэнээс номыг нь унших хамаагүй сайхан байдаг. Ном унш гээд хэлчихвэл “Уучлаарай, интернэтээс харчихна аа. Та дуугүй бай. Ном уншаад сууж байдаг хэн байдаг юм бэ” гэх нь холгүй л байна шүү дээ. Бид хүүхэд байхдаа л уран зохиолын номноос амьдралын амт шимт, алс холын ойн төглийг мөрөөдөж ирсэн. Тэрний буруу алга. Хажуу айлынхаа найзыг гарч дуудахын оронд онлайнаар Hi гээд л дуудчихаж байна шүү дээ.  Цахим хэлбэрийн толгойтой хүн сүрэг бий болно гэхэд үгүй гэх газар алга.

-    Энэ будангуй цаг үед эмэгтэй уран бүтээлч, эмэгтэй улстөрчдийн нөлөөлөл ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх тухай ч шинжээчдийн яриа бий. Тэгэхээр уянгын, хайрын гээд романтик уран зохиол уншиж, түүндээ орж, зарим дүрд нь дурлаж, заримд нь өширхөж явсан цаг ард хоцорч байх шиг. Энэ тал дээр бүсгүй найрагчийн хувиар ямар нэгэн бодол тээж яваа болов уу?
-    Мэдлэгтэй боловсролтой хүүхнүүд олон болсон нь сайхан санагддаг. Эмэгтэйчүүдийн боловсрол өндөр болох тусам эрчүүдийн залхуурал ихсэж, хариуцлага улам муудаад байна. Энэ том эмэгнэл шүү. Мэдээж эмэгтэйчүүдийн нөлөөлөл их байх тусмаа нэг их муудахгүй л болов уу. Хүүхнүүд чинь их нарийн няхуур харж, аливаад арай л ойрхон бөгөөд уян хатан ханддаг. Эр ч бай, эм ч бай хүн болгоны нуруун дээр үүрэх ёстой ачаа нь ирдэг. Нэгэнт туулах амьдралыг, жам ёсоос зугтааж хаана булан тохой хайгаад нуугдах гэж. Туулах ёстой тавиланг туулаад л гарна шүү дээ. Халирч зугтахын оронд цэгцхэн шиг туулаад гарвал хүн болж төрсний хэрэг нь гарч байгаа юм. Нэгэнт ирсэн амьдралаас айж зугталгүй туулна гэж боддог нь хүүхэн хүний зориг юм уу даа. Нээрээ л зугтаад хаашаа зайлна вэ? Зугтаж явсаар байтал эрлэгт мордох цаг нь ирчихсэн байна биз. Утга учиртайхан л амьдармаар байгаа юм даа.

-    Өнөөх л хайрын захиа бичиж, бас авч, уншиж сэтгэл хөдлөлөө нууж ядан явсан цаг бол аль хэдийнээ ард хоцорсон. Цахим, холбоо харилцаа хөгжсөн үед хайрын захиа бичих тухай ярих нь хэн нэгэнд утгагүй санагдаж магад. Гэхдээ л захидал гэдэг бол маш том соёл, юутай ч зүйрлэшгүй баримт бичиг байжээ гэдэг нь өдрөөс өдөрт мэдэгдэх боллоо. Таны хувьд захидал авч бас бичиж байсан үеийн хүүхэд байх. Харин одоо захидал бичиж бас захидал авч байна уу. Сүүлийн үед шүү дээ?
-    Захиа аваад л, захиа уншаад л хариуг нь бичиж илгээгээд л догдлонхон жирийж явсан охин нас надад байсан. Хүнээс ирсэн захианы хариуг бодно. Худлаа хэлэхгүй юмсан. Үнэн байх юмсан гэдэг асар том ухаан захидал дотор нуугдаж явсан юм шүү. Хаанаас ч мессежи биччихээд хажууд чинь би байна аа гэж худлаа хэлэх бол амархан болж дээ, өнөөдөр. Өнгөрсөн жил Өвөр Монголын зохиолч Аюурзана гэдэг хүнээс уйгаржин бичгээр бичсэн зурагтай захиа ирсэн. Түүнээс хойш захиа аваагүй юм байна шүү.

-    Өнөөдрийн нийгэм уран бүтээлчийн нүдээр харахад ямархан харагдаж байх юм?
-    Уран бүтээлч гэж туйлшираад яахав. Энгийн л нэг эмэгтэйн нүдээр харахад сааралхан л байх юм. Нэг үе  ч яана даа гэмээр л байдаг байлаа. Одоо харин яана даа, Миний монгол гэж бодогдох нь бага болж. Эсвэл нийгмийн энэ олон болж бүтэхгүй байгаатай би эвлэрч, ууссан ч байж болох юм. Гэхдээ аяга цайныхаа ард, Candy crush гэдэг тоглоомныхоо ард энэ нийгэм ёстой болохгүй байна гэж ухаалагаар хэлдэг ард түмэнтэй л улс шүү дээ. Амьдарч байгаа энэхэн нийгмээ сайхан болгохын төлөө хувь хүн би юу хийлээ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Хүний сайн сайхны төлөө юу хийсэн юм бэ. Ядаж нэг ч болтугай сайхан юм хийе гэсэн бодол, болохгүй, бүтэхгүй байна гэсэн худлаа халагийнх нь өмнө байж байж л өнөөдрийн бидний амьдарч байгаа нийгэм арай л өнгөтэй болно доо.

-    Хувь хүний сэтгэлийн дотоод ертөнц бол хэн ч нэвтрэшгүй цайз. Гагцхүү үүнийг хайр сэтгэл л нэвтэлж чадна гэсэн үг бий. Тэгэхээр таны энэ цайз руу нэвтэрч чадсан эр хүн байж л таарна. Энэ талаар?
-    Зүрх сэтгэлийнхээ асуудалд нандин л хандахыг хүсдэг. Хүн харахад инээд алдсан сайхан л хүүхэн харагддаг байх. Заримдаа ч чангахан дуугарч өөрийгөө илэрхийлдэг харц нь догширчихсон ааштай л хүүхэн харагддаг байх. Энэ бүгд бол гадаад үзэмж төдий шүү дээ. Би өөрийнхөө сэтгэлийн хана хэрэм цайзыг өөрөө давж байж, эр хүнд гараа өгдөг. Дараа нь тэр эр хүн миний сэтгэлийн талбарт цэцэг тарих уу, өргөс хатгах уу гэдэг нь өөрийнх л нь хэрэг. Өргөс, цэцэг хоёрын алийг нь ч хатгасан байлаа хос хоёр эргээд эвлэрэх зай, уучлах багтаамжийг заавал үлдээж байх хэрэгтэй гэж би боддог. Хүн ганц л амьдарна шүү дээ. Одоо бид гуч гарчихсан байна. Олон салж, олон нийлэх хэрэг тарихаасаа өмнө бодох хэрэгтэй. Өнгөрсөн залуу насаа яаж туулснаа санаж байхад илүүдэхгүй.

-    Бидний дээр ярьсанчлан хүн чанар алдагдаж буй өнөө үеийн залуус хүний энэ дотоод ертөнцийн цайзад нэвтэрснээ нандинд тооцдоггүй тал бий. Таны хувьд дотоод ертөнцөө нээж өгчихөөд дараа нь харамсч байсан тохиолдол бий юу. Одоо ч тэр л нандин бүхэн хүн бүрт алга байна шүү дээ? 
-    Харамсаад одоо яахав дээ. Нэгэнт болоод өнгөрсөн явдал шүү дээ. Жаахан гомдол байдаг л юм. Тэгээд өөртөө л хэлдэг. “Хохь чинь ээ, Чулуунцэцэг ээ! Чи л өөрөө сонгосон шүү дээ. Харах нүд чинь харалган байж дээ.” гэж  өөрөө өөрийгөө л түншиж суудаг даа. “Хэд уулзаад, хэд унтаад, гэртээ дагуулж орчихоод чамайг орхино шүү” гэж хэлээд хүүхэн эргүүлдэг эр хүн байдаггүй л биз дээ. Бүгд л хайрлана, халамжилна, жаргаана гэж завсар орохгүй юм шиг л амласаар толгой эргүүлдэг. Уг нь эр хүн анх л амалж байж энэ биенд минь хүрснийх амалсан хэлсэндээ эр шиг ч багтаж амьдрах хэрэгтэй юм байгаа юм даа. Ийм жудаг дутуу эр хүн олон болж дээ, хөөрхий.

-    Хүний үнэн сэтгэлийг гомдоох, тэр тусмаа эмэгтэй хүний тэр их энэрэл хайрыг гомдоосон хүн өөдөлдөггүй хэмээх нь эртнээс бий. Таны хувьд энэ талаар ямар бодолтой явна. Өөрт тань болон өрөөл бусдын жишээ ч байгаа байлгүй? 
-    Эр эм ялгаагүй дээ. Юу тарина, түүнийгээ л хураадаг хорвоо шүү дээ. Би хүн гомдоож явсан байх. Дараа нь түүндээ өөрөө харамсдаг. Аль болох хүн гомдоохгүй байх юмсан, хүнд гомдож, гомдол нь ирэх амьдралд нь үсэрч очоосой гэж боддоггүй. Хүн гомдоосон хүн өөдөлдөггүй гэдэг эртний үг оргүй биш гэдгийг чи ч, би ч бүгд л мэддэг. Хорин хэдтэй байхад бол жаахан давилуун байдаг ш дээ. Тэр үед бол гомдоож, гомдож л явсан байх. Харин одоо би хүнд зааж, загнахаа больё гэж бодож байгаа. Эцэг эх нь хүмүүжүүлээгүй, багш, ахас дээдэс нь суулгаагүй ухааныг би сайхан сэтгэлийн үүднээс үнэнийг нь хэлж өөртөө таагүй харц нэгийг нэммээргүй байна. Ямар зуу наслах шиг амьтны цухлыг бараад яахав.

-    Та магадгүй, хүнд тэгтлээ гомддоггүй байх, эсвэл үзэн ядталаа гомддог ч байж магад. Энэ хоёрын туйл л байж таарна гэж бодлоо. Алтан дундаж нэг л харагдахгүй байна л даа?
-    Үзэн ядна гэдэг бол их хайраас л үүдсэн хэрэг. Гомдол бол дандаа итгэлээс үүддэг шүү дээ. Ямар их итгэж байлаа гэж бодоход л гол зураад явчихдаг шүү дээ. Миний нэг шүлэг байдаг. “Үзэн ядах минь ч хайр л байдаг шүү дээ” гэж. Хэтэрхий гомдохоороо би дэндүү их өвддөг. Өдий насан дээр хэн нэгэнд хэтэрхий гомдооргүй байна. Гомдохоороо яадаг вэ гэдэг асуултад чинь гэртээ ирээд тоосоо арчдаг гэж худлаа хэлмээргүй байна. Уйлна, хашгирна, дуулна. Хатуу дарс хүртээд хагартлаа уйлах нь ч байдаг. Азаар уяхан сэтгэлтэй найз олонтой хүн юм даа. Нийлж аваад баахан шүлэг уншина. Уйлахад нулимс арчаад өгдөг найрагч андууд минь л надад тайтгарал хайрладаг даа.

-    Яруу найрагч гэхээр л бусдын ойлгодог шиг аливаа бүхэнд баярлаж, гомдоод амьдралаа үрээд явна гэж хаа байхав. Гэхдээ танд баярлах гомдохын туйл гэж байж таарна. Хамгийн их баярлаж, хамгийн их гомдож явсан тухай яриа дэлгээч?  
-    Хагартлаа баярласан, хагартлаа гомдсон гээд аль аль нь миний амьдралд бий. Яруу найрагч гэхээр л нэг их задгай, хөөргөн хүмүүс байдаг гэж боддог нь шүлэг бичдэгээс бусад нь шүү дээ. Хэлье гэснээ хэлж чаддаг, хийе гэснээ барьж аваад дайраад хийж чаддаг эрэмгий зан бол бидэнд харин бий шүү. Уйлж ч чадахгүй, инээж ч чадахгүй үхсэн амьдын хооронд унтаа амьдарч байгаа зовлонтой хүн олон л байна шүү дээ. Тэдний дэргэд голтой бүлээн амьдарч байгаадаа баярладаг. Олон жилийн өмнө найзалж байсан залуугаасаа салаад жигтэйхэн гомдлоо. Гурав хоног орондоо хэвтчихлээ. Ууж идэхгүй, уйлахгүй, дуулахгүй. Ер нь л дургүй хүрээд байна шүү. 72 цаг юу эсийг бодох  вэ дээ. Энэ үед нэгэн найзын минь шүлгийн “Зориг шантарахад бурхан дургүй” гэдэг мөр  санаанд орж ирээд орноосоо суга үсэрч босоод л усанд орчихоод гэрээсээ гарсан даа. Шүлэг бичдэгтээ, түүгээр мөр гэдсээ болоод сэтгэлээ тэжээж амьдардагийнх ухаарлыг ч бас тэндээс олж авдагтаа баярладаг юм аа.

-    Найз нөхөд, ахан дүүст гомдож баярлах зүйл бишгүй л тохиолдсон байж таарна. Харин хайрлаж, итгэж явсан эр хүн чинь таныг гомдоосон тохиолдол байгаа биз?
-    Долоон жил найзалсан анхны хайр минь өөр хүүхэн хүүхэдтэй болгоход нь үхэхээс наагуур болтолоо гомдож байсан хэдий  ч өлгийн даавуу бариад л очиж байлаа. Итгэж байсан эр хүн маань өөр хүүхэнтэй хэвтэж байхыг ч олж харлаа. Тэрний төлөө би амиа хорлох юм уу. Ёстой ядаргаа биз дээ. Гэхдээ л энэ бүхний ард би өөрийгөө л шийтгэдэг. “Чулуунцэцэгээ, үзэж харах бүхэн чинь дуусаагүй л байна даа” гэж өөрийгөө л ялладаг. Би хичнээн бахирлаа гээд цаг хугацаа эргэх биш дээ. Хайр гэдэг юм дандаа л энхийн цагаан тагтаа шиг байдаггүй шүү дээ. Хар хор, гэрэл гэгээ бүгд сүлэрч байдаг. Тэглээ гээд өөрийгөө эвдэлж сүйтгэж болохгүй. Ядаж хүн өөрийнхөө алд биенд үнэнч байх хэрэгтэй гэж боддог.

-    Уучлаарай, хөндүүр газарт чинь саяын асуулт хүрчихжээ. Эр нэг алдаж, эрэг нэг нурдаг гэсэн үг бодогдчихлоо?
-    Эр нэг алдаа л биз дээ гэж үү. Тиймдээ алдаа гаргадаггүй хүн ч гэж юу байхав. Хүүхнүүд л нэг нэгнийхээ амьдралыг үрээд байгаад харамсах юм. Юу бодож ирдгийг, дараа нь юу бодож элэг зүрхээ сэмэлж, энгэр цээжээ урдаг болдоо гэхээс өмнөөс л өрөвдмөөр санагддаг. Хүн алдаж, гэнэдэж болно оо. Дараа нь данайтал сайхан уучлалт гуйчих зүрх зориг байх хэрэгтэй юм байгаа юм. Би хүний нүүрийг самардаж чаддаггүй юм. Харин зүрх сэтгэлийг нь самардаж, урж мэрж бол чадаад байгаа юм. Ёстой яадаг юм бэ, тиймээ. Амьдрахын тулд тэвчээр, тэмцэл хоёр гээч нэг завь нь дээр бие биенээ налаад л оршиж байдгийг олж хараад удаж байна. Нүүрний сорви бол энгэсэг түрхээд л арилчихна шүү дээ. Зүрх сэтгэлийн шарх бол энэ амьдралын зүдэргээ. Тэгэхээр би нэлээн хорон хүүхэн байгаа биз. Хэрэг хийгээгүй би өөрийгөө шийтгэж байхад хэрэг тарьсан увайгүй хүмүүс  өөрсдийгөө бүр ч илүү шийтгэж байх ёстой. Тэгэж байж хүн болно. Сэтгэлд нь жаахан өнгөр сууна. Хийсэн бүхэн эргэж ирдэг замилан шүү дээ. Яадгийм бэ.

-    Амьдралын утга учрыг янз бүрээр тайлбарлаж ярих болжээ. За тэгээд лекц уншиж, хүмүүсийн толгой эргүүлдэг нь ч байна. Дэргэд нь мэдээллийн өргөн сүлжээ ч байна. Энэ бүгдэд төөрөлдсөн нийгэмд хэн нэгэн алдартнаа дуурайж “би амьдралын утга учрыг ингэж боддог” хэмээн хэлэх болжээ. Өөрөөр хэлбэл түүнд өөрийнхөөрөө тайлбарлах боломжгүй, тийм дотоод сэтгэлгүй нийгэм бүрдэжээ. Тэгэхээр таны хувьд энэ учрыг чухам юу гэж бодох юм?
-    Би хуучинсаг хүн юм шиг байгаа юм. Хөгжлийн хурдаас хэтэрхий хоцорсон бүдүүлэг ч хүн юм уу. Энэ хурдтай зэрэгцээд орхихоо орхиж, одоо хэлснээ цагийн дараа мартах ёстой юм шиг байна. Би тэгэж чаддаггүй. Итгэл гэдэг юм ямагт энгэр цээжийг минь гогдож, намайг жаахан хүн чанартай, мөн чанартай, өөрийн гэсэн өнгө будагтай байлгадаг. Хүн чанар, мөн чанар гэдэг юмыг гээчих юм бол хүн байгаад яадаг юм. Тэгвэл үржүүлгийн газрын тахиа, нохой шиг  л амьдрал л даа. Тэр сайхан юм уу. Харин асуучихая. Өөрөөсөө нэг асуугаад үзээрэй.

-    Өнөөдрийн залуус хайр дурлалаа ч ялгаж салгаж ойлгохоо болио юу гэсэн айдас ахмадуудад байна. Үүнийг уран бүтээлчид л аварч чадна шүү дээ? 
-    Тийм гээд хэлчихвэл тэнэг л гэх байх даа. Дэндүү хөнгөн амьдрах гээд байгаа ойворгон бодол нь залуусыг үнэ цэнэгүй болгоод байна. Амьдралыг нь утгатай юм шиг хэрнээ асар утгагүй болгож байна. Тэгээд түүнийгээ би бол ийм л хүн гэж эрээ цээргүй хэлдэг хэтэрхий гунигтай, бүр дэнгийн эрвээхэй шиг байна. Бид ядаж бичсэн шүлгийнхээ мөр бадаг шиг үнэ цэнэтэй, гэрэл гэгээтэй амьдарч байна. Бид аврах нь хаашаа юм. Гэхдээ л арай өөр амьдарч байгаа шүү. Ядаж шүлэг уншдаг, тэгээд тэндээс ухаарал олдог хүн бага сага ч болтугай нэмэгдээсэй гэж бодож байна даа. Уран зохиол, шүлэг найраг гэдэг хүнд ухаарал өгдөг юм шүү.

-    Яруу найрагч хүнтэй уулзасных таны уран бүтээлийн тань богцруу өнгийвэл сонин сайхан юутайв?
-    Он гаргаад нэлээн хөөрхөн бичиж байгаа шүү. Би нэг шүлэг унших уу? Хүний сэтгэлээс гарсан шүлэг гэдэг арай л өөр байдаг даа тиймээ, хө.

Дулаахан санагдаад…
Энгэр цээжинд гэгээ нэвтэлсэн
Энхрийхэн нэг харцыг олж харсан мөчөөсөө
Энгийн ч юм шиг өдрүүдэд
Энхрийхэн дуу аялаад хойшоо чиглэдэг болов оо, би
Бүсгүй хонгорхон амьтан
Бөөрөнд нь наалдан дотроосоо гэрэлтэж
Бүгээн сааралхан амьдралаасаа
Бөөн итгэл тээгээд хойшоо чиглэдэг болов оо, би
Инээмсэглэн очоод үнсүүлдэг
Ийм энгийн амьдралд яагаад би дасаад байна
Ижил холхон заяаны  цэцэгс  ургах цагаар
Ижий болохын сураг их ойрхон санагдаад би яагаад догдлоод байна
Өвдгөө тэврээд уйлсан их олон шөнийг буцаая гэж бодов
Өр зүрхэн дэх зузаан  гомдолыг үүнээс цааш мартая гэж бодов
Сэтгэл зүрхэндээ сэвгүй энгийн л нэг эмэгтэй болоод
Сэтгэл нь нүдэндээ байдаг чиний дэргэдээс холдохгүй  л байхаар шийдэв, Дулаахан санагдаад аа…

Ярилцсан С.Ууганбаяр

Д.Нацагдоржийн болон МЗЭ-ийн нэрэмжит шаг­налт зохиолч Авидын Шар­толгойтой уулзаж хөөрөлд­лөө.

-Та саяхан их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртсэн. Уран бү­тээ­лийн моринд дөрөөлөөд та олон жил болсон биз?

-Энэ том шагналыг авсан­даа сэтгэгдэл өндөр байгаа. Энэ шагналыг би нэг их том зохиолч болоод авчихаж бай­гаа юм биш. Уран бүтээлийг үнэлэх үнэлэмж Монголын утга зохиолд өндөр бай­гаа­гийн илрэл болов уу.

-Таны үеийн болон Мон­голын авьяаслаг зохиол­чид таныг монгол хэлтэй гайхамшигтай  зохиолч гэж хүлээн зөвшөөрдөг юм би­лээ. Тэр байтугай хөдөл­мөрийн баатар Л.Түдэв гуай “Шартолгой жаахан залхуу болохоос надаас ч том зо­хиолч” гэж хэлж байсан гэдэг. Та яагаад өөрийгөө голж явдаг юм бэ?

-Голдог ч биш юм аа. На­майг хүмүүс “Хэтэрхий даруу байна” ч гэх шиг. Зарим нь “Чи өөрийгөө доошоо хийж бай­на” ч гэх шиг янз бүрээр ярь­даг. Миний хувьд өөрийгөө дээшээ хөөргөдсөн ч юм уу, доошоо хийсэн ч юм байхгүй. Өөрийнхөө бичдэг зохиолоо туурвиад явж байгаа зохиолч шүү дээ. Харин Лодонгийн Түдэв гуай миний “Дягваранз” романы өмнөтгөлд “Монго­лын уран зохиолд Шартол­гой олны жагсаал дотроос урагшаа алхан гарч ирээд үзгээ гэрнээс нь суга татан гялалзуулснаар роман-совин хэмээх урьд дуулдаагүй тө­рөл зүйл бүтээсэн нь үнэхээр таана, хөмүүл амтагдсан ингэн ундаа болжээ. Үүгээрээ тэр шинэ туульс зохиогчдын нэрсийн жагсаалтын нэгдү­гээрт өөрийнхөө нэрийг бичив” хэмээсэн удаатай. Найруулагч Баатар энэ зохиолыг уншчихаад “Чи энэ цаг үеийг эрт мэдэрчээ. Яаж бодож олов оо” гэж байсан.

-Дорнын цэнхэр говийн Алтанширээ нутагтаа ойрд очоо юу?

-Би жилд нутагтаа нэг хоёр удаа очдог. Нутгаа­саа гадна Өмнөговь аймаг руу судалгаагаар бас их очно оо. Энэ явалтууд зүгээр сал­хинд гарах төдий биш Говийн догшин ноён хутагтын амьд­рал, уран бүтээлийг судлах тал руугаа нэлээд бүтээлч аялал байдаг даа. Энэ чиг­лэлээр “Саран хөхөө” жүжиг, “Ноён гэгээний нутгаар”, “Үлэмжийн чанар” зэрэг хэд хэдэн ном бүтээл хэвлүүлсэн.

-Та Ноён хутагт Данзан­равжаагийн “Саран хөхөө” жүжгийг шинээр бичин, Драмын театрт тавиулж байсан санагдах юм…

-Хутагтын 190 жилийн ойн эрдэм шинжилгээний хурал дээр Л.Одончимэд “Саран хөхөө” жүжгийг Ш.Гүр­базараар бичүүлж тавих даал­­гавар өгч байсан. Ш.Гүр­базар тэр хурал дээр “Одон­чимэд минь ээ бурхан минь. Би “Саран хөхөө”-г бичих гээд оролдоод үзсэн чинь буян амлаж, бурхан шүтсэн ч ча­дахгүй юм билээ” гэж байсан. Би тэр үед ямар ч ойлголтгүй явж байсан. Яваандаа со­нирх­соор, их түвдэч Лхам­сүрэнгийн Хүрэлбаатар док­тортой уулзсан. Тэрээр “Огтор­гуйн цагаан гарьд” номондоо “Саран хөхөө” жүж­гийг орчин үеийн хувил­бараар бичиж тавихад болох­гүй юм байхгүй” гэсэн үг бай­сан. Тэгээд уулзаад Ц.Дам­динсүрэн гуайн хэвлүүлсэн эх зохиолыг нь уншсан чинь бардаг хоол биш санагдсан. Уншаад уншаад ойлгогд­доггүй, зуу гаруй дүртэй хэцүү жүжиг байна лээ. Харин нут­гийн өвгөчүүлийн хууч яриа цадигаас нэлээд зүйлийг ойл­гож, хоёр жилд хэд хэдэн удаа бичиж үзүүлсэн. Л.Хү­рэл­баатартаа үзүүлж, зассаар эцсийн хувилбарыг найруулагч Бирваагийн Мөнхдорждоо бариад очсон. Хөөрхий минь, тэр үед бие нь барагтай, тэргэнцэр дээр байсан хэрэг шүү дээ. Миний бичсэн жүжгийг уншаад, маш уриалгахнаар хүлээн авч, суудлаасаа босуутаа л тайз­наа тавьсан даа. Монголын театрын гарал үүсэл Дорно­говиос эхэлжээ гэдгийг үүгээ­рээ батлахыг оролдсон. Ху­таг­тын “Саран хөхөө” тавиг­даад 170 гаруй жил өнгөрчи­хөөд байсан хэрэг шүү дээ.

-Таны бага, залуу нас Алтанширээдээ л өнгөрсөн үү?

-Алтанширээдээ дөрөв­дүгээр анги төгсөөд мал мал­лаж байгаад Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрт жолооны курс төгсөөд арав гаруй жил техникийн ажил хийж, Дорно­говийн соёлын байгууллагад арваад жил ажиллалаа. Хотод ирээд Хүүхдийн театр, Монголын зохиолчдын эв­лэлд ажиллаж байгаад тэт­гэвэрт гарах шив дээ. Манай энэ нэг өрөөнд их яруу найрагч О.Дашбалбарынх амьдарч байсан юм билээ. Энэ байрыг надад олгуулах гэж тэр хүү Зохиолчдын хорооны дарга Д.Гармаатай хүртэл ам муруйж л байсан.

-Монголын театрын урлагийн нэрт зүтгэлтэн, их зохиолч Л.Ванган гуайн шавийн хувьд ярих хөөрөх зүйл бишгүй байна биз?

-Ванган зохиолчийн хойно өмнө нь гүйж, асуух юмаа асууж л явсан. Жүжиг, кинонд сонирхолтой боло­хоор би тэр хүнд татагдсан байх. Надад тэр хүн санаа бодлоо харамгүй хайрладаг байсан. Ванган гуай “Чамайг би нэлээд жишиж байгаад хаячихнаа. Сэхнэ үү, мөхнө үү, өөрөө мэдээрэй” гэдэг байсан юм. Утга зохиолын бүхий л чиглэлээр бодол санаагаа найман ч захианд бичсэн нь миний насан туршийн мөрдвөл зохих ном сургаал болсон доо. Ванган гуайн оролцдоггүй урлаг, соёлын салбар Монголд нэг ч байгаагүй. Тийм өргөн хүрээтэй мундаг уран бүтээлч байсан даа. Ч.Лодойдамба гуай нэг удаа Ванган гуайг “Чи өөрийнхөө уран бүтээлийг хийхгүй хүний юманд хамаг хүч, авьяасаа шавхаад байх юм” гэж загнаж байхыг хар­сан. Хүний төлөө тийм л халуун сэтгэлтэй хүн байсан юм.

-Саяхан ардын уран зохиолч цолоор шагнагдсан төрийн шагналт зохиолч Балжирын Догмид танай нутаг нугын хүн. Та хоёр уран бүтээлчийн хувьд аль хэр ойр вэ?

-Дорноговьд байхдаа бид хоёр ажил төрлийн холбоо­той, ойр л байсан. Хот орон газар чинь хүрээ томтой юм, тиймээс одоо хааяа л нэг уулзах юм даа. Хөдөө байх­даа бие биедээ зохиол бүтээ­лээ уншдаг л байсан. Тэрнээс нийлж дарвиж явсангүй. Сая­хан мэдээгээр “505-ынхан” гэж кино хийж байгаа талаар гарч байна лээ. Сайхан бүтээл хийж байгаа гэсэн шүү. Миний уран бүтээлийн хамгийн ойрын хүн маань Чойрын яруу найрагч Р.Батжаргал юм даа.

-Та олны хүртээл болсон кинотой бил үү?

-Би кино хийгээгүй хүн. Одоо л харин “Ноён хутагт Равжаа” гэсэн туульсын хоёр гурван ангит кино бичээд байна. Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яаман дээр аваад орсон. Энэ онд санхүүгийн боломж байхгүй гэсэн. Мөнгөтэй хүн, мөнгөтэй албан газар хоёр ч урлагт тэр бүр сайнаар ханддаггүй юм шиг байна. Сэтгэлтэй хүн л алгаа тэнийлгэдэг бололтой. Тэрнээс гадна “Тахилчийн нүүдэл” гэж баримтат-уран сайхны кино зохиол бичсэн. Дорноговийн маань хэсэг сэтгэлтэй залуус ивээн тэтгэж байгаа. Өнгөрөгч зун павильоны зургуудыг аваад ирсэн. Ирэх зун байгалийн зургуудыг авах юм.

-Зохиолч Б.Догмидын “Цамхагийн цагаан салхи” гэдэг тууж байдаг. Та Зүүн­баянгийн нефтийн үйлд­вэрт ажиллаж байсан боло­хоор энэ тухай бас зохиол бичээ байлгүй?

-Нефтийн үйлдвэрийн тухай ойлголт надад зохих хэмжээгээр байна л даа. Яагаад гэвэл би 1954 онд жолоочийн курс төгсөөд тэнд арваад жил ажилласан. Би одоогоор нэг ч зохиол бичээ­гүй байна. Тэнд ертөнцийн хамаг сайхан хүн цуглар­чихсан юм уу гэмээр орос, хятад, хасаг, чантуу, халх, буриад гээд есөн хэлийн амьтан хөлхсөн газар бай­сан. Бичвэл яахын аргагүй сайхан сэдэв мөн л дөө. Манай Догмидын уран чад­вар чинь чөтгөрийг ч илбэ­дээд явуулчихаж чадах сайхан хэл, найруулгатай зохиолч шүү дээ. Нефтийн үйлдвэрийн талаар, цэргийн амьдралын тухай гээд бичиж амжаагүй олон сэдэв байна. Даанч амжил болохгүй л байна. Нас хүрэх юм уу, үгүй юу.

-Яруу найрагч Чой­номын мэндэлсэн өдөр өчиг­дөр боллоо. Та найраг­чийн тухай жүжиг бичиж, ардын жүжигчин П.Цэрэн­дагва, Д.Мэндбаяр нар Чой­ном, Чойномын ээж нарын дүрийг тайзнаа амилуул­сан. Та найрагчийг нэлээд сайн таньдаг байв уу?

-Би уулзаж байгаагүй. Нэг удаа барааг нь харсан. Зохиолчдын дөрөвдүгээр их хурлын үеэр юм даг. Их хурал Эмнэлэг гэгээрлийн ордонд болж байсан. Завсарлагаар үдийн хоолонд орчихоод иртэл нэг шавартай довон дээр өрөөсөн хөлөөрөө до­гонц­сон, бакиалан гуталтай, хар дээлтэй нэг нөхөр зог­соод байсан юм. Тэгсэн нэг залуу гарч ирээд “Чойном чи бүгд хуралд ордоггүй юм уу” гэдэг юм. Тэгэхэд тэр нөхөр “Би бүгд хуралтай, хуралгүй зохиолч оо” гэж хэлж байсан. Тэгэхэд л “Чойном гэдэг найрагч энэ хүн юм байна” гэж бодоод өнгөрсөн. “Чойном” жүжгийн нээлтийг Хэнтий аймгийн Дархан суманд хийж байсан. Дараа Драмын эрдмийн театрт тог­ло­сон. П.Цэрэндагва, Д.Мэнд­­баяр хоёр сайхан тоглосон шүү. Чойномын өвийг хамгаа­лах “Өд” сангийн тэргүүн Дор­лигийн Ганболд­доо уран бүтээлийн их урам хайрла­дагт би их баярлаж явдаг юм.

Батцэнгэл Л

http://www.dnn.mn/publish/?vid=52681

Гунгаа Алтанхуяг  Бэгзсүрэн  Ган-Энхбаяр  \цуврал ярилцлага-13\
…Өнгөрсөн оны 5 сарын 8 нд Лос-Анжелос хотноо “Монгол номын сан”-гийн 5 жилийн ой тохиож, намайг урьсан юм. Нилээд эртнээс дотроо төлөвлөж байсан,  Г.Алтанхуягийн гэр бүлийнхэнтэй уулзаж ярилцах боломж  энэ үед тохиов. 5 жилийн ойн арга хэмжээний маргааш өдөр нь би тэднийд зочилж, бид нилээд удаан хууч хөөрч сууцгаалаа. Тэдний санаачилж байгуулсан “Монгол номын сан”, “Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадмаас гадна, спортын ертөнцийн тухай, одоо амжилт гаргаж байгаа хүүхдүүдийнх нь тухай, Г.Алтанхуягийг зохиолч Д.Маамын “Газар шороо” романаар хийсэн уран сайхны кинонд “Хангай Базар”-ын дүрийг бүтээсэн тухай юу эсийг хөөрөлдөв. “Орсон гарсанд цай хоолтой, хууч дурсамжтай, бас олон номтой” энэ гэр бүлийнхэнтэй хуучилсан дотно сэтгэлийн яриагаа уншигч тантай хуваалцаж байна.
Нэг. Энэ бүхний эхлэл. \ Г.Алтанхуягтай хөөрөлдөв\

-Г.Галбадрах: Уламжлал ч гэх юм уу даа, “Хаана төрж, хаана өсөв?” гэдэг асуултаар яриагаа эхлэх үү дээ?

-Г.Алтанхуяг: Би 1962 онд Дорноговь аймгийн Замын-Үүдэд төрсөн. Тэр үед чинь одоогийнх шиг том суурин байгаагүй юм. Төмөр замын зангилаа л байсан юм шүү дээ. “Борхойн тал” гэдэг нэртэй, дээр үеийн газрын зураг дээр тэгж тэмдэглэгдсэн байдаг. Аав минь Архангайн Их Тамирын хүн, төмөр замд ажилчнаар ороод  ээжтэй минь Дорноговьд танилцсан гэдэг.  Ээж минь урлагийн авьяастай, сайхан бүжиглэдэг байсан. Цирк анх байгуулагдахад  нугарч байсан анхны хоёр нугараачийн нэг нь байсан юм билээ. Даанч залуугаараа “өнгөрсөн” дөө. Бид аав ээжээсээ дөрвүүлээ.  “Бусдын жишиг”-ээр гэдэг шиг ясли цэцэрлэгт явж, социалист, коммунист суртлаар хүмүүжиж байв.
-Г.Галбадрах: Бидний үед нээрээ л тэгж өсч хүмүүжиж байв даа. Багаас нь  бидэнд “тохож” байсан энэ үзэл сурталд сайн, муу хандлага аль аль нь байсан?

-Г.Алтанхуяг: Гол нь шударга байхад сургадаг байв. Ямар ч тохиолдолд “үнэнч, шударга байх ёстой” гэнэ. Худал хуурмаг байж болохгүй.  Бас хөдөлмөрлөж сургасан. Ямар ч юмыг ажил хөдөлмөртэй нь их холбоно.  Зоригоо ах маань “МУГЖ” цолтой бүжигчин хүн байдаг юм. Анх 1973 онд Дэлхийн Оюутан Залуусын Фестиваль дээр С.Сүхбаатар , Оюубазар тэр гурав “Жалам хар” -ыг бүжиглэж дэлхийн тавцан дээр гайхуулж байсан гавьяатай хүмүүс.  Би бас зүгээр байгаагүй, ахыгаа дууриаж бүжигчин болох гэж нэг хэсэг үзсэн л дээ.
-Г.Галбадрах: Аль сургуульд суралцаж байсан юм бэ?

-Г.Алтанхуяг: “Улаанбаатар” төмөр замын 20-р сургуульд суралцаж, 10-р ангидаа 51-р сургуулийн анхны төгсөгч болсон юм. Багадаа бүх л төрлийн спортоор хичээллэж, сургууль дээр болдог бүх л спортын тэмцээнд оролцоно. Тэгсэн мөртлөө яг голлоод энэ спортод “илүү” гэх юм байхгүй болчихсон.  Урлаг спорт гэж гүйсээр тогтож барьсан төрөлгүй. Хоккейд байж л байдаг, хөл бөмбөгт  ч, боксд ч байж л байдаг. Бас болоогүй ээ, төмөр замын “Ган зам” нэртэй хүүхдийн дуу, бүжгийн чуулгад бөмбөр тоглодог байв.
-Г.Галбадрах:  Их л “элдэвтэй” нөхөр байж дээ? Гэхдээ хичээлдээ гайгүй дүнтэй суралцаж байсан биз дээ?

-Г.Алтанхуяг: 10-р анги төгсөхдөө “Нийгэм судлал”-ын шалгалт дээр 3 авч байв. Манай аавын ах маань намайг “Нийгэм”-ийн шалгалтанд бэлтгэсэн юм. Ямар ном уншихыг зааж өгч, заримдаа хоорондоо ярилцана. Ер нь миний хамгийн сайн мэддэг хичээл маань тэр байсан байх. Тэгээд шалгалтандаа орж билетээ сугалчихаад, хариултаа ярихдаа нөгөө ярих сэдвээсээ давж, хальж давхиад. Багш нар минь ойлгоогүй, дургүйцсэнийг ч мэдэхгүй, “онц” биш “дунд” дүн тавьж байсан юм даг. Хамгийн сайн мэддэг хичээлдээ “дунд” авчихаад, цэвэр “сайн”  биш дүнтэйгээр 10-р ангиа төгсөж байлаа.
-Г.Галбадрах: За “сайн” биш дүнтэй 10-р ангиа төгсөөд, ямар сонголт хийв дээ?

-Г.Алтанхуяг: Би чинь 10-р ангиа тэгж төгсөөд дээд сургуулийн шалгалтанд “уначихаад”,  СОТ-3 -т ажилд орсон юм.  Эхлээд “нимгэн төмөрчин” гөөр ажилд оров. “Учебний комбинат” дээр хичээлд суух ёстой. Би ажлаа их махруун хийдэг болохоор манай мастер ажлаа хийлгэх гээд хичээлд суулгадаггүй. Оросуудаас хичээж сурсаар байгаад нимгэн төмөрчний 4, 5 -р зэргийн ажлыг нь “хөнгөхөн” хийдэг болчихсон байсан.  2 сарын дараа бүгдээрээ зэргийн шалгалт өгсөн чинь, надад 3-р зэрэг өгөв. Ажил дээрээ 4, 5 зэргийн ажлыг нормоороо хийдэг хүн чинь, нөгөө 3-р зэргийг нь “авахгүй” гэлээ. Бас жаахан дургүй хүрч байгаа юм чинь. Яг тэр үед Дарханд “Улсын аварга шалгаруулах” хоккейн тэмцээн болох гэж байсан юм. Тэгээд тэмцээнд оролцох болоод, ажлаасаа чөлөөлөгдөөд явчихсан.
-Г.Галбадрах: Санаанд тань нийцэхгүй болохоор, өөр сонголт хийхээр  шийдсэн юм уу?

-Г.Алтанхуяг:  Дарханд хоккей тоглож яваад, тэр үед Дарханы театрт ахын ангийнхан илгээлтээр очсон байсантай тааралдлаа. Тэд нар л намайг “ингэж хар ажил хийж явахаар манай театрт шалгуулаад үзээч, тэртэй тэргүй чамд авьяас байгаа шүү дээ” гэж “цаасан малгай” өмсгөсөөр байгаад шалгалт өгүүлчихсэн. Тэр үеийн “Энэтхэг” нэрээр алдаршсан Долгор багш шалгуулаад тэнцсэн.
-Г.Галбадрах: Дарханы “Залуучууд” театрт бүжигчнээр орсон юм уу?

-Г.Алтанхуяг: Тэгээд Дарханы театрт 300 төгрөгийн цалинтай дагалдан бүжигчнээр оров. Тэр үедээ ямар их баярласан гээч. Цалиндаа биш л дээ. Би чинь 10 жилд сурч байхдаа нүүрс ачсан вагон буулгадаг ажил хийдэг байсан юм. Тэр үед чинь нэг вагон буулгахад 8 төгрөгийн хөлстэй. Тэгэхэд би өдөрт дээд тал нь 5 вагон буулгадаг байсан юм шүү дээ. Заримдаа  өдрийн 40 төгрөг олж байв. Сард 20 өдөр ажиллахад  чамлахааргүй мөнгө олчихдог. Гэтэл Дарханы театрт дуртай юмаа хийгээд, тэр гоё хөгжмүүдийг сонсоод, тэр их мундагчуудтай хамт ажиллана гэдэг үнэхээр сайхан байсан. Хөгжмийн удирдаач нь гэхэд Чойдог гуай байсан юм шүү дээ. Одоо бодоход тухайн нийгэмтэй “таарамж муутай” хүмүүс хөдөөд тэгж ажилладаг байсан юм шиг байгаа юм.
-Г.Галбадрах: Тийм тал байсан шүү. Гэхдээ л их урлагийн ертөнц гэдэг орчин сайхан байсан байх?

-Г.Алтанхуяг: Дарханы театрт ахын ангийнхан бөөнөөрөө сургууль төгсөөд оччихсон, ёстой л ид шижигнэж байсан үе. Дагалдан бүжигчнээр ороод 7 хоноод л тайзан дээр гарсан. Эхлээд учраа ч тэгтлээ олохгүй хөөрч явсан үе бий. Жаахан учраа олоод орчин тойрноо анзаарч, юм юмыг харьцуулан эргэцүүлж байгаа юм. “Хаана юу болж байна?”, “дарга нар жүжигчид хоорондоо ямар харилцаатай байна?” гэхчилэн. Социализмын үед урлагийнхан “алиалагч”-ийн үүрэг гүйцэтгэж байгаа ч юм шиг, хэн нэгний захирамж заавраар, хүсэл сонирхлоор л явдаг хүмүүс шиг санагдсан. Тэр авьяастай хүмүүсээ “хүн” гэдэг талаас нь ер харахгүй, хоол цайгүй, ядарч зүдрэх болгоныг нь огт тоохгүй, “тэгж байх ёстой” юм шиг хандаж байгаа нь ч анзаарагдсан. Цалин багатай, тэгсэн мөртлөө шөнө орой ч гэхгүйгээр дуртай үедээ дуудаж авчраад л тоглуулна.
-Г.Галбадрах: Магадгүй юм. Чамд тэгж санагдсан болохоор, мөнөөх араншингаараа зөрөөд шийдвэр гаргасан уу?

-Г.Алтанхуяг: Би тэр болгонтой эвлэрч, дагаж чадаагүй. 1 жил 8 сар орчим ажилласан байх. Тэгээд Дарханы театраас гараад, төмөр замд ажилд орж, тэндээсээ цэрэгт явлаа.Цэргийн карантин дээр очоод 7 хонож байхад “Самбо барилдааны барилгын цэргийн аварга”-ын тэмцээн болж жиндээ түрүүлээд , тэр зундаа болсон бүхий л төрлийн тэмцээнүүдэд оролцож явсаар  карантин дээр ирж тангаргаа өргөчихөөд “Алдар” руу хуваарилагдсан.
-Г.Галбадрах: Чамайг зохиолч Д.Маамын “Газар шороо” романаар хийсэн уран сайхны кинонд  шилийн сайн эр болох “Хангай Базар”-ын дүрийг бүтээсэн гэдгийг мэдэх юм байна. Кинонд яаж яваад тоглочихсон юм бэ?

-Г.Алтанхуяг: Намайг Дарханы “Залуучууд” театрт бүжиглэж байхад Нямгаваа найруулагчаар ажиллаж байсан л даа. Тэр үед Нямгаваа найруулагч “Гарын таван хуруу” киногоо хийх гээд бэлтгэж байсан юм. Нямгаваа ах ер нь их  ширүүн хүн. Адил ааш зангаасаа болоод бид 2 тийм ч таатай биш.  Гаваа ах надад их ширүүлэхдэгч гэсэн цаанаа бол “хайрладаг” л байсан юм билээ. Намайг чинь “энэ муу хулигааныг театраас зайлуулбал таарна” гэдэг байсан юм шүү дээ. Тэгсэн мөртлөө “Гарын таван хуруу” кинондоо надад дүр хуваарилаад, миний чаддаг юмыг минь оруулсан байсан. Хоккей тоглож байгаа хэсгийг бас хулсан хуураар тоглох хэсэг оруулсан байв. Би хулсан хуурыг нь сурах гээд, манай театрын цэвэрлэгч хийдэг байсан Цагаанаа эгчтэй хамт театрын нэг буланд оролдоод л суудаг байв. Тэр кинонд тоглосон бол их л аз завшаан болох байлаа.
-Г.Галбадрах: “Гарын таван хуруу” кинонд тоглоогүй юм уу?

-Г.Алтанхуяг: Харамсалтай нь тэр кинонд тоглож амжаагүй. Би яг тэр үед нь муухай ааш хөдлөөд Дарханы театраас яваад өгчихсөн. Хожим нь 1995 онд “Газар шороо” гоор кино хийхэд  оролцуулсан. Анх манай Зоригоо ахад санал тавьсан юм билээ. Тэр үед Зоригоо ах, “Би ёстой завгүй, их ажилтай байнаа. Та нар Хуягаа дээр оч ” гэж л дээ. Манайд жүжигчин Мөнхгэрэл, Болормаа хоёр ирж, киноны пробонд орохыг санал болголоо. Тэгээд “яаж зүгээр байх билээ?” гээд очиж пробонд ороод тэнцсэн. Муухай ааштай хүмүүс чинь хааяа уулзахаараа их сайхан ааштай уулздаг юм шүү дээ. Киноны зохиолоо “уншаад хариу өгөөрэй” гээд надад өгчихсөн. Тэр зохиолыг нь би биш, Ганаа уншаад “За тэг, тэг” гэж хэлснээр шийдэгдэж байв.
-Г.Галбадрах: “Хангай Базар”-ын дүр их сайхан дүр санагддаг юм.

-Г.Алтанхуяг:  Уг нь зохиолдоо бол гол дүр нь мөртлөө хамгийн эхэнд бичигдэхээр дүр байгаагүй юм. Кино бэлэн болоод дэлгэцэнд гарах болсон чинь хамгийн эхэнд нь бичигдсэн байсан. “Яагаад ийм болчихвоо?” гэтэл, “тухайн дүрийн зурганд орсон хэмжээгээр тэгж үзсэн юм” гэх ойлголт л надад хэлж байсан санагддаг юм. Тэр кинонд олон мундаг жүжигчид оролцсон юм шүү дээ. Киноны нээлтийн дараа Гаваа ах “алив чи наашаа энд суу” гээд хажуудаа суулгах гэдэг юм. “Итгэлт баян”-ы дээд талд суух болчихоод, тэвдэхдээ “Очирбат гуай, яах вэ?” гэж асуусан чинь өөдөөс  “Үгүй миний хүү наанаа суу” гэж хэлж байж билээ.
-Г.Галбадрах:Урлагийнхны бас их сайхан чанар юм даа. Ахмад хүмүүсээ хүндэтгэдэг.

-Г.Алтанхуяг: “Газар шороо” бол их ч том хэмжээний гоё кино болсон. Би зураг авалтын үед мэдэрч байсан л даа. Бүх зураг авалт дууссаны дараа кино үйлдвэр дээр хальсаа угааж байхад нь тог тасраад, хальсан дээр нь гологдол гарчихсан юм билээ. Тэгээд тэр хэсгийг нь хасч хайчилж, эвлүүлэх маягаар нилээд богино болчихсон гэдэг. Анхнаасаа 2 ангит кино болгохоор төлөвлөж байсан нь нэг ангит кино болсон.

\Б.Ган-Энхбаяртай хөөрөлдөв\

-Г.Галбадрах: Ганаа хаана төрж, хэрхэн өсөв?

-Б.Ган-Энхбаяр: Би чинь “луу” жилтэй хүн шүү дээ. 1964 оны “луу” жилтэнгүүд гэхээр Бат-Эрдэнэ аварга, Мөнх-Эрдэнэ арслан, П.Сүхбат гарьд, Баярсайхан заан гээд л явж өгнө шүү дээ. Бид нэг үеийнхэн. Улаанбаатарын 2-р төрөхөд төрсөн. Аав ээж хоёр маань багш хүмүүс. Аав минь МХЗЭ, МҮЭ-д ажиллаж,  сүүлд нь  “Намын Дээд” төгсөөд, хөдөө сумдуудад “Намын дарга” олон жил хийсэн. Аль аль нь урлаг спортод дуртай, авьяастай хүмүүс. Тэр үед хөдөөд их ч жүжиг тоглодог байж. “Алтан үст охин” гэдэг жүжиг тоглоход ээж минь “Алтан үст охин” болно, “Учиртай гурван толгой” жүжиг тоглоход ээж минь Нансалмаа болж, харин аав минь Балган болно, их ч хөгжилтэй. Манайх их ч олон номтой айл байсан. Би чинь ээж ааваасаа долуулаа юм шүү дээ, өнөр өтгөн гэр бүлд өссөн хүн.
-Г.Галбадрах: Тэгэхээр ямартай ч сэхээтэн гэр бүлд өсч хүмүүжиж дээ?

-Б.Ган-Энхбаяр: Би чинь “тавиул хүүхэд” байлаа шүү дээ. Өвөө эмээ дээрээ мал маллаж өссөн. Их л багаасаа хонь хариулсан, өвөөтэйгээ гишүү түүнэ. Үнээгээ саана, сүүгээ хөөрүүлж, таргаа бүрнэ. Хөдөөний хүүхдүүдийн хийдэг байсан бүгдийг л хийж өсөв. Морио унаж яваад услахдаа мориноосоо бууж, хазаарыг нь авч амгайвчлаад  усална. Мориндоо мордож чадахгүй болохоор морио хөтөлж яваад жаахан өндөрхөн газар, эсвэл чулуу тааралдвал дамжиж байгаад мордчихдог. Тэр хэрээрээ нилээд эршүүд өссөн байх. Хөдөө хонь малаа хариулж явахдаа дээгүүр нисч өнгөрч байгаа онгоцыг хараад “онгоцны жолооч болох юм сан” гэж мөрөөднөө.
-Г.Галбадрах:Сургуульд хаана орсон юм бэ?

-Б.Ган-Энхбаяр: 1-р ангидаа эмээ өвөөгийнхөө дэргэд хөдөө суманд ороод, 2-р ангиасаа хотод орж ирсэн л дээ. Хотод байх дургүй. Намайг 5-р ангид байхад манайх Төв аймаг руу шилжсэн юм. Баянчандмань, Улаанбаатар хоёроос өөр газар үзээгүй хүн чинь анх удаа аймгийн төв үзэв.  10 жилд байхаасаа л спортоор хичээллэж эхэлсэн, мөнхийн нэг “сэтэр”тэй л хүүхэд явдаг.  Юм зохион байгуулахдаа нилээд авьяастай. Ээж минь бага ангийн багш байсан болохоор оройд баахан дэвтэр гэртээ авчирч “засдаг”.  Би бараг 2-р ангиасаа л ээждээ тусалж, хүүхдүүдийн дэвтэр засдаг болсон. Гэртээ орж ирээд л математикийн, монгол хэлний дэвтэр засна шүү дээ, муухай бичигтэй хүүхдийн дэвтэр дээр “онцмуу” гээд их томоор дүнг нь тавина. Тэр хэвшлээсээ болоод би ямар ч юмыг уншихдаа алдааг нь хараад сурчихаж, одоо хэр нь. Энэ ч бараг “өвчин” шахуу болчихсон доо. \инээв\
-Г.Галбадрах:Багшийн хүүхдүүд ихэвчлэн дэвтэр засдаг байсан даа. Харин спортын ямар төрлөөр хичээллэж байв?

-Б.Ган-Энхбаяр: Эхлээд хөнгөнөөр хичээллэсэн. 800 м, 1500 м-т гүйдэг байв. Тэгээд сагс руу орсон.  “Алдар”-т ирэн иртлээ сагс тоглосон. Болоогүй ээ, хажуугаар нь аймгийн “Соёлын ордон” д бүжгийн дугуйланд явдаг. Нэг бол спортын зааланд, эс бол “Соёлын ордон”-д байж байдаг, чөрийсөн туранхай, өндөр охин байв.  Тэр үед би волейвол тоглодоггүй байсан юм. Спортод гайгүй хүүхдийг багш нар булаацалддаг болохоор, нэг хүүхэд нэг л спортоор хичээллэхээс өөр аргагүй. Тэр үед Төв аймагт шүхрийн “спортын мастер”  Александр, шүхрийн  курс хичээллүүлэв.  Тэр курсэд нь ороод нэг хэсэг шүхрээр “өвчилсөн” дөө. Шөнө ч зүүдлээстэй, өдөр ч бодоостой.  Гэрийнхнээсээ нууж явдаг. Шүхрийнхэн “амьсгаа задлах” хэрэгтэй болохоор кросст их гүйнэ. Шүхрээ заавал өөрсдөөр нь эвхүүлж сургадаг юм. Тэр гэхэд хүүхдийг их хариуцлагад сургаж байгаа юм. Нөгөө онгоцны жолооч болох мөрөөдөл минь л шүхрийн курст хөтөлсөн юм даг. Их ч дуртай байсан даа.
-Г.Галбадрах:Харин 10-р ангиа төгсөхдөө?

-Б.Ган-Энхбаяр: 10-р анги төгсөх үед “улаан шугам” татдаг байв даа. Тэр “улаан шугам”-д  нь 3-р ангийн, 8-р ангийн дүнгүүд нөлөөлдөг. 10-р ангиа төгсөхдөө 5 “сайн” тай, бусдыг нь “онц” дүнтэй төгссөн мөртлөө “улаан шугам”-д багталгүй, урдуураа таслуулчихсан юм. 10-р ангид орсон намар сагсан бөмбгийн “Идэрчүүдийн Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн” Сэлэнгэд боллоо. Тэр тэмцээн дээр “Алдар”-ын Аюурзана багш надтай тааралдаад “Хэрвээ чи цаашдаа спортоор явахыг хүсч байгаа бол сургуулиа төгсчихөөд хүрээд ирээрэй” гэж хэлсэн. Тэр яриа үндсэндээ миний амьдралыг бараг шийдчихсэн юм даа. Ангийнхан маань конкурст орох гээд бэлдэж байхад би шүхрээр буугаад л явж байлаа.
Хоёр. Спорт биднийг учруулсан

-Г.Галбадрах:Тэгэхээр 10-р ангиа төгсөөд шууд “Алдар”-т очсон хэрэг үү?

-Б.Ган-Энхбаяр: Тэгсэн.  7 сард “Алдар”-т очоод  сагсан бөмбгийн дагалдан тамирчингаар орчихсон юм.  8 сард нь  хотын аваргаар тэмцээнд орж “хүрэл медаль” аваад,  дараа нь улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд  Дарханд очиж оролцон  “мөнгөн медаль” авсан. Дараа жил нь буюу 1983 онд “Бүх ард түмний спартакиад” болох байлаа. Гэтэл тэр спартакиадад сагсан бөмбгийн төрөл ордоггүй, харин волейвол ордог байсан юм. Тэгээд намайг волейволд оруулах гэж шалгав. Түүнд нь тэнцээд  волейволын багт орох болоход нь, сургуульд байхдаа нэг багт хамт тоглож байсан найз охиноо гуйж байж оруулаад, түүнээс хойш хамтдаа “хэлхэлдэх” болсон доо.  18 настай байхдаа анх тэгж волейволын спорт руу орлоо. 1983 оны “Бүх ард түмний спартакиад”-аар манай волейволын баг “хүрэл медаль” авч, “Алдар” багаараа түрүүлж байсан юм. Их ч сайхан үе байсан даа.
-Г.Галбадрах: Хуягаа  армид очоод?

-Г.Алтанхуяг: 1984 онд “Алдар” -т очиход Ганаа маань “ахлагч” цолтой ” том амьтан” байлаа шүү дээ.  Энэ маань 1982 онд армид оччихсон “хуучин цэрэг”, би “шинэ” мөртлөө хөгшин цэрэг. “Хал цэргүүд” надаас дүү, би чинь хэрдээ амьдрал юм юм үзчихсэн, бас ч гэж хүнд нэг их дээрэлхүүлээд байхааргүй. “Алдар”-т бол бүгдээрээ тамирчид болохоор нэг их ялгагдахгүй. Бидний амьдрал болохоор тэмцээний бэлтгэл, зочид буудал, тэмцээн гэсэн хэмнэлээр л явдаг. Тэгж явсаар Ганаатай тааралдаж, танилцаж байгаа юм. “Ахлагч” цолтой дүүхэлзсэн хэдэн хүүхнүүдийн дунд л байсан юм даг. Тэр олон аавын хүүхдүүд эднийг хараад зогсож байхад нь нэг муу байлдагч урдуур нь ороод эхнэрээ болгоод авчихсан л юм даа.  \инээв\
-Б.Ган-Энхбаяр: 1983 онд “Алдар”-т таван охин ирж байсан юм. Хотоос 2,  Сэлэнгээс 1, Төв аймгаас 2. Бүгд цэргийн хувцастай, жинхэнэ л жавхалзаж явцгаасан. Армид  цаг барьж, хүний үг сонсож, биеэ зөв авч явж, бусадтай харилцаж, ер нь  юм юмыг л сурдаг. Тэгж яваад Хуягаатай учирсан юм даа.
-Г.Галбадрах: Бас мундаг цэрэг байжээ. Мэдээж энэ нь бас л спортын ач тус байсан байх.

-Г.Алтанхуяг: Армид “Алдар” нийгэмлэгийн дарга, хурандаа Тавхай гээд  мундаг хүн байсан л даа. Би нэг удаа гарын сарвууныхаа 2 ясыг хугалчихаад бэлтгэлд ч явж чадахгүй, ажил ч хийж чадахгүй ротод байж байхгүй юу. Тэгсэн хэн нэг нь миний тухай Тавхай хурандаад жаахан муугаар “матаж” хэлж л дээ. Тэгсэн хамаг “томчууд” жагссан жагсаалын өмнө намайг загнав аа. Тэгсэн нөгөө дуугүй байж чаддаггүй араншин маань хөдлөөд “Та ч бас спортын хүн. Би гараа хугалчихаад бэлтгэлээ ч хийж чадахгүй байхад яагаад ингэж зэмлэж байгаа юм бэ?” гээд хэлчихсэн. Гэтэл түүнээсээ болж бараг л “Алдар”-аасаа хөөгдөх дээрээ тулж байв. Тэгээд анги руу буцаж байгаа юм.
-Б.Ган-Энхбаяр: Тавхай дарга их мундаг хүн. Тавхай хурандаагийн үед “Алдар” үнэхээр “мандаж” байсан юм шүү.

-Г.Алтанхуяг:Тэр үед чинь тамирчдыг бэлтгэхэд санхүүжилт нь сайн байсан, нөгөө талаас спортоор хичээллээд амжилт гаргаж эхэлж байгаа залуусыг цэрэгт ирэхэд  шууд “Алдар”-т авдаг байсан. Тэд чинь үндсэндээ “бэлэн тамирчид” шүү дээ. Тийм болохоор  “Алдар” бол тэр үед үндсэндээ Улсын 2-р шигшээд тооцогддог байж. Тийм сайхан үед л “Алдар”-т тамирчин байсандаа одоо хэр бахархдаг юм. Тэр маань бидний өнөөдрийн амьдралд хүртэл эерэг сайнаар нөлөөлж байдаг юм шүү дээ.
-Г.Галбадрах: Миний санахын “Алдар”-ын тамирчид мундаг байсан шүү. Мэдээж спорт хүний төлөвшил, хөгжилд сайнаар нөлөөлдөг гэдэгтэй санал нийлж байнаа?

-Г.Алтанхуяг: Би хүүхэд байхаасаа л спортоор хичээллэж олон уралдаан тэмцээнд оролцож явсан болохоор ихэнхдээ зочид буудалд л байрлаж байлаа шүү дээ. Сүүлд нь армид очоод ч тэр хэвээрээ. “Улаанбаатар”, “Баянгол” , “Залуучууд” энэ хэдэн зочид буудлууд л тэр үедээ хамгийн сайн нь байсан. Тэгээд байнгын бэлтгэл сургууль, уралдаан тэмцээн. Тэрний чинь  хүчээр бид одоог хүртэл ямар ч ажлаас халширч, түүртэж  явсангүй. Спортын их гоё чанар нь нас ахихад мэдрэгдэж байдаг юм. Өөртөө итгэлтэй байх чанар.Өөртөө итгэлгүй л байх юм бол Америкт ч тэр , хаана ч тэр ажил болгоныг тийм сайн хийж чадахгүй л болов уу? Өвдөх өвдөхгүйг, чадах чадахгүйг, баярлах гомдохыг ч сайн мэдэрнэ.
-Г.Галбадрах: Хуягаа спортын олон төрлүүдээр амжилт гаргаж байсан юм аа даа?

-Б.Ган-Энхбаяр:  Хуягаа болохоор спортын олон төрлүүдээр хичээллэдэг байсан. Гэхдээ тэр болгондоо дунджаас дээгүүр түвшинд тоглодог болохоор ер нь  жигд, их авьяас, мэдрэмжтэй юм шиг байгаа юм. Боксоор бол Олон Улсын тэмцээнд орж байсан, хоккейгоор гэхэд  “шилдэг хаалгач”-ын шагналыг нь авч байлаа. Тэр жил энд нэг охин биднээс ярилцлага авч сэтгүүл дээр гаргаж байсан юм. Тэр охин “Хуягаа ахаас та юу чаддаг вэ? гэж асуухад хэцүү, харин та юу чаддаггүй вэ? гэж асуувал арай амар байх” гэж хэлж байсан юм даг.
-Г.Алтанхуяг: Спортын олон төрлөөр хичээллэж байсан л даа. Түүн дотроосоо нилээд “шүүсээ шахуулж” байсан нь хоккей, бокс хоёр юм даа. Бокс гэдэг их спортод, цэрэгт очсон хойноо 22 настайгаасаа л тоглож эхэлсэн. Би бүтэн жил “зодуулахдаа”, бокс гэдэг чинь “ямар гоё урлаг байдаг юм бэ?” гэдгийг их сайн ойлгосон. Том Энхбат, Нарантуяа, Энхтөр гээд мундаг мундаг мастерууд болчихсон, зарим нь тоглохоо больж байх үед нь би очиж байсан юм. Нилээд “махийж” байж жилийн дараагаас учраа олж байв. Хоккей бол бага залуугаасаа хичээллэж нилээд амжилтад хүрч байсан төрөл.  Бусад төрлүүдийн хувьд бол яахав дээ, боломжоороо л явж байсан. Эхнэрээ дагаж волейвол, хүүхдүүдээ дагаж сагс тоглож  байсан байх.
-Г.Галбадрах: Бокс, Хоккейн спортыг жинхэнэ “эр хүний спорт” гэж дүгнэдэг байсан. Мэдээж эр зориг, тэвчээр шалгасан амаргүй спорт болохоор тэгж үздэг байсан байх?

-Г.Алтанхуяг: Бид нарыг 7-р ангид сурч байхад боксын Банди багш секциндээ шалгаж аваад, нэг ангид оруулж суулгаж байгаад анхны хичээл дээрээ сургаж байгаа юм.  “Хамгийн 1-рт боксчин хүн гэдэг бол жентельмен байх ёстой. Жентельмен хүн гэдэг чинь ямар хүн байдгийг мэдэх үү?” гэж асуугаад  бидэнд зааж сургаж байв. 2008 оны Бээжингийн олимпод Бадар-Ууганы алтан медалийн төлөөх тоглолтыг зурагтаар үзэх гэж очихдоо Ганаа бид хоёр хамгийн гоёороо хувцаслаж очсон. Би тэгэхэд тас хар костюм дээр, цагаан цамц өмсөж, хар бантик зүүсэн. Хүмүүс биднийг хараад “Та нар ямар гоё харагдаж байнаа?” гэж гайхахад нь, “Энэ боксын спорт бол жентельмен хүний спорт” гэж тэртээ нэгэн цагт Банди багшийнхаа хэлж байсан үгийг давтаж хэлсэн. Бид өөрсдөө их спортоо хүндэлж байх учиртай хүмүүс.
 -Г.Галбадрах: Би өөрийг тань “Спортын мастер” гэж бодож байсан чинь, одоог хүртэл аваагүй юм уу?

-Г.Алтанхуяг: Аль ч төрлөөр нь аваагүй ээ. Тухайн үед надад тийм ухаан, самбаа байсангүй. “Цаас ямар хамаатай юм бэ, би өөрийн хийж чадах юмаа чадаж л байвал болоо” гэж бодож явсан үе бий. Одоо эргээд бодоход ямар ч юман дээр баримт заавал бүрдүүлж явах хэрэгтэй байсан юм билээ. Хүн үргэлж залуугаараа байхгүй шүү дээ.
-Б.Ган-Энхбаяр: Би болохоор сагсан бөмбгийн 1-р зэрэг, шүхрийн спортын 3-р зэрэг, волейволоор “Спортын мастер” авсан. Сагсан бөмбгийн Аюурзана багш надад “спортын мастер”-ийн тэмдгээ зүүж өгч байсан юм даг.Бас болоогуй ээ, армийн “онц буудагч” болж байлаа. Алдараас түр гараад, бага даргын 150 -р ангид буудлагын трэнежёрийн багш хийж байсан. Аюурзана багш миний амьдралд их ч сайнаар нөлөөлсөн буянтай хүн дээ. Одоо бурхан болчихсон л доо.
-Г.Галбадрах:Тийм ээ, энэ амьдралд сайн хүмүүс маш олон байдаг. Тийм хүмүүсийн тус дэм нь хүмүүсийн амьдралд сайнаар нөлөөлөх тохиолдол зөндөө бий.

-Б.Ган-Энхбаяр: Хуягаа цэргээс халагдах жилээ Эрхүүд болсон “Улаанбаатарын Соёлын өдрүүд”-ийн арга хэмжээнд оролцлоо. Урлагийн томчууд явж байсан, тэдэнтэй цуг яваад бүжиглэж байв. Би хүүгээ төрүүлчихсэн, вокзал дээр очиж гаргаж өгөөд л. 1986 оны намар юм байна.
-Г.Алтанхуяг: Тэр арга хэмжээн дээр ахтайгаа  тайзан дээр хамт бүжиглэсэн алтан боломж минь.  Сүхбаатар багшийн дэглэсэн “Цоглог” гэдэг бүжгэн дээр ах гоцлож, бид хамтдаа бүжиглэж байхад ямар гоё санагдаж байсан гээч. Тэр концерт Эрхүүгээс ирсний дараа, Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театр дээр тоглогдсон. Тэр багт оролцсон ганц цэрэг нь би, дээрээс нь наймаачин. Эрхүү хүртэл жижиг сажиг зүйл авсныгаа замдаа наймаалаад л, буухдаа нилээд “баян” бууж байгаа юм. Яахав дээ, цэргийн хүн, эхнэр хүүхдэдээ, гэр орондоо жаахан юм авчих санаатай. \инээв\
Гурав. Гэр бүлийн үнэ цэнэ

-Г.Галбадрах: Та хоёр хэзээ яаж гэрлэв дээ?

-Г.Алтанхуяг:Бид хоёр чинь 1985 онд анх танилцаж, бие биендээ дурлаж хайрлаж явсаар 1986 онд анхны хүү минь төрсөн юм. Тэр үед би чинь цэргийн хүн, байлдагч цолтой. Би Улаанбаатар зочид буудалд бэлтгэлд гарчихсан, Ганаа жирэмсэн гэртээ байж байхдаа нэг өдөр ярилцаад, “За хоёулаа ямар ч байсан бүртгүүлье. Тэгэхгүй бол хүүхдийн овог энэ тэр дээр асуудал үүсэх байх” гээд, 1986 оны 2 сарын 22 нд  бүртгүүлж байлаа. 2 талаасаа болзож уулзаад “Гэрлэх ёслолын ордон” дээр хамт очоод л бүртгүүлчихсэн. Бүртгүүлчихээд манай гэрт аав дээрээ очиж “Гэр бүлийн баталгаа” -гаа үзүүлээд аавдаа үнсүүлж, аавынхаа хийсэн будаатай хуургыг идэж, “тэмдэглэж” байв.  Аав минь ахтайгаа хамт бид хоёрт будаатай аяганд сүү хийж, хадган дээр тавиад “Миний хүүхдүүд энэ будаа шиг үржиж, өнөр өтгөн болоорой” гэж ерөөж байсан юм. Нөгөө хоёр маань ганц шил юм задлаад л баяраа тэмдэглэчихсэн.
-Б.Ган-Энхбаяр: Хуягаа боксын олон улсын тэмцээний бэлтгэлд гараад “Улаанбаатар” зочид буудалд байрласан байснаасаа, тэр үеийн “Ленин клуб”-ийн үүдэнд ирж, би гэрээсээ автобусаар яваад ирж байсан юм. Батлуулчихаад гэртээ очиж “тэмдэглэчихээд” би гэртээ үлдэж, Хуягаа зочид буудал руугаа явж байгаа юм.
-Г.Галбадрах: Том хүү төрөөд, амьдралд нилээд өөрчлөлт авч ирдэг. Мэдээж их бэлэгшээж байсан байх.

-Г.Алтанхуяг: Том хүүг минь төрөхөд манай найзууд болон “Алдар”-ын тамирчид бүгдээрээ л “Алдар гэдэг нэр өг” гэх. Надад өөрийн гэсэн бодол байсан. Миний гэр бүлийг, миний амьдралыг баталгаажуулж өгч байгаа, үүгээр дамжин “манай гэр бүл бат бөх байх ёстой” гэсэн бэлэгдлээр ууган хүүдээ Бат гэдэг нэр өгсөн. Миний хүү чинь “бар” жилтэй, би бас өөрөө “бар” жилтэй, Ганаа маань “луу” жилтэй.  Хүүхдийн нэр  гэдэг чинь их утга учиртай. Тийм болохоор би нэрэн дээр их ач холбогдол өгдөг юм. Хүүхдүүдийнхээ нэрэн дээр заавал бэлэгдэл бодож байж өгнө. Одоо том хуу маань эхнэр авч бидэнд хөөрхөн ач охин бэлэглэсэн.
-Г.Галбадрах: Би л лав тэгж бодож байгаагүй юм байна шүү? Тэгж их нухацтай боддог хүмүүс олон биш байхаа?

-Г.Алтанхуяг: Дараагийн хүү минь 1993 онд төрсөн. Ганаа төрөх гээд төрж чаддаггүй, гэтэл гадаа хүчтэй бороо орж, тэнгэр дуугараад, цахилгаан цахилж байсан. Их ч устай, аадар асгаж байх мөчид ” хүү төрлөө” гэж хэлсэн. Өмнө нь дотроо бодож байсан нэр байсан ч, тухайн үеийн гоё мэдрэмж сэтгэлд  нөлөөлөөд Цог гэдэг нэр өгсөн юм. Тэр их аадрын цахилгаан, тэнгэрийн дуу надад “Цог” авч ирлээ гэж бодсон.  Тэнгэрээс надад бууж ирсэн Цог гэж бэлэгшээсэн.  Охин маань 1995 онд төрсөн. Охины нэр бол хэцүү юм билээ. Ганаагийн эгчийнх нь охин надад нэр хэлж байснаас Ану гэдэг нэр нь их ч зөөлөн сонсогдож, надад таалагдсан. Тэгээд охиндоо Ану гэдэг нэр өгөв. Түүхэн талаасаа ч тэр, ах нарынх нь нэр гуравхан үсэгтэйг ч бодолцсон тэр. Манай гэрийг их намуухан түвшин болгож ирлээ гэж бэлэгшээсэн юм.  Бага хүүдээ бол Том гэдэг нэр өгсөн. Хүмүүс “монгол нэр нь хэн юм бэ?” гэхээр нь Том, гээд “англи нэр нь хэн бэ?” гэхээр нь Тоом гээд жаахан уртасгаад дуудчихна. Бид хоёр хоёулаа л 4 хүүхэдтэй болохыг мөрөөддөг байсан юм. Бага хүү маань бидний мөрөөдлийг биелүүлж “том гэр бүл” болгосон болохоор ингэж нэрлэсэн юм.
-Г.Галбадрах: Эхнэрийнхээ нэрийг нь арай харж байж авсан юм биш биз дээ? \инээлдэцгээв\

-Г.Алтанхуяг: Эхнэрийн нэрийг ч арай харж байж авч болохгүй л дээ. Гэхдээ удам угсаа, хаана хэзээ төрсөн юм, аав ээж нь ямар хүмүүс юм бэ? гэдгийг сайн судлаж байж авна шүү дээ. Дараа нь Ганаад энэ тухайгаа хэлсэн чинь “Чи ямар муухай хүн бэ?” гэж дуу алдаж байгаа юм.  Энд чинь муухай юм байхгүй шүү дээ. Миний амьдралд хамгийн чухал зүйл, бас миний үр хүүхдүүдэд ч нөлөөлнө шүү дээ.  Гэр дотор нь орж үзнэ, аав ээжийнх нь болон ах дүү нарынх нь харьцааг ажиглана. Гэрт нь “муушиг” тоглоод  сууж байхдаа л анзаарч судална шүү дээ. \инээв\ Ганаа болохоор нөгөө өрөөнд орж унтаж, унтаж байснаа босч ирээд “Яасан?” гэж асууна, би болохоор бөөн судалгаа. \инээлдэв\
-Б.Ган-Энхбаяр: Би энэ талаар юу ч анзаарч мэдээгүй. Манай гэрийнхэн анх Хуягаатай уулзаж байхдаа цэрэг, офицер алиныг нь ч мэдэхгүй. Нэг л их битүү сахалтай нөхөр.  Уг нь бол сайхан цэрэг явж байгаа юм чинь.
-Г.Галбадрах:Сайхан дурсамжууд байнаа.  Мэдээж гэр бүлийн хосууд бие биенийхээ дутуу талыг “нөхдөг” гэж үзэх нь бас бий?

-Б.Ган-Энхбаяр: Хуягаа амьдрал дээр, яг л спортод ханддаг шигээ ямар нэгэн юмыг дундуурхан ч хийдэггүй. Юмыг яс, тэгээд маш чанартай хийдэг. Тийм учраас барагтай хүний хийсэн юмыг голно. Хэрийн юм санаанд нь таарахгүй. Сэтгэлд нь таарахгүй  байгаа зүйлээ хүний нүүрэн дээр нь шууд л хэлчихдэг. Би болохоор тийм юмыг тэр хүндээ тоглоомоор хэлбэл хэлнэ, хэлэхгүй бол дуугай л байдаг. Хүнд шууд улаан нүүрэн дээр нь хэлнэ гэдэг нэг бодлын амар ч юм шиг, нөгөө бодлын их хэцүү. Хэрэв цаад хүн нь ойлгохүй бол “өстэй” болчих гээд.
-Г.Галбадрах:Надад бол эр хүний мундаг чанар шиг санагдаж байна? Гэхдээ амьдрал авч явна гэдэг амаргүй.

-Г.Алтанхуяг:Ер нь эр хүн, эхнэр авч амьдралаа зохиохоосоо өмнө л сургууль соёл төгсөж, хүнд үзүүлэх юмтай болж авахгүй бол гэрлэснийхээ дараа амжихгүй юм билээ. Эр хүн өөрийн гэр бүл, амьдралаа авч явах үүрэгтэй болохоор, тэр үүрэгтээ л гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй болдог. Би  тэгж л боддог юм.
-Б.Ган-Энхбаяр: Тэгж спортоор явж байгаад нилээд сүүлд УБДС-ийн харьяа,  БТДС-ийг  волейволын багш дасгалжуулагчийн мэргэжлээр төгссөн.  Хожим нь 2000 онд Хууль зүйн Дээд Сургуулийг төгсөв. Хожим нь сургуульд орохын сайн тал нь “сурах хэрэгтэй” гэдгээ өөрөө сайн ухамсарласан байдагтаа байх. “Эрх зүйч” мэргэжлээр төгссөн.  Ер нь хуулийг мэдэхгүйгээр хүн “амбан” явахгүй” гэж бодсон хэрэг.  Хуягаа минь амьдралынхаа төлөө зүтгэж, намайг болохоор юм юманд л сургачих санаатай. “Англи хэлний курст суу” гэнэ, “жолооны курст яв” гэнэ. Нэг мэдэхэд би л юм юманд сурчихсан байдаг.
-Г.Галбадрах: Тэгэхээр өөрөө амьдралын ачаагаа үүрээд, эхнэрээ л “хөгжүүлээд” байсан байх нээ?

-Г.Алтанхуяг: Ганаа нэг удаа Японд  6 сар мэргэжил дээшлүүлэх гэж явлаа. Тэр өдрүүд миний амьдралын хамгийн хүнд, бараан үеүд байсан. Их ч амаргүй байв. Би ер нь Ганаагүй бол ёстой бүтэхгүй юм билээ. Ирэх дөхөөд утсаар ярихаар нь “Миний хөгшин яг хугацаандаа ирээрэй, хэрвээ хоног хугацаа хэтрэх бол бараг ирээд хэрэггүй биз дээ?” гэж гомдонгүй маягийн юм ярьж байгаа юм. \инээв\ Тэрнээс хойш бид хоёр “Хэрвээ ямарваа нэгэн юманд явах бол дангаараа явахгүй, заавал хамт явж байна” гэж хатуу тохиролцсон. Бид 2 анх гэрлэхдээ бас нэг зүйлийг тохиролцсон байсан юм. “Хүний амьдралд сайдалцаж муудалцах үе зөндөө гарна. Яаж ч  муудалдаж байсан нэг орон дээр л унтаж байна” гэж.
-Б.Ган-Энхбаяр: Гэрээсээ гарч явахгүй, өөр өрөөнд орж унтахгүй, нэг орон дээрээ л унтах тохиролцоотой. Заримдаа муудалцнаа. Орой унтахдаа түнтэгнээд л хоёр тийшээ хараад нэг орон дээрээ унтана. Тэгээд яах юм, шөнө нойрон дундаа, сурсан заншлаараа тэврэлдээд унтчихсан байдаг. Нэгэнт тэврэлдээд унтчихсан болохоор өглөө босоод  дахиад уурлана гэж байхгүй л дээ. Дараа нь нэг удаа Хуягааг шилэн кабелийн сургалтад Солонгос руу хэдэн хүн ахлаад 2 жилийн хугацаатай яваад ирэхийг санал болгосон л доо. Тэр үед явбал хоёулаа л явна, гээд татгалзсан юм.
-Г.Галбадрах: Энэ чинь харин маш сайхан тохиролцоо байнаа. Залууст хэрэгтэй санаа байна.  Тэгээд Америк руу ямар ч гэсэн хамтдаа иржээ дээ?

-Г.Алтанхуяг: Америк руу явахаар судалж байсан л даа. Нэг найз минь энэ талаар бидэнд ярьж, зөвлөж байсан юм. “Ер нь яахав явбал бүгдээрээ л явья, явахгүй бол тэр л биз” гэсэн бодлоор гэр бүлээрээ визэнд орсон. Яагаад ч юм бэ? тохироо нь тэгж таарсан ч юм уу, бидний виз гарсан.
-Б.Ган-Энхбаяр: Тэр үед хамаг юм маань зуун задгай байдаг. Их л хурдан шийдээд эхлээд Оакландад ирцгээв. Дараа нь нилээд сураглаж байгаад Лос-Анжелост ирж суурьшицгаасан. Тэгээд бусдын адилаар зүтгэж байгаад, яваандаа арга эвээ олж болж байгаа юм.  Лос-Анжелос бидэнд их ч таалагддаг.
-Г.Галбадрах: Америкт ирээд “хөлөө олтол” -оо янз бүрийн ажил хийж байв уу?

-Г.Алтанхуяг: Нийтдээ 10 гаруй жилийн бараг 8 жил нь дунд оврын ачааны машин барьсан юм байна.  Сиэтлд  2 жил барилга барьсан. Барилга барихын сайхныг тэр үед их мэдэрсэн дээ. Оросуудтай ажиллаж байсан болохоор хэлний хувьд нэг их бэрхшээл байгаагүй.  “Ямар ч ажлыг эхлээд хийхэд алдаа гардаг.  Алдаа  1-ээс эхэлдэггүй, 0-оос эхэлнэ. Алдаа гарах бүрд заавал засч бай. Хэрэв  дахиад алдаа гаргах юм бол 0 чинь өсөөд явчихна.  Алдаагаа засаад байнаа гэдэг чинь чи алдаагаа 0 дээр байлгаж байна гэсэн үг” гэдэг зарчим миний дүрэм. Энэ үг одоо ч гэсэн надад маш их хэрэг болдог. Би уран зураг болон шугам зураг унших дуртай. Тэгээд ч тэр үү, архитекторч нь надад их ч таатай ханддаг болсон.
-Б.Ган-Энхбаяр: Би хоолны газар ажиллаж байв. Эхлээд рестораны туслахаар ажилд ороод нэг мэдсэн чинь тогоочийн туслах болов. Дараа нь Лос-Анжелос хотын төвд дэлгүүрт ажилласан. Одоо бол нэг айлд ажилладаг.  Ер нь монголчууд их мундаг шүү дээ. Ямар ч ажилд орсон 2 хоногийн дараа бүх зүйлээ мэдэж, чаддаг болчихно. Ер нь удаан ажиллах юм бол бараг эзэнтэй нь эн зэрэгцэх хэмжээнд очдог.
 Дөрөв. Хүүхдүүд маань бидний баялаг

-Г.Галбадрах: Ямартай ч мөрөөдөлдөө хүрч 4 хүүхэдтэй болжээ.

-Г.Алтанхуяг:Би хүүхдүүддээ “Хэзээ ч ямар ч юмнаас, хэн нэгнээс хараат байж болохгүй. Хүн болгоныг дагаад далдаганаад байж болохгүй. Ямар ч тохиолдолд өөрсдийгөө зохицуулаад, хариуцаад амьдарч чаддаг байх хэрэгтэй.  Хүнд гай болж болохгүй. Өөрсдийн бодолтой бай ” гэж л захидаг юм. Хүнд “гай болохгүй байна” гэдэг чинь л хамгийн том тус юм шүү дээ. Юм юмны салхин дор ороод далбаа шиг намирч явж болохгүй.  “Салхи” гэж нэг үг байна,” далбаа” гэж нэг үг байна. Ээж нь заримдаа уур нь хүрэхээрээ хүүхдүүдээ, “Эцгийгээ дуурайсан, өөрийнхөөрөө зөрүүд юм” гэж загнадаг юм.\инээв\
-Г.Галбадрах:Хүүхдүүд тань бас спортоор нилээд амжилттай хичээллэж байгаа гэсэн?

-Г.Алтанхуяг: Хоёр хүү маань сагс, волейвол аль алийг нь гайгүй тоглоно шүү. Том хүү минь волейволыг Монголд байхдаа тоглож сурсан.  Энд ирээд сургуульд ороод хөгжөөд явчихсан. Ер нь спортоор хичээллэж байгаа хүүхдүүд бол хүмүүжлийн хувьд ямар ч асуудал алга. Бие бялдрын хөгжил, бас тэгээд сонирхлоороо найзалж нөхөрлөж байгаа  нь, аажимдаа өөрсдийгөө зөвөөр аваад явахад сургачихаж байгаа юм. Лос-Анжелосийн ахлах сургуулиудын лигт баг нь 2-р байр эзэлсэн мөртлөө миний хүүд “Шилдгийн шилдэг тоглогч”-ийн шагналыг өгсөн.  Тоглолтын бүх л үеийн туршид ард ч тоглоно, урд ч тоглоно. Би сайн мэдэхгүй ч, дотроо жаахан үнэлдэг юм. Харин ээж бол гол дасгалжүүлагч нь.  Заримдаа тэмцээн дээр ээж нь ” тэгээч, ингээч” гэж хашгираад л, хүүхдүүд нь болохоор “ээж дуугай байгаач” гэх жишээтэй.
-Г.Галбадрах:Хүүхдүүд спортоор хичээллэхдээ, өөрсдийгөө хамтад хөгжүүлээд явчихдаг гэж хэлсэнтэй тань санал нийлж байна.

-Г.Алтанхуяг: Манай хүүхдүүд багаасаа л машинаар биш, бөмбгөөр л тоглож өссөн. Одоо манай бага ч бас тийм.  Хүн аливаа юмыг заавал 100 хувь чаддаг байх албагүй. Спортоор хичээллэсэн хүмүүс,” бүр боломжгүй” гэхээс бусад аюултай тохиолдолд өөрийгөө болоод гэр бүлээ аваад гарч  чадна. Энэ бол мэдрэмж, чадвар юм.
-Б.Ган-Энхбаяр: Хүн ер нь юухныг ч байсан энэ залуу насан дээрээ амархан  сурчихдаг. Тэр болгон нь өөрт нь л хэрэг болно. Би заримдаа залуучуудад хэлдэг юм. “Та нар бүжиглэж сур аа. Бүжгэнд орчихоод эхнэрийнхээ хувцсыг тэврээд, өөр хүнтэй бүжиглэхийг нь хараад зогсож байх сайхан уу?” гэж.  Биеэ сайхан авч явж сурахад л хичнээн сайхан. Энэ залуу насан дээр юу ч сурсан эрдэм шүү дээ. Зөвхөн спортоор хичээллээд байна гэдэгтээ ч биш, хамгийн гол нь хүн эрүүл байна гэдэг нь чухал. Өнөөдөр хэдэн дээд сургууль төгссөн мөртлөө амьдралаа ч олигтой аваад явж чадахгүй залуус зөндөө л байна шүү дээ. Ном мэддэг мөртлөө “хар амьдрал” мэдэхгүй байна, эрүүл мэнддээ арчаагүй хандаж байна. Хичнээн эрдэмтэй мөртлөө, чөрийсэн туранхай, “амь нь хаана байгаа юм бол?” гэмээр залуус байдаг.

Амьдралын баяр баясгалан гэдгийг хүн эрүүл байхдаа л илүү мэдэрдэг.

-Г.Галбадрах: Танай хүүхдүүд ер нь биерхүү юм аа?

-Б.Ган-Энхбаяр: Манай том хүү чинь 1, 93 өндөртэй, дараагийн хүү маань 1, 87 орчим, охин маань  над шиг өндөртэй. Хүмүүс болохоор надаас “Танай хүүхдүүд их биерхүү юм аа, та юу өгөөд байдаг юм” гэж асуунаа. Би болохоор хариуд нь “Сайн идүүл, сайн унтуул, сайн хөдөлгө” гэдэг юм. Өсөж байгаа хүүхдүүдэд энэ их хэрэг болдог . Зарим хүмүүс болохоор хүүхдүүдээ бөөцийлээд л витаминаар тордоод байдаг.  Уг нь дэмий юм шүү дээ.
Тав. Лос-Анжелосийн монгол номын сан

-Г.Галбадрах: “Монгол номын сан” байгуулсан тухайгаа дурсвал?

-Г.Алтанхуяг: Би болохоор түүх, шашин чиглэлийн ном нилээд уншдаг, Ганаа болохоор уран зохиолын ном их уншина. Монголоос ирж байгаа найз  нөхөд ном их авчирч өгнө, ах дүү нар хүн явахаар ном өгч явуулдаг. Тэгсээр нилээд их номтой болцгоосон. Түүнийгээ уншиж дуусчихаад, “хүмүүст уншуулах хэрэгтэй юм байна” гэж хоорондоо ярьдаг байв. Тэгээд “номын сан” байгуулж, хүмүүстэй хамтарч ажиллая гэж шийдсэн л дээ.  Тэр үед  Дашдорж, Монголчуудын Холбооны дарга байсан юм. Дашдоржтой уулзаж санаагаа хэлсэн чинь тэд дуртайяа хүлээж авч дэмжлээ.

-Б.Ган-Энхбаяр: 2008 оны сүүлээр энэ санаа яригдаад, 2009 оны 2 сарын 22 нд “монгол номын сан”-гийнхаа нээлтийг хийсэн.  Нэг жижиг өрөөнд цуглаад “Монголчуудын Холбоотой хамтран ажиллах гэрээ ” байгуулж байв.  Номын сангийн дүрмийг Бишүүгарам бичсэн юм. Бид хоёрын өөрсдийн 148 орчим номон дээр нийтдээ 59 ном хандиваар цуглав. Хүмүүс боломжоороо л ном хандивлахаар авчирч байв. Одоо бол нийтдээ 900 гаруй номтой болсон байгаа. Өмнө нь Хуягаа бид хоёр “ганц номоороо дагналгүйгээр, хүмүүсийг номонд дуртай болгохын тулд богино өгүүллэгийн уран уншлагын тэмцээн зохион байгуулж байвал зүгээр юм” гэж ярьж байсан юм.  Тэгээд анхны тэр тэмцээнд 9 хүн оролцож, түүнээс хойш жил болгон уламжлал болон хэвшиж байгаа.

-Г.Галбадрах:Энэ бол маш сайхан буянтай үйлс юм. Би болохоор АНУ-д байгуулагдсан анхны “монгол номын сан” гэдэг талаас нь нилээд эртнээс сонирхож байсан. Энэ чинь бас л түүх юм шүү дээ?

-Г.Алтанхуяг:2009 онд бид хоёр “монгол номын сан” гаа байгуулахад  “Миний хөгшин жижиг гэлтгүй бүх зүйл дээрээ баримт бүрдүүлээд, болж өгвөл гарын үсэг зуруулж, болохгүй бол ядаж он сар өдөртэй нь заавал тэмдэглэж байгаарай” гэж Ганаадаа захиж байгаа юм. “Хашир хүн гэж хаширсан хүнийг хэлдэг” гэдэг дээ. Хүмүүс зөндөө л ном хандивлаж тусалсан. Манай боксын Энхбат хүртэл тор дүүрэн ном барьчихсан, эхнэр хүүхдээ дагуулаад л “Ном бэлэглэх гэж байгаа юм шүү дээ хө” гэчихсэн манайд ирж байлаа.
-Б.Ган-Энхбаяр: Түүнээс хойш бүх зүйлээ өдөр хоногтой нь маш нарийн тэмдэглэж байгаа. Хэзээ хэн ямар ном бэлэглэсэн, хандивласан, Монголоос хэзээ ямар ном ирсэн гээд. 2010 оны арга хэмжээгээ “Монгол сургууль” дээр зохион байгуулахад Урнаа Сан-Францискогоос ирж оролцож байв.  Номын сан байгуулахаар ярилцаж байхад Хуягаа “Их сайхан дуулдаг хүн, гоё дуулаад байхад хүмүүс тэгтлээ сонсдоггүй байвал ямар байх вэ?.  Ийм сайхан номнуудыг хүмүүс уншихгүй юм бол, энэ номны сайхныг нь хэн мэдэх юм бэ?” гэж хэлж байсан. Хуягаа” номыг хайрлаж дээдлэх ёстой” гэж үздэг болохоор номыг бие засах газар оруулах, номны хуудсыг нь нугалахад хүртэл дургүй.

-Г.Галбадрах: Номыг хүндэлж, дээдэлнэ гэдэг чинь их ч сайхан заншил. Харин хүн болгон тэгж ойлгодоггүй талтай.

-Б.Ган-Энхбаяр:  Номын сан ажиллуулахад сайн юм зөндөө байдаг ч саар юм бас мундахгүй ээ.  Зарим хүн ном уншина гэж авч явчихаад, хугацаандаа авчирч өгөхгүй.  Зарим нь ном сонирхож үзэж байснаа бариад гараад явчихна. Зарим номыг авч явчихаад хуудсуудыг салгаад аваад ирнэ, зарим номноос тэр айлын  “үнэр” үнэртдэг гээч. Ном гэдэг чинь харахад ном боловч, арчилгаа, ажиллагаа ихтэй. Ном гэдэг чинь хүний оюуны бүтээл, нөгөө талаар мөнгө.

-Г.Галбадрах:Бас номнуудыг хадгалах, арвижуулах, арчлах гэдэг амаргүй байх л даа?
-Б.Ган-Энхбаяр: Номоо катологижуулна, дугаарлана, байнга тоосыг нь арчиж байх гээд арчилгаа мундахгүй. Эхний үед ном л бол ном гээд аваад байдаг байсан бол,  одоо чанарт нь илүү анхаарч байгаа.Одоо номнууд маань 6 ангилалтай байгаа. Уран зохиолын, орчуулгын, сургалттай холбоотой, шашны, хүүхдийн, сэтгүүлүүд гэхчилэн.  Нэг номоо 2$-оор, сэтгүүлээ 1$-оор уншуулдаг юм. Номоо хэд хэдэн удаа алдсанаасаа хашраад одоо бол ном авч унших хүнээсээ 20 $-ын “баталгаа” авдаг болсон. Хэрээрээ хичээж, юм юм сурч л байна. Энэ чиглэлийн мэргэжлийн хүмүүсээс болон фейсбуук дээрх ийм чиглэлийн группуудтэй холбоотой болж зөвлөлгөө авч байгаа.

-Г.Галбадрах:”Утгын чимэг” -ээ яаж зохион байгуулж байна?
-Б.Ган-Энхбаяр: “Утгын чимэг”-ийг зохион байгуулахад амаргүй шүү дээ. Зүгээр зар тавиад хүмүүс ирдэггүй юм. Тэр болгонтой очиж уулзаж, учирлаж гуйна.  “Хүмүүсийн өмнө гарч нүүр хагар, өөрсдийгөө нээ,  хэл яриагаа зүгшрүүл” гэхчилэн аргадна. За тэгээд арга хэмжээ болох газраа олох, бай шагналаа олох, байр саваа засч бэлтгэх гээд ажил мундахгүй. Номын сан болон “Утгын чимэг”-ийн логотой болж байгаа.  Спорт урлагийн олон арга хэмжээнд боломжоороо л хандив босгож, арга хэмжээ болгон дээр “Номын сан”-гийн нэрээр шагнал олгож байгаа. Бид мөнгөтэй дуртайдаа биш, “энд нэг номын сан байгаа шүү” гэж хүмүүст сануулаад,  сурталчлаад байгаа  хэрэг юм.

-Г.Галбадрах: Та нар бас “Америк дахь монголчуудын уран үгсийн чуулган”-д жил бүр оролцож, “Монгол номын сан”-гийн нэрэмжит шагнал олгож байгаа тань бусдыг дэмжиж байгаагийн нэгэн сайн илрэл.

-Б.Ган-Энхбаяр: Тэгэлгүй яахав. 2011 онд Лхамаа утсаар ярьж “Уран үгсийн чуулган” зохиоин байгуулах гэж байгаа талаараа танилцуулж, ирж оролцохыг урьсан. Эхний жил манайх 4 оролцогчидтой очиж, Сосорбарам маань “тусгай шагнал” авч, 2012 оны Чикагогийн наадамд “ганч морьтой” очоод түрүүлсэн. 2013 оны Вашингтон ДС хотноо зохион байгуулагдсан арга хэмжээнд 4 оролцогч оролцож Сосорбарам маань 2-р байр эзэлж, Мөнхтөр, Номуундарь нар “тусгай шагнал” авлаа. Жил бүрийн энэ арга хэмжээнд манай “монгол номын сан”-гаас “Үзэгчдийн таашаалд нийцсэн уншигч”-ийн шагналыг уламжлал болгон олгож байгаа.

-Г.Галбадрах: Энэ жил “Америк дахь монголчуудын “ТУЛГА” уран үгсийн чуулган” танай номын санг түшиглэн Лос-Анжелос хотноо болох гэж байгаа.

-Б.Ган-Энхбаяр: Харин тийм ээ. Энэ жилийн арга хэмжээг зохион байгуулахаар “амалж” авсан болохоор одооноос санаа тавьж, бэлтгэлээ базааж байгаа. Гэхдээ энэ арга хэмжээ бол зөвхөн “монгол номын сан”-гийн ажил биш,  Лос-Анжелест ажиллаж, амьдардаг бүх монголчуудын хамтын ажиллагаа болон дэмжлэг дээр л тулгуурлаж явагдана шүү дээ. Мэдээж энэ арга хэмжээ жилээс жилд улам төгөлдөржин, их аятайхан чиглэлдээ орж байгаад бид ч баяртай байгаа. Тэгэхээр өмнөх жилүүдийн зохион байгуулалтын алдаа оноог тунгаан илүү боловсронгүй, хүмүүсийн сэтгэлд нийцэхүйц болгох тал дээр гол анхаарал төвлөрч байгаа. Уг нь энэ “Уран үгсийн чуулган” болон “Утгын чимэг” наадмууд чинь гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд гэлтгүй бүх монголчуудын хэмжээнд эх болсон монгол хэл болон Монголын үргэлжилсэн үгийн зохиол, яруу найргийн яруу тансаг хэллэг, өгүүлэмжийг хүмүүст хүргэх боломж гэж бид харж байгаа юм.

-Г.Галбадрах: Би нилээд эртнээс та хоёртой уулзаж ярилцах сан гэж бодож байлаа. Энэ удаад боломж тохиож,  хууч хөөрч суухад сайхан байлаа.  Алив зүйлийг санаачлах амархан ч, хийж хэрэгжүүлэн, хүмүүст хүргэх гэдэг амаргүй. Бусдын бие бялдрын хөгжил, сэтгэл оюуны хөгжилд  тус болж байгаа сэтгэл болон санаачлагад тань маш их талархаж байна. Сайн санаачлага болгон хэзээ ямагт үр шимээ өгдөг. Та хоёрт болон танай гэр бүлд хамгийн сайн сайхны ерөөлийг бэлэгдье.

-Г.Алтанхуяг: Танд ч бас их баярлалаа. Бид “өөрсдөө л болж байгаа юм чинь, бусад хүмүүс сайн муу явах нь бидэнд хамаагүй” гэж бодож болохгүй л дээ. Хүн болгон дор бүрнээ хичээж, өөртөө байгаа боломжоороо бусдад тус дэм болж явбал, ажил үйлс нь ч аяндаа л бүтэж, сэтгэл санаа,  ахуй амьдрал нь дандаа өөдрөг сайхан явна гэдэгт бид итгэдэг. Тэгж байж л монголчууд бид хөгжинө шүү дээ.

-Б.Ган-Энхбаяр: Өнөөдөр гурвуулаа сайхан ярьж суулаа. Угаасаа монголчууд бид чинь нэг нэгнээ хүндэлж, байгаа цай хоолоороо дайлж, болж өгвөл тус дэм болж байх гэж хичээдэг хүмүүс. Бие биедээ тусалж, дайлж байхын муу гэж ер үгүй. Бид өөрсдөө ингээд сурчихвал бидний үр хүүхдүүд хүртэл бие биедээ тэгж хандаад сурчихна. Юухныг ч болов сурч байхад хүмүүст тэр хэрээрээ л тус хүргэж чаддаг. Дор бүрнээ хичээж явбал монголчууд бид чинь их мундаг хүмүүс юм шүү дээ.

…Энэ бүхний эцэст би юу бодсон гээч. Хүний амьдралын хамгийн үнэт эрдэнэ болсон гэр бүл гэдэг нандин ертөнц дотор ямар аугаа хүсэл мөрөөдөл, тэсвэр тэвчээр, ойлголцол тохиролцоо, зорилго тэмүүлэл оршиж байдгийг бид тэгтлээ анзаардаг бил үү? Бусдад амархан юм шиг санагдах үйлдэл болгон ямар их тэвчээр, хүлээц дунд бий болдгийг бид мэдэх бил үү? Амар амгалан гэр бүл дотор хүүхдүүд аандаа л өөрсдийн үнэ цэнээ бүрдүүлж  байдгийг бид ухаардаг бил үү? Тэд бидний монголчуудын дунд  байдаг эгэл жирийн хэрнээ сайхан гэр бүл.  Тийм болоод л тэд бусдад, өөрсөддөө байгаа боломж бүрээрээ дэм болж баярлуулахыг хичээдэг. Энэ хичээл зүтгэл нь олон олон монголчуудад тус дэм болж байгаа. Танай гэр бүлд  сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
e-mail:   gala_mn@yahoo.com                                                                          2014-02-09

http://www.sonin.mn/news/culture/23891

http://orloo.info/writers/galbadrah/14845-%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D1%82-%D0%B7%D2%AF%D0%B9%D0%BB-%D0%B3%D1%8D%D1%80-%D0%B1%D2%AF%D0%BB?showall=&limitstart=

-Зорилго бол хүнийг чирч явдаг зүтгүур юм. Тиймээс зорилгогүй хүн хаашаа ч явахгүй, нэг л байрандаа байгаад байдаг-

Манай сонин “Амьдрал таньсан хүмүүсийн үг” гэсэн буланг өнгөрсөн оноос эхлүүлж энд манай улсын нэр хүнд бүхий олон хүний хэлсэн үгийг бид хүргэсэн билээ. Энэ удаа анагаах ухааны доктор, профессор эмч Ж.Хайрулла, академич О.Шагдарсүрэн нарын үгийг тунгаан болгооно уу.

Монгол Улсын Хөдөлмөриин баатар, Төрийн шагналт Ардын эмч Ж.Хайрулла:

-Хүн чийгийн улаан хорхой шиг газар дор нэг хоёр өдөр хэвтэж байгаад дээшээ гарч ирээд нар гарахаар шороо болоод арилчих гэж энэ хорвоод ирдэггүй. Ухаантай, ухамсартай хүн болж төрнө гэдэг чинь амьдралын төлөө тэмцэл хийх чадвартай байна гэсэн үг. Амьдралын төлөө тэмцэж чадвал ямар ч бэрхшээлийг давж чадна.

Аль болохоор хөнгөн маягаар амьдрах гэж зүтгээд байвал нэг л өдөр онхолдоно шүү дээ. Хүн нэгэн хэлтэрхий тоосго шиг ямар нэгэн барилгын өнцөг буланд өөрийнхөө байрыг олж өрөгдөж чадвал энэ хорвоо дээр бий болсныхоо үүргийг гүйцэтгэж байгаа нь тэр юм.

Ер нь хүнд эцэг эхээс, байгаль хорвоогоос ногдох хувь тавилан гэж байдаг байх гэж би боддог. Хүн тэр хувь тавилангаа зөв дагаж явж чадвап зорьсондоо хүрэх байх. Бусдаар зөв дагаж чадалгүй замаа алдвал юунд ч хүрч чадахгүй болов уу…

-Таныхаар хүний жаргал гэж юу вэ. Хүний хайр бас байна. Одоо цагт энэ ойлголтууд “өөр” болоод байгаа биш үү?

-Хүний жаргал гэдэг эрүүл саруул байж, зорьсондоо хүрэх л тэр жаргал юм. Хайр гэдэг бол өөр. Би хамгийн их хайрыг мэдээж ээж аваасаа хүртсэн байж таараа. Мөн түмэн олныхоо хайрыг яаж бага гэх вэ.

Хамгаас үнэтэй халуун хайр, нинжин сэтгэлээ зөвхөн наддаа зориулж, хамт инээж, хамтдаа уйлж ханийн жаргал, үрийн баясгалангаар бялхуулсан ариун нандин сэтгэлт ханийн хайрыг мөн хамгаас эрхэм гэж би хэлнэ.

Монгол Улсын Гавьяат багш, академич О.Шагдарсүрэн:

-Таныхаар амьдралын зорилго гэж юу вэ. Зорилготой байх тухай таны бодлыг сонсоё?

-Хүн заавал зорилготой амьдрах ёстой. Зорилгогүй хүн бол нэг л байрандаа байгаад байна. Зорилго бол хүнийг чирч явдаг зүтгүүр юм. Би ингэж боддог. Амьдрал дээр ч ийм байдаг. Зорилгогүй хүн хаашаа ч явахгүй.

Яаж хүрэх нь хамаагүй, аливаа хүн очих газраа мэдэж байх хэрэгтэй. Очих газраа мэдэхгүй бол хаа ч хүрэхгүй. Миний амьдралын зорилго бол хүний дайтай хүн шиг амьдрах явдал байлаа. Би тэр жишгээр өөрийгөө явж. чадсан, чадаж байна гэж боддог доо.

-Мөнгийг та юу гэж үзэж, юу гэж үнэлдэг вэ?

-Мөнгө бол хоолны талон шиг л юм даа. Одоо үед мөнгийг их дөвийлгөж, мөнгөөр их цатгалдсан баян чинээлэг айхтар хүмүүс их гарч байна. Хэрэв хүн мөнх амьдардаг байсан бол мөнгөтэй байх нь сайхан л юм биз. Нэгэнт л бусад хүнтэй адилхан үгүй болохоос хойш бусадтай адилхан амьдарсан нь дээр байх гэж би бодоод байдаг юм.

Маш их мөнгө эзэмшиж байгаа хүн байдаг юм байна. Түүнийг нь хийсэн ажилтай нь харьцуулаад үзэхэд яагаад ч олохгүй тийм их мөнгийг овоолчихсон байгаа нь бусдын авах байсан мөнгийг л авчихсан хэрэг.

Ийм хүмүүс яахав дээ өөрсдөө сайхан жаргаж байна гэж бодож байгаа байх. Гэхдээ хүн гэдэг нэгэнтээ байгалийн амьтан учраас хорвоогийн шүүхээр гэсгээдэх нь гарцаагүй. Харамсалтай нь түүнийгээ мэдэхгүй байгаа хүмүүс олон байна.

-Хүний амьдралын зовлон, жаргалыг юу гэж үздэг вэ, та?

-Ер нь шалтгаангүй юм гэж энэ хорвоо дээр байхгүй байх. Шалтгааныг өөрөө бий болгож байна уу, өөр зүйлээс бий болгож байна уу гэдгийг ялгаж салгах үүднээс бол хүн өөрийнхөө муугаас зовж байвал зовохоос биш яахав. Жаргаж байгаа бол баярлахаас яахав. Өрөөл бусдаас болж зовж байгаа бол харамсалтай.

Мөн өрөөл бусдын ивээлээр жаргана гэдэг ч сэтгэлд таатай зүйл биш. Туркийн алдарт зохиолч Назим Хикмет, орой гэр рүүгээ яарах, өглөө ажилдаа эртлэн явах нь миний хувьд жаргал гэж хэлсэн байдаг. Өөр сэтгэлд нь саад болох юмгүй хүн байна. Миний хувьд жаргап гэдэг яг ийм л зүйл.

Эх сурвалж: “Бизнес таймс” сонин

http://www.sonin.mn/news/culture/23896

Сар шинийн өмнөхөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол, тэмдгээр энгэрээ мялаасан жүжигчин, найруулагч, СУИС-ийн хүндэт доктор Д.Маамхүүг энэ удаагийн “Чухал хүн” буландаа урьж, ярилцлаа. Тэрбээр Ардын жүжигчин Ц.Цэгмидийн анхны шавь бөгөөд олон алдартай жүжигчин бэлтгэсэн багш юм.

-Юуны өмнө Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулсанд тань баяр хүргэе. Манай уншигчидтай сэтгэгдлээ хуваалцаач?
-Гавьяат авна гэж би зүүдлээ­ ч үгүй явсан. Манай хүүхдүүд, шавь нар “Та өөрийнхөө түүх намтарыг бичээд өгөөч. Бид таныг тодорхойлоод өгье” гэж хэлдэг байсан. Би яах юм гэж цааргалж явсан болохоос биш авчих юмсан гэж бодож явсангүй.
Гавьяат гэдэг чинь авах гэж санаархаад, горьдоод байх цол биш шүү дээ. Нэр хүндтэй, төрийн том шагнал. Тэр шагналыг авах хэмжээнд, хийх юмыг нь хийж байж бид авч болох юм байна шүү гэж бодно уу гэхээс хэн дуртайд нь өгдөг ч юм биш.
Би өөрийгөө ерөнхийд нь чамладаг. Гавьяат гэдэг чинь юм юмаараа л хүнийг үлгэрлэдэг, үлгэр жишээ байх ёстой гэж би боддог. Ганцхан урлаг, уран сайхнаар ч биш.  Гадуур хүмүүс элдвээр ярьж байхыг би сонсдог. Гавьяат болохооргүй хүнд өгчихлөө.
Энэ цол чинь нэр хүндээ алдаж гээд л. Би тэгж ярьж байгаа хүнтэй зөндөө л тааралдаж байлаа. Тийм учраас би энэ цол, тэмдэгт шунадаггүй байсан. Авчихлаа гэхэд хүн амьтан ч юу гэж хэлэх юм гэж боддог л байсан. Хүмүүс “Та олон шавьтай.
Шавь нараас чинь олон хүн гавьяат болчихлоо шүү дээ” гэж ярьдаг байлаа. Би тэдэнд эхлэлийг нь тавьж өгсөн. Энэ үнэн. Түүнээс биш олон шавийнхаа бүх зүйлийг бэлтгээд өгчихсөн юм биш. Би оюутнуудад хүн шиг яваарай л гэж захидаг. Түүнээс биш олон алдартай шавьтай гэдгээрээ бамбай бариад гавьяат болох нүүр надад байгаагүй.
Би тийм л бодолтой явдаг хүн. Гэхдээ төрийн том шагнал авахад нөлөөлсөн нэг том зүйл бол миний шавь нар. Тэдний минь буян хишиг байсан гэж би хэлнэ. Төрийн тэргүүнээсээ том шагнал авах сайхан байсан.
-Та 1900 оны дунд үеэс эхлээд л Монголын тайз, дэлгэцийн урлагт өдий болтол хүчин зүтгэсэн хүн. Гавьяатын шалгуур гэж байдаг бол тэр бүхнийг аль хэдийнэ хангасан байсан байх?
-Миний нагац ах кино урлагт нөлөөлсөн, байгууллагыг нь үүсгэж явсан хүн. Д.Гончиг гэж миний ээжийн төрсөн дүү байлаа. Тэр хүн Монголд Кино зургийн  хороог анх байгуулагдаж байх үед даргаар нь ажиллаж байсан. Кино үүсэн бий болгох, шаардлагатай техник хэрэгслийг захиалж авчирах бүхий л зүйлийг хийж байсан.  Сүүлд  Киноны зургийн хороо Кино үйлдвэр болж өргөжсөн.
Тэгэхэд ч нагац ах маань даргаар нь ажиллаж байлаа. “Монгол хүү” киног анх хийж байхад л дарга нь байлаа шүү дээ. Би ахынхаа тэр ажилд их дуртай болж, ийм хүн болох юмсан гэж боддог байлаа. Тэр хүний нөлөө их байгаа. Тэгээд л жүжигчин болохоор шийдсэн. 1947 онд анх Бөмбөгөр ногоон театр гэж байхад анх жүжигчин болохоор шалгалт өгч байлаа.
Тэгэхэд Ц.Цэгмид багш маань надаас шалгалт авч байсан. Аз болж тэнцээд, 1947-1950 он хүртэл сургуульд нь суралцаад, төгссөн жилээ Драмын театрт жүжигчнээр ирж байлаа. Ингэж л миний тайз, дэлгэцийн урлагтай холбогдох гараа эхэлсэн дээ. Түүнээс хойш өдий хүртэл ажиллаж, багшилж явна. Бодвол энэ бүх хийсэн ажил маань тэр гавьяатынх нь шалгуурт хүрсэн юм байлгүй. Өнөө жил авлаа.
-Та чинь Баянхонгор аймгийн уугуул байх аа. Яаж яваад Бөмбөгөр ногоон театрт ирж шалгуулахаар болсон юм бэ?
-Би Баянхонгор аймгийн Богд сумын уугуул хүн. Миний төрсөн нутаг яриа байхгүй Баянхонгор, хуучнаар Ламын гэгээний нутаг. Тэнд би төрж, 5, 6 нас хүртлээ амьдарсан. Дараа нь Баянзүрх суманд ч нэг хэсэг амьдарч байлаа. Тэр үед Өвөрхангай аймгийн Баянзүрх сум байсан юм.
Сүүлд 1940 онд Баянхонгор аймаг байгуулагдах үед Говь-Алтай, Өвөрхангай аймгаас сум тасалж авч байлаа. Багадаа Өвөрхангай аймгийн Баянзүрх сумын танхим гэж байсан бага сургуульд нь суралцаж байсан. Тэгээд есөн настай Улаанбаатарт орж ирсэн хүн байхгүй юу.
Би чинь их юм үзсэн толгой. Намайг 9, 10 настай хотод байхад чинь дайны ширүүн үе байлаа. Сургуулиасаа гараад ажил хийж эхэлсэн. Төмрийн заводын хэвчин хийдэг байсан. Хамгийн хүнд ажлыг би 13 настай байхдаа хийсэн. Тэр чинь ширэм хайлуулаад, цутгана гээд их хэцүү.
Тэр ажлыг 13 настайгаасаа 17 хүртлээ хийж байсан. Ээжийгээ тэжээхийн эрхээр л тийм хүнд ажил хийж байлаа. Эгч маань дотуур байранд амьдардаг. Би ээжтэйгээ хоёулаа л амьдарч байсан юм. Дайны жилүүд учраас юм их ховор. Идэж уух юм олдохгүй. Цалин мөнгө гээд байх юм байхгүй. Зах болон Хятадын пүүсээс үнэтэй мах, ногоо авдаг байлаа. Тийм учраас аргагүйн эрхэнд хүнд ажилд орсон юм.
-Төмрийн заводод ажиллахад цалин мөнгө хангалттай авна биз дээ?
. .
Дээрээс нь тухайн үед “Сүхбаатар”, “Цогт тайж” гээд мундаг кинонууд гарч ирээд, тэнд тоглож байгаа жүжигчдийг харж, биширдэг. Энэ хүн шиг жүжигчин болох юмсан гэж бодож явсан цаг. Бид чинь тэр хүмүүсийг дуурайж, модон сэлэм, цаасан бамбай барьчихаад, баатар болж тоглодог л байсан.
-Та жүжигчин болохоор шийдээд өөрөө Бөмбөгөр ногоон театр дээр очиж байсан юм уу?
-Тэр үед хүүхэд бүр л кино, жүжиг үзэх сонирхолтой байсан. Гэвч үзэх юм их ховор байлаа. Кино театр байхгүй. Консулын дэнжид орос мэргэжилтнүүдийн кино үздэг газар байлаа.
Тэнд очиж, томчуудын доогуур шургаж ороод л кино үздэг байсан. Мөн цэргийн клуб гэж байлаа. Кино урлагийн дээд сургуулийн одоо орчихсон байгаа байшинд байсан. Тэнд очиж юм үзнэ. Ер нь бол хаа хамаагүй явж, кино олж үздэг байлаа.
Амгаланд хүртэл гүйж очно, хотын төв рүү ирж Бөмбөгөр ногоонд жүжиг үзнэ. Хүний доогуур шургаж, нуугдаж ороод л жүжиг үзчихдэг байлаа. Урлагт ийм их сонирхолтой байсан болохоор өөрөө сонирхож очоод шалгуулсан. Хэн нэгэн нь дагуулж очоогүй. Өөрийнхөө хүсэл сонирхлын дагуу л явсан даа.
-Тухайн үед шалгалтаа яаж авах вэ?
-Анхаарал, сонсгол шалгадаг. Этюд хийлгэж үздэг байсан. Тэр бүхнийг нь чадахынхаа хэрээр хийсэн. Тэгээд болсон л юм байлгүй. Нэрсийн жагсаалт харсан чинь би тэнцсэн л байсан.
Би гол дүрд тоглох юмсан гэж шатаж яваагүй
-Та жүжигчний гараагаа драмын жүжигт тоглож эхэлж байсан юм билээ. Уран бүтээлийнхээ эхлэлийг яаж тавьж байсан талаар эргээд дурсвал?
-Хамгийн анх би А.С.Пушкины “Алтан загасны үлгэр”-ийн загасчин өвгөнд тоглож байлаа. Манай Доёдсүрэн загасны дүрд  тоглож байсан юм. Энэ жүжгийг энд тэнд зөндөө тоглосон. Тэр бол миний хамгийн анхны тоглосон дүр. Урлагийн сургуулийн оюутан байхдаа тоглож байлаа.
-Оюутан байхдаа тоглож байсан гэхээр ямар байсан бэ. Самгардах зүйл гарч байв уу?
-Өвгөн болох гээд л янз бүрээр үзнэ. Гадна, дотроос нь янз бүрээр үзнэ. Ихэвчлэн гадна талаас нь хуулдаг байсан байх аа, тэр үед. Сэтгэхүйн урлаг гэдгийг бас сайн ойлгодоггүй ч байсан юм уу, мэдэхгүй. Харин гадна талдаа гайгүй байсан юм уу даа.
Ц.Цэгмид багш маань “Дуу энэ тэр нь, байгаа байдал, явж байгаа нь яг өвгөн. Болж байна” гээд л хэлдэг байсан. Тэгээд л өвгөн хүн яаж явдаг, ярьдаг гэдгийг судлаад л. Сургуулийн хашаанд таяг тулчихаад, ганцаараа явж байдаг. Хүүхдүүдээс айна, ичнэ ч гэж байхгүй. Ганцхан тэр дүр л дотор бодогдоод юу ичих манатай. Ер нь их сайн бэлтгэж байсан шүү.
Тэгээд ч жүжиг маань гайгүй болсон юм байлгүй, хүмүүс их сайхан хүлээж авсан. Дараа нь бас өвгөний дүрд тоглож байлаа. Хоёр удаа өвгөнд тоглосон болоод ч тэр үү, дипломын ажлаа бас л өвгөний дүрээр хамгаалж байсан даа. Тариачин өвгөнийн дүрд тоглож байсан. Уран бүтээлийнхээ гарааг өвгөний дүрээр л эхэлж байлаа шүү дээ.
-Та Ц.Цэгмид гэдэг агуу хүний анхны шавь нарын нэг. Багшийнхаа талаар дурсвал?
-Ц.Цэгмид бол агуу хүн байсан. Одоо ч гэсэн тийм жүжигчин бараг л алга байна. Сайн сайн жүжигчид байгаа. Гэсэн ч тэр хүний дайнд хүрсэн гэж хэлж болохгүй байх. Ц.Цэгмид багш өөртэйгөө их сайн ажилладаг байсан. Нэр хүнд сайтай. Хүнийг биеэрээ үлгэрлэдэг.
Байж байгаа байдлыг нь харахад л нүдэнд дулаахан, хүнтэй харилцаж байгаа харилцаа, шавь нартаа юм ойлгуулж байгаа арга ухаан нь мундаг. Тиймдээ ч Монгол Улсын анхны Ардын жүжигчин, Төрийн соёрхолт болж байсан. Үнэхээр агуу хүн. Шавь нартаа юм зааж, ойлгуулах арга ухаан их сайтай хүн байлаа. Хүүхдүүдийг нэг их загнадаггүй байсан.
-Танай ангид байсан хүүхдүүдээс мундаг том жүжигчид, уран бүтээлчид төрсөн байх. Ангийнхаа хамт олны тухай яриач?
-Бид 13-уулаа төгсч байсан. Түүнээс дөрөв нь дөрөвдүгээр зэргийн жүжигчин болж төгссөн юм. Тухайн үедээ овоо сайн сурсанд нь зэрэг өгч төгсгөж байсан байх. Дээр үед чинь улсын 4, 3, 2, 1 дүгээр зэргийн жүжигчин гэж байсан. Нэгдүгээр зэрэгтэй бол хамгийн мундаг нь.
Харин бид дөрөвдүгээр зэрэгтэй төгсч байсан нь их том үнэлгээ байсан шүү. Манай ангийнхнаас хамгийн түрүүнд Ардын жүжигчин А.Очирбат л алдар цолонд хүрч байлаа шүү дээ. Мөн Д.Хишигт гэж найруулагч байна. Баримтат кино олныг хийсэн.
“Ингэн нулимс” зэрэг сайхан кино хийж, гадаадаас шагнал авч байсан мундаг хүн. С.Туваанжав манай ангид байсан. Телевизийн анхны найруулагч, уран сайхны удирдаач байсан.  Монголын Радиогийн найруулагч байсан н.Цэндсүрэн гэж байлаа. Гэх мэт олон мундаг хүмүүс манай ангиас төрж гарсан.  -Кино урлагтай холбогдсон түүх чинь бас сонирхолтой юм билээ. Бас л нэг том түүх шүү?
-Би кинонд том дүрд тоглож байгаагүй. Гэхдээ жижиг дүр гэж байдаггүй жижиг жүжигчин гэж байдаг гэж К.С.Станилавский хэлсэн байдаг. Тэр дагуу жижиг гэлтгүй дүрийг сайн бүтээхийн төлөө зүтгэх ёстой гэж сургадаг байсан, багш нар. Миний тоглосон дүрүүд жижиг л дээ.
Хамгийн анх “Шинэ жил” гэдэг кинонд токарьчины дүрд тоглож байлаа. “Сэлэм Тогмид” Цэрэндорж гол дүрд нь тоглож байсан юм. Бид хоёр чинь нэг төгсөлтийн хоёр. Хамгийн тоймтой нь гэвэл “Их хааны удам” кинонд Да лам Цэрэнчимэдийн дүрд тоглосон.
Дараа нь “Шанз Бадамдорж”-ид хоёр ч кинонд тоглосон. Хасагийн “Гэрээс” гэдэг кинод найрагчийн дүрд тоглож байлаа. Мөн “Нүцгэн натур” кинонд нэг дүрд тоглож байлаа. Том гэвэл эдгээрийг дурьдаж болно. Жижиг сажиг дүрүүд бол олон байгаа.
-Жүжигчин бүхэн л нэг киноны гол дүрд тоглох юмсан гэж боддог байлгүй дээ. Хэдийгээр дүр жижигддэггүй ч хүний хүсэлд хязгаар байхгүй шүү дээ. Та залуу байхдаа тэгж адгаж байв уу?
-Би том дүрд тоглох юмсан гэж бодоод, хүсээд байдаггүй байсан. Харин надад тохирсон, энэ дүр л таалагдаж байна, үзээд алдая гэсэндээ зүтгэдэг байлаа. Тоглох дүрдээ ч тоглосон. Түүнээс биш энэнд тоглох уу гэсэн болгон руу дайрч ороод байна гэж байхгүй.
Миний хүсэлд нийцэж байна уу, үгүй юу гэдгээ харна шүү дээ. Ер нь бол гол дүрд би тоглоно гэж хэлэхэд хэцүү. Тэр тийм ч амар зүйл биш. Аль аль талаараа таарах, тохирох, эсвэл тохирохгүй зүйл гэж байна. Ер нь өөрт таарч тохирох дүрдээ л тоглох ёстой.
-Та сүүлд “Бодлын хулгайч”, “Улаан эрэг” зэрэг орчин үеийн кинонд тоглож харагдсан?
-“Бодлын хулгайч”-ийн найруулагч Ж.Сангидоржид “Наад кино чинь надгүй бол гарахгүй юм байна. Миний тоглосон жижиг дүр энэ киноны чинь бүх холбоос нь юм байна. Энэ дүр байхгүй бол надаас санаа авсан хулгайч чинь бий болохгүй шүү дээ” гэж хэлж байсан юм. Энэ бол дүр жижигхэн ч гэсэн киноны утга санаатай аль аль талаараа холбогдож байгаагийн илрэл. Миний тэр дүр яг киноны эхлэлийг тавьж өгсөн шүү дээ.
-А.Очирбат гуай та хоёр хамт нэг кинонд тоглосон шүү дээ. Өмнө нь хамт кинонд тоглож байв уу?
-А.Очирбат бид хоёр яаж яваад ч тэнд зэрэгцээд суучихсан юм. Найруулагч жаахан халамцсан, сэтгэл нь хөөрчихсөн байгаа өвгөний дүр л гэж ярьсан. Тэгээд л бид хоёр тоглож байгаа санаатай. Өмнө нь бид хоёр хамт киноны хэсэгт гарч байсан. Олон түмний хэсэг ч юм уу. Гэхдээ цөөн хэдэн үгтэй бас. Жүжигт бол нэлээд хамт гарсан шүү.
Аз болоход миний шавь нараас нэртэй жүжигчид төрж гарсанд би их баярладаг
-Найруулагчийн талаас таны бүтээсэн бүтээлүүд маш их байдаг. Жүжигчнээс найруулагчийн алба руу шилжсэн замнал юу байв?
-Би амьдралынхаа бүхий л хугацааны 17 жилийг театрын урлагт зориулсан байдаг. Жүжигчин, найруулагчаар ажиллаж байсан юм. Харин 30 жил багшилж байна. Ц.Цэгмид багшийн удирдлага дор төгсч байсан бид Хүүхдийн театрын анхны жүжигчид болж байлаа.
Тэндээ долоон жил жүжигчнээр ажилласан. Улмаар 1957 онд Баян-Өлгий аймгийн театр анх байгуулагдаж байхад Соёлын яамны томилолтоор найруулагч, уран сайхны удирдаачаар очиж байлаа. Тэнд хасагуудтай жүжиг найруулж, ажиллаж байлаа. Анх очиход их хэцүү байсан даа. Хэл мэдэхгүй. Казахууд чинь жүжгээ казах хэл дээр тоглодог. Зохиолоо би бариад сууна, өнөө хэд маань тоглоно. Тэгээд л одоо энэ хэсгийг ярьж байгаа, ярианых нь өнгө намба яаж байна.
Энэ бүхнийг нь хараад, үйл хөдлөл нь ямар янзтай болж байна гэдгийг нь хянана. Ингэж хэл нэвтрэлцэхгүй явсаар жил гаруй ажилласан. Нэг жил болчихоор өөрөө ярьж чадахгүй ч гэсэн яриад байгаа зүйлийг нь ойлгодог болчихдог юм билээ. Тэгж л Баян-Өлгийн театрт очиж, анх найруулагчаар ажилласан маань тэр.
-Баян-Өлгийн театрт ямар бүтээл найруулж тавьсан бэ?
-“Хэрээ хэрээнийхээ нүдийг ухахгүй” гэдгээс эхлээд “Даваан дээр” жүжгийг сэргээж, казах хэл дээр тавьж байлаа. Мөн “Атаархал” гэдэг жүжгийг тавьсан. Бүгд Казахстаны зохиолууд байхгүй юу. Харин Монголоос бол “Кюстомтой хүн” гэх мэт нэлээд олон жүжиг тавьсан. Казах хэл дээр жүжиг тавихаар орчуулга  хийнэ. Давхар ажил хийж л байгаа нь тэр л дээ.
-Тэнд та нэг их удалгүй эргээд ирсэн байсан уу?
-Хоёр жил болоод л эргээд ирсэн. Намайг очиход Баян-Өлгийд монгол хүн байдаггүй байсан. Урианхайчууд нь хүртэл казахаар ярина. Гэртээ бол монголоороо л ярьдаг байсан байх. Харин ажил дээрээ бол монголоор ярихгүй шүү дээ. УБ гэсэн дугаартай машин ерөөсөө байдаггүй байсан.
Баян-Өлгийн машин л явдаг байлаа. Тэнд хоёрхон халх байсан. Намдаг гэдэг Орос хэлний багш бид хоёр л байсан байх. Ер нь бол их хэцүү байсан. Ямар сайндаа л Соёлын яамны сайдад “Би нэг жилийн хугацаатай ирсэн. Нэг жил болчихлоо” гэсэн өргөдөл явуулсан.
Гэтэл “Дуудаагүй цагт битгий ир” гэсэн хариу ирж, амаа таглуулж байлаа. Ер нь бол би нэг ёсондоо ажлаа хаячихаад ирсэн хүн байхгүй юу. Хоёр жил өнгөрлөө, дууддаггүй. Ээж маань хотод үлдчихсэн байсан. Намайг санаад, би ч ээжийгээ санаад хэцүүдэх нь.
Тэгээд л аргалж байгаад ирсэн дээ. Намайг анх Баян-Өлгийд очиход Монголхаан гэж жүжигчин байсан юм. Түүнийг Казахстан руу найруулагчийн курст явуулсан. Мань хүн 1959 онд ирсэн байхгүй юу. Тэгэхээр нь Монголхаанаар бамбай хийж, Намын хороогоор ороод, курст явсан хүн нь ирчихлээ.
Одоо намайг чөлөөлж өг, ийм ийм учиртай байна гээд л хэлсэн. Гэтэл Соёлын яамны шийдвэргүйгээр дур мэдэж шийдэж болохгүй гээд л байсан. Тэгж тэгж товчоо бил үү, нэг юм нь хуралдаад намайг явуулахаар болсон. Тэгээд л Улаанбаатарт ирсэн дээ. Энд ирсэн чинь Соёлын яамны н.Болд сайд хүлээж авдаггүй. Дураараа загнадаг хүн өөрөө ажлаа олж ав. Бид ажилд томилохгүй.
Томилдог ажилдаа явуулсан. Дуудсан дуудлага байхгүй гээд халгаагаагүй. Тэр үед “Морьтой ч болоосой” киноны зураг авалт болж байсан юм. Найруулагч харин намайг манай натурт яваад ирэхгүй юу, тэр үед өөр болсон байх байлгүй гэсэн. Тэгээд л “Морьтой ч болоосой” кинонд сар явж, хийж гавьсан ч юмгүй эргээд иртэл Хүүхдийн театрт туслах найруулагчаар томилсон.
-Театрын найруулагчаар л 10 орчим жил ажилласан байх нь ээ?
-Би Монголын анхны гурван театрын найруулагчаар ажил­ласан хүн. Ховд, Баян-Өлгий, Дорнодын театрын найруулагч, уран сайхны удирдаачаар ажиллаж байлаа. Сүүлд Хүүхдийн театрын найруулагч болсон. Энэ хугацаандаа 49 жүжиг найруулж тавьсан байдаг. Дээрээс нь олон концерт найруулж тавьсан даа.
-30 жил багш хийжээ гэж та түрүүнд хэлсэн. Таны шавь нар өнөө цагийн жүжигчдийн тэргүүнд заларчээ. Шавь нарынхаа тухай яриач?
-Би шавь нартаа анхан шатны юмыг нь зааж өгсөн, цаашаа яаж явахаа өөрсдөө л мэдсэн. Гэхдээ аз болоход миний шавь нараас нэртэй жүжигчид төрж гарсанд би их баярладаг юм. Хамгийн анхны төгсөлтөөс Г.Равдан, Т.Цэмпилмаа, Ш.Даваахүү нар гавьяат боллоо.
Нэг ангиас гурван гавьяат төрнө гэдэг сайхан шүү дээ. Дараачийнх нь ангиас П.Цэрэндагва Ард­ын жүжигчин боллоо, Ц.Төмөр­баатар, Б.Батзаяа, Наран­гэрэл нар гавьяат авсан. Бүр дөрвөн гавьяат төрлөө. Түүний дараа Ч.Найдандорж, Д.Сосорбарам, Ж.Сүххуяг гээд гавьяатууд төрлөө.
Энэ бол сайхан зүйл шүү дээ. Гавьяатаас гадна тэд­нээс дутахгүй мундаг жүжиг­чид зөндөө л байна. Тэд тэртэй тэргүй гавьяат авна. Тэд чинь өөрсдийнхөө авьяас билгийг зөв хөгжүүлж байж алдар гавьяанд хүрч байгаа юм шүү дээ.
-Эхнээсээ зөв эхэлсэн зүйл тэр эрчээрээ явдаг. Шавийн эрдэм багшаасаа ч гэж үг байдаг. Тийм болохоор энэ олон алдартай, мундаг жүжигчид төрж байгаа нь таны зөв чиглүүлж өгсөнтэй холбоотой байх?

 

-Хүүхдүүд намайг юу гэж үздэг байсан юм, мэдэхгүй. Надад тэдэнд үлгэрлээд, сүрхий их заагаад өгсөн зүйл бага. Гэхдээ би цаг бол алт гэж үздэг байсан. Хичээлээс хожигдож ирж байгаа хүүхдийг ер нь л ойшоохгүй шүү. Сүүлдээ оюутнууд сурчихдаг юм. Хамгийн гол нь багш өөрөө л цагтаа байж байх ёстой.
“Би ирчихээд байхад та нар яав. Юу болов” гэж л шавь нартайгаа ярьдаг. Нэг их аашилж, загнаад байхгүй. Ерөнхийдөө Ц.Цэгмид багшийнхаа аргаар л заадаг гэх үү дээ.  А.Очирбат, Д.Хишигт бид хэд чинь эхэндээ хамгийн ард суугаад, бараг л ширээн доогуураа орох шахдаг байлаа.
Нэр дуудах вий гэхээс айна. Ц.Цэгмид багш түүнийг маань андахгүй. Тэгээд “Та нар босч нэг ч болов юм үзүүлэх юм биш үү, хүүхдүүд ээ” гээд л асууна. Бид ч юм бодож байгаа л гэж хэлчихээд сууж байдаг байлаа. Гэтэл нэг өдрийн хичээл дээр “Та нар одоо иймэрхүү янзтай байвал амьдралаа бодоод өөр зүйл хөөсөн нь дээр дээ. Та нөхөд жүжигчин болох хүмүүс биш байна” гэж хэлсэн юм.
Тэр үгийг сонсоод дотор палхийгээд л явчихсан. Ичээд гарч чаддаггүй байсан байхгүй юу. Хүүхдүүд юм үзүүлэхээр дотроо шүүмжлээд, дэмжихийг нь дэмжээд суудаг байсан. Ярих хүн байна уу гэхээр ярихгүй. Тэгсэн мөртлөө дотроо л бодоод сууна. Харин багш тэгж хэлсэнээс хойш бид гурав зэрэг зэрэг гараа өргөөд л, юм хийж эхэлсэн.
Багш маань болохгүй юм байсан ч гэсэн “Тэр чинь их аятайхан болж байна шүү. Энэ чинь их зөв байна. Одоо ингээд болох нь байна шүү дээ” гээд л өөхшүүлнэ. Тэгэхээр л хүүхэд болж байна гээд юм хийдэг болно. Би багшийнхаа тэр аргыг хэрэглэдэг. Муулахаас гадна болоод байгаа зүйлийг нь хэлдэг.
“Та нар тэрийг хийхдээ яав. Сэтгэл санаа чинь ямар байв. Их аятайхан болж байна шүү” гээд л дэмжинэ. Энэ чинь урам шүү дээ. Гэхдээ дутагдлыг нь ч ярина.  Хамгийн гол нь би хүнийг хүн болгохсон гэж л бодож байсан. Энэ мэргэжлээр ажиллахгүй ч гэсэн нэг газар очоод ажилд орж таарна.
Тэнд ажиллахдаа хүн байгаасай л гэж би боддог. Дээрээс нь багш өөрөөрөө их зөв үлгэрлэх ёстой. Би тийм ч сайхан гял цал хүн биш. Гэхдээ л чадахаараа үлгэрлэхийг хичээж, оюутнуудынхаа хайрыг татахыг хичээдэг. Зарим багш нарыг харж байхад аашилж загнахаа түрүүлдэг. Энэ их буруу гэж би боддог юм даа.
Н.Пунцагболд

Эх сурвалж: www.mminfo.mn

Өвлийн олимпийн XXII их наадам OXУ -ын Сочи хотноо эхлээд удаагүй байна. OXУ өвлийн олимпийн бэлтгэл ажилд 51 тэрбум ам.доллар зарцуулж, дэлхийн хүчтнүүдийг хүлээн авлаа. Өнөөдрийн зочноор өвлийн олимпод эх орноо төлөөлж гурван удаа оролцсон Монгол Улсын тэшүүрийн спортын ууган Гавьяат тамирчин ,спортын мастер Булган аймгийн Сайхан сумын харъяат Л.Цэндийг урьсан юм. Тэрээр, 70 насны босго аль хэдийнэ алхсан ч өнөөг хүртэл шигшээ багийнхаа зөвлөх дасгалжуулагчаар ажилласаар байна.
-Монгол Улс хэдэн оноос өвлийн олимпод оролцож эхэлсэн талаар ярилцлагаа эхлүүлэх үү?

-Монгол Улс анх 1964 онд өвөл, зуны олимпод оролцож эхэлсэн. Тэр үед өвлийн олимпийг “цагаан”, зуны олимпийг “ногоон” гэж нэрлэдэг байлаа. Өвлийн олимпийг анх дэлхий даяар 1924 онд Францын Шамони хотод зохион байгуулсан байдаг. 1960 -аад оноос Монгол Улсын нэр хүнд олон улсад өсөж, тив, дэлхийд зохиогддог спортын уралдаан, тэмцээнүүдэд тамирчдаа оролцуулж байх төр засгийн бодлого сэргэж ирсэн юм. 1961 онд Монгол Улс өвөл, зуны олимпод оролцох тогтоол гарч, олимпод оролцох тамирчдаа сонгох, улсын шигшээ багаа залуу тамирчдаар сэлбэх ажлыг эрчимжүүлж эхэлсэн гэдэг.
-Та тэшүүрийн спортоор хэзээнээс хичээллэж эхэлсэн бэ?

-Тэр үед би УБДС -ийн биеийн тамирын ангийн II курст суралцдаг, хичээлийн бус цагаар тэшүүрийн бэлтгэл сургуулилтаа хийдэг, Булган аймагтаа тэргүүн байранд шалгарсан энгийн нэгэн оюутан байлаа. Намайг ОХУ-ын мэргэжилтэн багш Данилов их дэмжиж бэлтгэл сургуулилт хийж байгааг ажиглаж, зөвлөгөө өгнө. Үндсэндээ Данилов багш маань намайг Бүх ард түмний анхдугаар спартикиадад бэлтгэж байлаа. Тэрээр, надад “Чи холын зайд сайн уралдаж байна. Түрүүлэх найдвартай” гэж урамшуулна. Спартикиад болохоос нэг сарын өмнө ЗХУ -аас мэргэжилтэн П.И.Павлов ирсэн юм. П.И.Павлов Монголын тэшүүрчдийг Дэлхийн аварга, Олимпийн их наадамд бэлтгэн оролцуулах зорилготой уригдан ирсэн юм билээ. Монголын бүх ард түмний спартикиад 1961 оны хоёрдугаар сард цана, тэшүүрийн төрлөөр эхэлсэн. Хот, хөдөөгөөс 200-аад тамирчин ирсэн байв. Тэдний дотор манай тэшүүрийн спортын алдартай “томчууд” Ж.Гүржав, Д.Намсрай, П.Галсан, Д.Сүхээ, Ц.Лхамжав, М.Наранцэцэг, Сонинбаяр, Дулмаа нар ирсэн харагдав. ёстой сүрдмээр.
-Спартикиадад хэдэн метрийн зайд уралдаж, ямар амжилт үзүүлсэн бэ?

-Би 5000, 10.000 метрийн зайд оролцсон. 5000 метрийн зайн уралдаан шөнийн 01.00 цагт эхэлсэн юм. Намайг гараанд гарахаас өмнө “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин Д.Сүхээ 5000 метрийн зайд есөн минут 15.2 секундын амжилт үзүүлж, улсын дээд амжилтыг шинэчлэн тогтоосон байлаа. Миний гарах ээлж ч болов. Хөвсгөл аймгийн тамирчин Б.Жалбаатай гараа таарсан. Оюутны байрнаас шөнө тэмцээнд ирэхдээ “намайг хар” гээд байрныхаа бараг бүх оюутныг дагуулж ирсэн. Мөн манай сургуулийн Намын хороо, Үйлдвэрчний эвлэлийн хорооны төлөөлөл, багш нар ирсэн юм. Гараа эхлээд төдий л удаагүй байхад хөгжөөн дэмжигчид маань хашгиралдаж, багш Данилов хуруугаа гозойлгон “молодец”, “хорошо” гэж орилж байлаа. Барианд ороход радио узелиэр “УБДС -ийн оюутан Л.Цэнд есөн минут 10.1 секунд хурдалж, БНМАУ -ын дээд амжилтыг шинэчлэн тогтоолоо” гэж зарлав. Ингээд 5000 метрийн зайд УБДС -ийн оюутан Л.Цэнд миний бие I байр, “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин Д.Сүхээ II байр, “Хөдөлмөр” нийгэмлэгийн тамирчин Ж.Гүржав III байр эзэлсэн юм. Маргааш нь болох 10.000 метрийн зайн уралдаан намайг нэлээд түгшээж байлаа. Өрсөлдөгч тамирчид маань бэлтгэлээ Эрхүү хотод хийгээд ирсэн. Данилов багш “Чи түрүүлнэ, рекорд эвдэнэ, багш нь тооцоог сайн хийнэ. Харин чи багшийнхаа хэлснээр яваарай” гэж захилаа. 10.000 метрийн уралдааны гараанд алдарт тэшүүрчин Д.Сүхээтэй таарчээ. Гараа эхлээд 13 тойроход Сүхээгээ 200 метр орхисон юм. 10.000 метрийн зай нь цэнгэлдэх хүрээлэнг 25 тойрно гэсэн үг. Таван тойрог дутуу үлдэхэд Сүхээгээ гүйцэд түрүүлж, барианд 19 минут 04 секундын хурдалж мөн улсын дээд амжилтыг шинэчлэн тогтоож, спортын мастерын болзол ханган хоёр дахь алтан медалиа хүртсэн. Аваргыг давж, аварга болдог гэдэг шиг миний хувьд ёстой од нь гялалзсан тэмцээн болсон юм даа.
-Та улсын шигшээ багийн тамирчин болсон тухайгаа яриач?

-Бүх ард түмний спартикиадад амжилттай оролцсон тул улсын шигшээ багт тамирчнаар авах санал ирснийг би баяртайгаар хүлээж авсан. УБДС-иасаа гурван жилийн чөлөө авч шигшээ багийн тамирчин боллоо. Сургуулийн захиргаа, оюутнууд “Чи шигшээ багт орсноор Дэлхийн аварга, олон улсын тэмцээн, Олимпийн наадамд оролцох эрх чинь нээгдэж байна хичээгээрэй гэж ерөөж байсан нь биелэлээ олсон юм. 1961 оны оны 11 дүгээр сарын 01 -нд улсын шигшээ багт ороход Ж.Гүржав, П.Галсан, Д.Сүхээ, Ц.Ламжав, М.Наранцэцэг, Ж.Сонинбаяр, дасгалжуулагч Д.Намсрай мэргэжилтэн П.И.Павлов нар байлаа. Тэр үед надтай хамт шигшээ багт У.Очирбат, Л.Дамдин, Б.Жалбаа, Н.Цогзолмаа, О.Шаравсэнгэ, Б.Сүрэнжав, Л.Зундуй, Д.Чагнаа, Баярмагнай нар орж байлаа.
-Тухайн үед тамирчид л гадны орнуудаар хамгийн их явж үзсэн байдаг?

-Би шигшээ багт багш, багийн ахлагчаар 12 жил ажилласан. Улсын шигшээ багт байсны буянаар ЗХУ -ын Москва, Киров, Свердловск, Эрхүү, Улаан-Үүд, Казахстаны Алма-Ата, Польшийн Варшав, Запоконе, Германы Берлин, Карлмарксштат, Инцель, Франкфурт-Май, Мюнхен, Австрийн Венн, Инсбруг, Италийн Де Модоно, Норвегийн Осло, Ёвиг, Францын Парис, Герноволь, Альбертвил, Японы Токио, Хакуне, Кариузова, Саппоро, БНАСАУ -ын Пхенянь, Самуужнь, БНСУ -ын Сөүл, БНХАУ-ын Бээжин, Шанхай, Харбин, Чаньчунь зэрэг улс, хотуудаар явлаа. Энэ нь ард түмний минь буян, эх орны минь хишиг гэж бодож баярлаж явдаг шүү.
-Та гаргасан амжилтаа тооны хэлбэрээр тайлбарлавал сонин байх?

-За тэгье. Too бол товчхон, тодорхой байдаг. Би олимпийн их наадамд гурван удаа оролцсон. Тодруулбал, 1964, 1968, 1972 онд. Мөн дэлхийн аваргад гурван удаа оролцсон. Олон улсын шигшээ тэмцээнд 10 гаруй удаа оржээ.
-Үзүүлсэн амжилтаасаа дурьдвал?

-Ази тивийн рекорд амжилтыг 10.000 метрийн зайд хоёр удаа, Монгол Улсын рекорд амжилтыг 43 удаа шинэчлэн тогтоосон. Олон улсын тэмцээнээс гурван алт, дөрвөн мөнгө, гурван хүрэл медаль буюу нийт 10 медаль хүртсэн. Монгол Улсын аварга, Спартикиадын тэмцээнээс 50 гаруй медаль хүртсэн байх юм.
- Дэлхийн аваргын тэмцээнд оролцож байсан тухайгаа уншигчдад сонирхуулаач?

-1964 онд Австри улсын Инсбургт болсон өвлийн олимпийн IX их наадмын өмнөх жил ДАШТ -д орох бэлтгэл хийхээр Казахстаны Медеогийн мөсөн гулгуурын талбайд ЗХУ-ын шигшээ багийн тамирчидтай хамтарсан бэлтгэл хийсэн юм. Бэлтгэлд  Дашням, Гүржав, Зундуй-Ёндон, Лхамжав, Наранцэцэг, Сонинбаяр, Очирбат, дасгалжуулагч багш Намсрай, мэргэжилтэн Павлов нар байлаа. Оросын шигшээ багийн дасгалжуулагч нь дэлхийн гурван удаагийн аварга Олег Гончаронко, Борис Цыбек нар бэлтгэлд байсан. Орос ах нараасаа их зүйлийг сурсан даа. Энэ үед 500 метрийн зайд 39.6 секунд хурдалж дэлхийн хамгийн хурдан хүнээр тодроод байсан Е.Гришин гуайтай танилцсан юм. Тэр алдартай аваргаар тэшүүрээ ирлүүлж үзсэн азтай хүн шүү, би.
-Олон улсын тэмцээний үеэр Оросын тамирчин таны хор шарыг малтсан тохиолдол гарсан гэсэн?

-1963 оны нэгдүгээр сард болсон олон улсын тэмцээний үеэр болсон явдал. Энэ тэмцээнд долоон орны тамирчид хоёр өдөр өрсөлдсөн. Тэмцээний эхний өдөр би 5000 метрийн зайд найман минут 17.5 секундын амжилт үзүүлж III байр эзлээд их л баяртай байлаа. Хоёр дахь өдөр 1500 метрийн зайд уралдаж дуусаад байтал 10.000 метрийн тамирчид гараанаас гарсан юм. Урьд өдөр нь 5000 метрийн зайд I байр эзэлсэн Оросын олон улсын хэмжээний мастер Павлов над руу ирээд “Чи бид хоёр гараа таарчээ. Чи энэ зайд хэд явдаг вэ?” гэж байна. Би 17 минут гэлээ. Өө тийм бол би чамайг бүтэн тойргоор гүйцэх юм байна гээд их л ёжлож байна. Гэнэт хор шар хөдөлсөн. Гришин аваргаар тэшүүрээ ирлүүлсэн юм чинь тэр муу онгироо Оростой үзэлцэнэ дээ” гэж бодоод гараанаас гарч нөгөө Оросыг ардаа орхин 16 минут 25.4 секундын амжилтаар I байр эзэлж Ази тивийн рекордыг шинэчлэн тогтоосон. Павловын хорон үг намайг хурцалсан байх гэж боддог. Тэр тэмцээнд манай Лхамжав, Дашням нар өөрийн улсын рекорд амжилтыг шинэчлэн тогтоосон юм.
-Олимпод оролцсон тухайгаа сонирхуулаач?

-1964 оны Австрийн Инсбург, 1968 оны Францын Герноволь, 1972 оны Японы Саппорогийн олимпод тамирчнаар, 1992 оны Францын Албертвиллийн олимпод дасгалжуулагчаар оролцсон доо.
-Өвлийн олимпод оролцсон Монгол Улсын анхны баг тамирчдын талаар дурсахгүй юу?

-За тэгье. 1964 онд Австри улсын Инсбург хотноо IX “цагаан” олимп болсон юм. Энэ олимпод оролцох баг тамирчдыг хоёр хэсэгт хуваасан. Тэшүүрчдийг Казакстанд, цаначдыг Польшид бэлтгэлд гаргасан. Тамирчдыг Намын төв хорооны Б.Боёо, БТСЭТ -ийн зөвлөлийн орлогч дарга Г.Цэрэндорж нар ахалж, орчуулагчаар Л.Боль ажилласан. Тэшүүрийн дасгалжуулагчаар Д.Намсрай, тамирчдаар Ц.Лхамжав, Ж.Гүржав, Л.Дашням, Б.Жалбаа нар явсан. Цанын дасгалжуулагчаар П.Рэнцэндорж, тамирчнаар Д.Дамдинжав, Б.Дашгай, Ц.Данзан, Х.Баадай, Б.Зундуй, Л.Дашдэмбэрэл, С.Нацагдорж, Ж.Жавзандулам, Д.Пүрэвлоов нар оролцсон юм. Инсбургт олимпод зориулан шинээр байшин, орон сууц барьж, тамирчдад шаардлагатай иж бүрэн үйлчилгээг цогцлоосон байлаа. IX олимпод 35 орны 1000 орчим тамирчин оролцсон байдаг юм.
-Тамирчин хүний хувьд сэтгэлд тань үлдсэн хамгийн сайхан дурсамж юу вэ?

-Монголын тамирчид олимпийн тосгонд тугаа байрлуулахад манай төрийн далбааг дөрвөн хүн алган дээрээ барин хөгжмийн аянд алхан ирж, хүндэтгэлтэйгээр дээш өргөхөд манай төрийн дуулал эгшиглээд мөн ч сайхан байж билээ. Миний амьдралд тохиолдсон мартагдашгүй үйл явдал бол орчуулагч Л.Болийн хамт олимпийн стадионд төрийнхөө тугийг өргөн, баг тамирчдаа манлайлан орж ирсэн тэр мөч үнэхээр сайхан дурсамж үлдээсэн. Олимп дэлхийн бүх улс, үндэстнийг социалист, капиталист, хар, цагаан гэж ялгалгүй эвлэлдэн нэгдэх, харилцан ойлголцох, дэлхий нийтийг хамарсан хамгийн сайхан баяр.
-Инсбургийн олимпод та ямар амжилт үзүүлэв?

-Энэ олимпод би 20 -д орсон санагдана. Харин ЗХУ -ын тэшүүрчин Л.Скобликова дөрвөн зайд алтан медаль хүртэж олныг гайхшруулсан явдал болсон. Казахстаны олон улсын тэмцээнд 10.000 метрт 16 минут 25.07 секундын амжилт үзүүлж түрүүлсэн миний амжилтыг Германы тамирчин давтаж зургадугаар байр эзэлж байлаа.
-Та олон жил багш дасгалжуулагчаар ажиллалаа. Өөрийнхөө багш нарын талаар хуучлаач?

-Миний багш нар гэвэл Нямдорж, Намсрай, Гүржав, Даржаа, Дашдаваа гээд олон хүнийг нэрлэнэ. Би энэ олон сайхан багш нарынхаа хүчинд тэшүүрчин болсондоо баярлаж явдаг хүн. Хүн ер нь багшийнхаа ачийг хэзээ ч мартаж болохгүй.
-Таныг төмөр замд их элэгтэй хүн гэж сонссон…?

-Тиймээ, тэр үнэн. 1967 онд шигшээ багт байхдаа УБТЗ -ын “Замчин” нийгэмлэгийн нэр дээр тэмцээнд ордог байсан юм. Тухайн үед даргаар нь Нямсүрэн, Аравсал нар ажиллаж байсан. Би ажлынхаа чөлөө заваар “Замчин” нийгэмлэгийн хүүхдүүдэд дасгалжуулагч ажилладаг байлаа. Тэр үед манай секцэнд сайн тамирчин болох ирээдүйтэй хүүхдүүд олон байсан. Эрдэнэчимэг, Жавхлант, Даваасүрэн, Норжоо гээд л… “Замчин” нийгэмлэгийн хүүхдүүд улсын аварга шалгаруулах болон бусад тэмцээнд дээгүүр байр эзэлдэг байсан нь намайг 1970 онд Монгол Улсын Гавьяат тамирчин болоход нөлөөлсөн гэж боддог. Гавьяат болсны дараа Ц.Лхамжав, Л.Дашням нар маань Гавьяат тамирчин болж намайг “тэшүүрийн спортын булган сүүлт” гэж нэрлэсэн гэдэг.
-Та хүсэл мөрөөдлөө манай уншигчидтай хуваалцаач?

-Олон газраар явж, юм үзэж нүд тайлаагүй залуу байхдаа үзсэн Казахстаны Ала-Тау уулын хормойд байрладаг Медеогийн мөсөн гулгуурын талбай шиг битүү дээвэртэй, орчин үеийн хөргөлтийн системтэй талбайтай болох юмсан гэж мөрөөддөг байсан. Харин одоо бид мөсөн гулгуурын талбай барих газартай, мөрөөдөл биелэх боломж ч бий болсон. Одоо талбайгаа барьж байгуулах ажлыг тал талаасаа дэмжин хийх л үлдээд байна.
- Таны бахархал?

-Би Булган нутгаараа бахархдаг. Булганыхан эх орондоо бүхний анхдагч нь байдаг. Анхны Хөдөлмөрийн баатар, анхны сансрын нисгэгч, анхны олимпийн аварга гэх мэтээр яваад өгнө дөө. Ард түмэн бүгд мэдэх учраас илүүг нуршаад яахав.

Р.Цэрэнжав

Эх сурвалж: “Ганзам” сонин

http://sonin.mn/news/sport/23999