Нийтэлсэн: 2014-05-12 12:22:36

Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

 

УДЭТ-ын жүжигчин, Мон­гол Улсын соёлын тэр­гүүний ажилтан Цэ­рэндоржийн Баясгалантай уулзаж уран бүтээлийн яриа өрнүүллээ. Тэрбээр А.П.Чеховын “Гэрлэх гэсэн нь” жүжгийн Наталья Степановнагийн дүрээр “Мэшил” наадмын шилдэг эмэгтэй дүр, “Жүжигчид дуулж байна” уралдаанд тэргүүн байр, Ф.Шиллерийн “Хар санаа, хайр сэтгэл” жүжгийн Мильфордын дүрээр “Дэлхийн сонгодог жүжиг” контенпрейри урсгалд тэргүүн байр, зохиолч С.Жаргалсайханы “Нууц амраг чинь болъё” жүжгийн Шүрийн дүрээр “Гэгээн Муза-2007” наадмын шилдэг эмэгтэй гол дүр, В.Красногоровын “Солиотой жүжиг” жүжгийн Жаннагийн дүрээр “Гэгээн Муза-2010” наадмын “Шилдэг эмэгтэй туслах дүр”-ийн алтан цомын эзнээр тодорч байсан шилдэг жүжигчин билээ. “Зүрхний улаан торгон дээрх хүний сэтгэл гэгч алтан утаст хээ юм. Жүжигчин хүн гэдэг бусдын сэтгэлийн хээг шаглан урлагч, гэгээн үйлийн бүтээлч юм” хэмээн ярих эл бүсгүй тавь гаруй жүжгийн гол болон туслах дүрийг амилуулжээ. 

-Та ойрд их завгүй байх шиг байна. Уран бүтээлийн олз омог их байна уу?
-Манай Улсын драмын эрдмийн театраас жил бүр хоёр жүжигчнийхээ тайлан тоглолтыг хийдэг. Энэ удаад миний ээлж таарлаа. “Моно жүжгийн өдрүүд” маань сайхан боллоо. Эхний өдөр олон улсаас гран при авчирсан “Эдит Пиаф”-аа, удаах өдөр нь зохиолч Б.Галааридын “Тэнгэрийн аялгуу” жүжгээ тоглосон. УДЭТ-ын долоон найруулагчийн долоон бүтээл болох камерны жүжгийн төсөл хэрэгжиж байгаа. Миний хувьд Ч.Найдандорж найруулагчийн “Чөлөөт хос” жүжигт залуу жүжигчин Тодоотой хамт ажиллаж байгаа. Энэ жүжиг гурван дүртэй, төгсгөлд нь жүжигчин М.Түвшинхүү орж ирэх юм.
-“Чөлөөт хос” гэж юун тухай жүжиг бол?
-Гэр бүлийн хос болох эхнэр, нөхөр хоёр бие биедээ эрх чөлөөг олгоод ирэхээр амьдрал юу болдог талаар өгүүлсэн жүжиг байгаа. Их ур чадвар, ажиллагаа шаардсан жүжиг байна.
-Таныг бага байхад аав чинь үлгэр их ярьж өгдөг байсан гэж сонсч байсан юм байна. Танай удамд урлагийн хүн байна уу?
-Манай гэр бүлд урлагаар явсан хүн байхгүй л дээ. Гэхдээ би аавыгаа үнэхээр авьяастай, урлагийн хүн байжээ гэж боддог юм. Их сайхан дуулна. Аавын дуулсан дуунууд хуурцагт бичээтэй байдаг. Уртын дуу, ардын дууг гайхалтай дуулдаг, хүчтэй хоолойтой хүн байсан. Ээж маань ч эвлэгхэн сайхан хоолойтой хүн байдаг. Дөнгөж мэдээ орж эхэлсэн цагаас аав минь бидэнд үлгэр их ярьж өгөхдөө бүх дүрдээ хувирдаг байсан болохоор кино шиг нүдэндээ төсөөлж хардаг байсан. Магадгүй энэ чанар нь намайг урлагт дурлуулсан болов уу. Эх хэлнээ гарсан дэлхийн сонгодог зохиолчдын бүтээлийг уншихдаа кино болгож төсөөлдөг байсан. Манай аав Гомбожавын Цэрэндорж гэж зураг, шугам зургийн багш хүн байлаа. Ээж маань орос хэлний багш. Манай гэрээр дүүрэн “Мурзылка”, “Художника время” сэтгүүлүүд байдаг байсан. Тэр сэтгүүлүүдэд дэлхийн сонгодог зураач Рембрандт ч юм уу, Шишкиний хуснуудын судалбар, Айзовскийн далайн тухай зургууд их гарна. Энэ бүхнээс урлагийн гайхамшигтай мэдрэмж авч өсч. Тэр зургуудыг хараад өмнө нь ийм амьдрал байсан байхдаа ч гэх юм уу, цаашаа ингэж өрнөх болов уу гэж их төсөөлдөг байлаа. “Тэнэмэл хүү буцаж ирсэн нь” гэдэг зургийг хараад энэ хүү ямар амьдрал туулаад орон гэртээ ирсэн бол гэж их боддог байсан. Аав, ээжийн минь бидэнд олгосон хүмүүжил намайг урлагт түлхэж өгчээ. Ээж маань одоо хүртэл намайг хүмүүжүүлсэн хэвээрээ л байгаа. (инээв.сур)
-Ээж хүн ч насан туршдаа л үр хүүхдээ хүмүүжүүлдэг юм шиг байгаа юм аа?
-Би ээжтэйгээ, хүүтэйгээ, дүүтэйгээ дөрвүүл амьдардаг. Багш хүн болохоор ч тэр юм уу сурганых нь зан үйл одоо хүртэл салж өгөхгүй шөнөжингөө л жүжгийн сургуулилтаа хийгээд ирэхэд “Та одоо хэдэн цагт орж ирж байгаа юм бэ” гээд аягүй хэцүү. “Ээж минь ээ, та намайг хангалттай хүмүүжүүлчихээд одоо ажлыг минь хийлгээч ээ. Миний нас ч гуйвж дайвахаасаа өнгөрөөд замаа олсоон” гэнэ шүү дээ.
-Та СУИС-ийн хэдэн оны төгсөгч билээ?
-Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Уртнасан багш, тайзны ярианы багш ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, төрийн соёрхолт Гантөмөр хоёрынхоо удирдлагад 1994 онд төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Урлагийн зөвлөлийн дарга Тунгалаг эгчийн удирдаж байсан “Орчин үе” театрт ажиллаж байхад 1997 онд Б.Мөнхдорж найруулагч, Зориг багш хоёр дуудаж Улсын драмын эрдмийн театртаа ирсэн дээ.
-Драмын урлагийн бурхад шахуу улс урьж авчирсныг бодоход таны авьяас тэдэнд ямар нэгэн хэмжээгээр анзаарагджээ дээ?
-Оюутан байхдаа янз бүрийн дүрд тоглож байсан. Оюутны маань хөдөлмөр багш нарт маань анзаарагдсан юм болов уу даа. Оюутан байхдаа уншиж хайсаар “Атга буудай” гэдэг зохиолыг тайзны хэсэг болгож тавьж байсан. Бас Ф.М.Достоевскийн “Цагаан шөнө” туужийг хэсэг болгож тавьж байлаа. Би чинь хөдөөний хүүхэд болохоор тэр бүрий жүжиг сайн мэдэхгүй, зөвхөн өөрөө л уншиж судалдаг байлаа. Энэ хоёр зохиол СУИС-д олон жил миний открывка (хэсэг) болгосноор явж байгаа. Тайзны ярианы хичээл дээр А.П.Чеховын “Бэр гуйсан нь” жүжиг дээр Эрдэнэзаантай хамт ажиллаж “Мэшил” наадмын эрэгтэй, эмэгтэй шилдэг дүрийн шагналыг авч, “Сонгодог инээд” тэмцээнд оролцон тусгай байрын шагнал авч байсан. Энэ бүхэн багш нарын минь нүдэнд өртөж байсан болов уу. Зориг багш маань “Манай Баясаа бол зүгээр нэг энгийн цэнхэр цэнхэр дүрүүдэд тоглоод байх хүн биш, төрөл төрлийн янз бүрийн араншин гаргах характерный жүжигчин” гэж үнэлдэг байсан. Хоёр багш маань театрт авчирснаас хойш маш олон жил олигтой юм хийлгүй явсан.
-Дэлхийн болоод сонгодог жүжгүүдэд тоглочихсон том цолтой жүжигчдээс эмээж зүрхшээгээд олигтой юм хийж чадахгүй явав уу?
-Монголын үндэсний телевиз гэхэд ганцхан байлаа. Одооныхтой адил “од” болох сурталчилгаа, шоу цэнгүүн ч цөөхөн байж. Одоо манай театрт гэхэд ганцхан сарын дотор долоон жүжиг тавигдах гэж байна шүү дээ. Тэр үед жилд ганц жүжиг л тавьдаг байлаа. Дөнгөж орж ирсэн жүжигчин, дээр нь Жульеттад тоглохоор ховорхон хүн биш шүү дээ, би. Нэг ёсондоо боломж тэр бүр нээлттэй биш байлаа.
-Хүрд эргүүлэх боломж олдохгүй гэдэг шиг байсан юм байна шүү дээ?
-Тухайн үед тавигдаж байсан жүжгүүдийн жижигхээн дүрүүд оногддог байсан. Тэр жижиг дүрүүдээ л аль болох сайн хийчих юм сан гэж гүйдэг байлаа. 2003 он хүртэл гайгүй дүрд тоглох хүрд эргүүлэх боломж ёстой гардаггүй байсан. Хамтарч ажиллаж байсан мундаг жүжигчдээсээ маш их зүйлийг харин энэ хугацаанд суралцсан. Ганц хоёр гайгүй дүр хийчихээд амжилтад хүрчихсэн бол “арчигдаад” л арилах байсан байх.
-Тайзан дээр тэгж түр зуурын од болж гялалзаад арчигдсан түүх олон байна уу?
-Тэрийг би сайн мэдэхгүй. Өөр дээрээ л дүгнэж хэлж байгаа юм. Маш олон жилийн турш чанартай бүтээл хийх гэж суралцаж, зүтгэсэн минь миний хувь тавилан байж.
-Та түрүүн “хөдөөнөөс ирсэн оюутан” гэж байсан. Хаанахынх билээ?
-Би Увсынх. Улаангом хотын уугуул. Хоёрдугаар арван жилийн сургуулийг төгсдөг жил “Гарын таван хуруу”-гийн Шагдарын дүрээр олноо алдаршсан Лхасүрэн багш, Зориг багш хоёр маань очиж шалгалт аваад, Увсаас Иньяахүү, Эрдэнэзаан, Батнасан, бид дөрвийг авчирч байсан. Заан бид хоёр дөнгөж дунд сургуулиа төгссөн хүүхдүүд байв.
-Та сая олон улсын тэмцээнээс моно мюзикл жүжгийн төрлөөр гран при авлаа гэсэн. Ноднин тоглож байсан “Би Эдит Пиаф байна” жүжгээрээ оролцов уу?
-“Эдит Пиаф”-ыг өнгөрөгч жил Шангрилагийн арван долоон давхарт 100 ам.долларын такстайгаар нээлтийг нь хийсэн. Драмын мэргэжлийн жүжигчдийн төвөөс арав дахь жилийнхээ ойд олон улсын чанартай зохион байгуулсан үйл ажиллагаанд нэг хүний жүжгийн төрлөөр хэд хэдэн орноос жүжигчид оролцсон. “Эдит Пиаф” жүжгийг надад “Чи дуулдаг юм чинь” гэж санал болгосон. Найруулагч Баатар найруулж, Батбилэг эгч тайзыг нь хийж өгсөн. Ганхуяг хөгжмийн чимэглэлийг гайхамшигтай хийж өгсөн. УДЭТ-ын менежер Нямсүрэн маань продюссорлосон. Энэ жүжиг маань Косовогийн арван гурван орон оролцсон тэмцээнд очиж оролцлоо. Монголын театрын урлагийнхан гадагшаа уралдаан тэмцээнд явахад олон хүний бүрэлдэхүүнтэй жүжгээр оролцоход зардал мөнгө, хэлнээс өгсүүлээд бэрхшээл их байдаг. Сая гурвуулаа яваад ирэхэд л асар их зардал гарч байна. Долоон дуу нь франц хэлээр, яриа нь монгол хэл дээр тоглогдлоо. Аз болоход Эдит Пиаф жүжиг маань дэлхийд маш их түгсэн уран бүтээл юм билээ. Ханноверт ирэх оны гуравдугаар сард болох тэмцээнд үзэгчдэд зориулж тоглогдоно. Шүүгчдийн нэрэмжит, шилдэг эмэгтэй, эрэгтэй дүрийн шагнал, шилдгийн шилдэг гран при шагнал гэсэн дөрвөн шагналаас бидний бүтээл гран приг нь авлаа. Драмын урлагтаа хамгийн анхны олон улсын гран при шагнал авчирсандаа баяртай байгаа. Бидэнд явах боломж олгосон “Ирээдүй энержи” компанийн захирал, “Юм Агаа” сангийн тэргүүн хатагтай М.Түвшинбаяртаа маш их баярлалаа. Хамтран тоглогч бүх жүжигчдэдээ талархлаа илэрхийлье.
-Францын алдарт дуучин Эдит Пиафын амьдралтай таны амьдрал ойролцоо учраас дүрээ сайн гаргасан гэж цахим ертөнцийнхөн шуугисан байна лээ. Тэр дуучин чинь амьдралдаа маш их алдаж, оносон бүсгүй гэсэн биз дээ?
-Яаж Эдит Пиафын амьдрал минийхтэй ойрхон байх юм бэ, ямар аймаар юм бэ. (элгээ хөштөл инээв.сур) Би чинь хоёрын хоёр сурган хүмүүжүүлэгчийн айхтар мундаг хүмүүжилтэй гэр бүлээс гаралтай, тухайн үедээ өндөр цалин хангамжтай, элбэг ханалуун амьдралтай, дүү нараа асардаг, хүнийг хайрлаж мэддэг, хайран дунд умбаж өссөн ийм  хүн шүү дээ. Гэтэл Пиаф чинь бүүр зоргоороо амьтан. Ээж нь төрүүлэнгүүтээ аавд нь өгөөд хаяад зугтчихсан, эмэг эх нь угжны шилний талд нь дарс, талд нь сүү хийж угжиж өсгөсөн, аавтайгаа гудамжинд дуулж өссөн хүн шүү дээ. Хэнд ч дурлаж чаддаг, дурлалынх түүхүүдээс дуунууд нь төрж байсан, дурлалгүйгээр хэзээ ч амьдарч чаддаггүй, архинд орж байсан, хайртай хүн нь үхэж байсан, охин нь үхэж байсан эмгэнэлт хувь тавилантай хүн л дээ. Тайзнаасаа бууж, тайзан дээрээ мандан бадарч байсан, хар тамхинд донтсон, эмчлүүлж эрүүлжсэн, дахин мандан бадарсан, сэтгэцийн эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлж байсан, эцэст нь цэл залуухан насандаа бурхан болсон ийм түүх намтартай хүн шүү дээ. Тэгэхэд би нэг л хүнийг хайрлаж, нэг л хүнээс хүүгээ төрүүлсэн тэс өөр амьдралтай хүн байгаа биз дээ. Тэр хүнээсээ хойш өдий олон жил хүүгээ бөөцийлж, урлагтаа үнэнч явж ирлээ. Тэгэхээр бид хоёрын амьдрал тэнгэр газар шиг зөрүүтэй. “Ээж минь болохгүй болохгүй” гэх асуудлыг байнга тавьж ирсэн гэж түрүүн би танд ярьсан даа. Жүжигчнийхээ хувьд дүрээ харин маш сайн судалсан нь бол үнэн.
-Эдит Пиафын долоон дуунд юуны тухай өгүүлэхэв?
-Дэлхий нийтэд хүрчихсэн сонсголонтой сайхан дуунууд л даа. “Парисын тэнгэр доор” гэдэг дуу нь гэхэд өмнө зүг рүү галт тэргэнд явж байхдаа нэг залуугийн мөрийг санаандгүй дэрлэн зүүрмэглэж сэрээд дурласнаа яруу найрагч Раймонд Ассод ярин дуу болгуулсан байх жишээтэй.
-Монголын өнөөгийн драмын урлагийн нүүр царай болсон бүсгүйчүүд тантай нэг өрөөнд ажилладаг юм байна. Сайхан биз?
-Манай өрөө чинь “Эвтэй таван амьтан” байхгүй юу. “Аравт” кинонд тоглодог Ганцэцэг маань гайхамшигтай эмэгтэй. “Шинэ үсгийн багш” киноны Дунжидмаад тоглодог Болормаа эгч маань, жүжигчин Хулан, “Орхидос” кинонд тоглодог жүжигчин Отгонцэцэг бид тавуулаа энэ өрөөнд суудаг. Нэгнийхээ дүрүүдэд их нөлөөлнө. Баяр ёслол, зовлон жаргалаа ч хуваалцана.
-Удахгүй зуны амралт эхэллээ. Яаж амрах бодолтой байна даа?
-Өнгөрөгч зун “Анирлагч” уран сайхны киноны Дэнсээгийн дүрийг бүтээгээд олигтой амарч чадаагүй. Энэ жил саяын хоёр жүжгээ ӨМӨЗО-нд тоглох санаатай байгаа. Б.Амарсанаа найруулагчийн кинон дээр давхар ажиллана. Реклам сурталчилгааны саналууд ч их ирж байна.

Л.Батцэнгэл 

http://dnn.mn/ц-баясгалан-жүжигчин-хүн-гэдэг-бусдын-сэтгэлийн-хээг-шаглан-урлагч-гэгээн-үйлийн-бүтээлч-юм/

Хүнийг ядарч явахад дээрэлхэхгүй амьтан байдаггүй юм байна

Нийтэлсэн: 2014-05-16 10:17:31

Нийтэлсэн: 2014-05-16 07:37:51

С.Мягмар: Би ч бас нэг төрлийн хирс

Дэлхийн театрын урлагийн сод үзэгдлүүдийн нэг Эжен Ионескогийн “Хирснүүд” жүжгийг Black Box театрынхан тавихаар шийджээ. Өнгөрсөн жил тэд энэ агуу сэтгэгчийн “Сандлууд” жүжгийг урын сандаа оруулсан. Монгол Улсад орчин цагийн драмын урлаг хөгжөөд чамгүй олон жил өнгөрсөн ч агуу Ионескотой манай  үзэгчид тэгэхэд дөнгөж танилцсан. Одоо түүний гайхамшигт сэтгэлгээний ертөнцөөр хоёр дахь удаагаа аялах сайхан боломжийг олгох нь. Ингэхэд яагаад хирсний тухай жүжиг гэж? Тэгээд тэр хирс бидэнд ямар хамааралтай юм бол? Өнөөдрийн энэ цаг үед энэ бүтээл юугаараа үнэ цэнтэй вэ? Энэ мэт олон асуултад хариулт авахаар Black Box театрын эзэн С.Мягмартай уулзлаа.

-Энэ жилийн “Гэгээн Муза”-д нэг дэвшиж, өрсөлдөхөөр бүртгүүлсэн бүтээлүүдийн жагсаалтыг хартал танай театрын их олон бүтээл байна. Драмын жүжгийн төрөлд дөрөв, нэг хүний моно жүжгийн төрөлд долоон бүтээл сойх гэж байгаа юм байна. Ёстой л нэг хүч түрэн орж ирж байх шиг санагдлаа.

-Би бас тэр мэдээллийг харсан. Хараад айсан. Гэхдээ хүн том зорилго тавих тусам, ялангуяа уран бүтээлч хүн амжилтад хүрдэг. Сонгож байгаа зохиолоос л тухайн уран бүтээлчийн ур чадвар харагддаг. Манай театрын утга зохиолын ажилтан маань зохиолоо сонгочихоод жүжигчдээсээ асуудаг. “Үүнийг тоглож чадах уу?” гэж. Тэгэх бүрт жүжигчид маань бодож байгаад “Чадъя” гэж хариулдаг.

-“Чадна” биш “Чадъя” гэж үү?

-Тийм. Сая тэгээд Ионескогийн “Сандлууд” жүжгийг тавьсны дараа чадах юм байна гэдгийг ойлгосон. “Гэгээн Муза”-д өрсөлдөж байгаа жүжгүүдийг хараад айдас төрсөн л дөө. Мундаг жүжгүүд байна. “Дин Кихот” байна. Тэр олон зуун жил театрын тайзанд тавигдаж ирсэн бүтээл. Тэгээд найруулагч Баатар тэрийг тавьсан. Ер нь театрын урын сангийн бодлого их өөрчлөгдөж байна. Цаг үеэ дагаад. Манайх гэхэд лаборатори театр. Тийм болохоор янз бүрийн туршилтуудыг хийж байна. Супер реалист жүжиг тавьсан. “Хүн хүний хайр” гэж. Дараа нь бид абсурд театрын туршилт хийж Ионескогийн “Сандлууд”-ыг тавьсан. Маш амжилттай болсон. Мэргэжлийн театрын хүмүүс, найруулагч, шүүмжлэгч нарын зүгээс өндөр үнэлгээ авсан. Театрын амьдралд хувьсгал гарлаа гэж дүгнэж байгаа. Гэхдээ абсурд жүжгийг аль нэг театрын жүжигтэй харьцуулах аргагүй. Жүжиг бүхэн өөрийн өнгөтэй. Тусдаа амьд бие болж хувирдаг. Жүжиг сайн, муу гэж байдаггүй. Жүжиг амилна, амилахгүй л гэж байна. Гоё жүжиг гэж байхгүй, хөөрхөн жүжиг гэж бүр ч байхгүй. Дараа нь бид Японы Акутагавагийн сюрреалист жүжгийг туршсан. Хүний тархинд маш олон өнцөг байгаа. Тэр өнцөг булан бүрт байгаа хаалга бүхнийг нээж үзэх бүсэлтэй байна, бидэнд.

-Тэр олон хаалгын нэгийг онгойлгох түлхүүр нь “Хирснүүд” жүжиг үү?

-Сүүлийн хоёр, гурван жилээс л бид нөгөө социалист реализмынхаа их давалгаанаас ангижирч байна шүү дээ. Сүрлэг бадрангуй, магтан дуулсан урлагаас татгалзаж, сүбботник хийхээ больж, хувийнхаа уран бүтээлийг хийж эхэллээ. Сүүлийн үед манайд инээдэм их тоглогдож байна. Нэг бол хүн уйлуулсан эмгэнэл. Хүн уйлах, инээхдээ маш амархан. Хальтраад уначихад л инээнэ. Гэвч инээд гэдэг чинь цаанаа гунигтай, тэр гуниг гэдэг цаанаа хорон инээд агуулсан байдаг юм гэдгийг харуулахын тулд Эжен Ионескогийн нэг жүжгийг бүр зайлшгүй тавихгүй бол болохгүй байсан юм. Тэр бол “Хирснүүд”. Нэг зоригтой орчуулагчийн буянаар тэр зохиолоо бэлэн олж авсан л даа. Ер нь би оюун санааны таталцлын онолд итгэдэг. Юу хүснэ тэр маань яг цагтаа цуглаж ирээд байдаг юм. Хүүхэлдэйн кино хийе гэж мөрөөдөж явсан. Хэний ч өмнө нүүр улайхааргүй хоёр, гурван кино хийсэн. Хэнээс ч дутахааргүй компьютер графиктай болохыг мөрөөддөг байсан. Бүтчихсэн. Нэг зүйл хүсэж, мөрөөдөхөд л ивэлсээр байгаад л бүтдэг.

-Тэгвэл ийм театр бас таны мөрөдөл байсан байх нь ээ?

-Тийм шүү. 60 хүрээд ухаан ордог гэдэг шиг одоо бол амьдралын хойноос хөөцөлдөх, өдөр тутмын асуудалд орооцолдох тэр хордлогоос гарчихаж. Өмнө уншсан зүйлүүдээ эргэж хараад бодоод суутал ер нь хэдэн жүжиг хийж үлдээх хэрэгтэй юм байна гэж бодсон Гэхдээ яг одоо. Сэтгэхүйн энэ олон хэлбэр, зарчмуудыг залуу үедээ хэлж өгөхгүй бол өдөр хоногоор хоцроод л байна. Тийм ч учраас бид эхний ээлжинд, абсурд, реалист, сюрреалист гэсэн энэ гурван том хэлбэрийн жүжгийг зэрэгцүүлж тавьсан. Одоо энэ “Хүрснүүд” бол өнөөдөр яг манайд болж байгаа үйл явдлыг ярина. Ярихдаа эмгэнэлт инээдмийн маягаар ярина. Тэр нь дотроо мундаг драмтай. Абсурд жүжиг биш. Тэгж ойлгож болохгүй. Зүгээр л бодит амьдрал. Жаахан хийсвэр сэтгэлгээтэй. Хүн хирс болчихдог. Ер нь бол хирс гэдэг амьтан төрөөд 1-2 жил болоод л үхэхээ байчихдаг. Байгалийн жамаар л, нас нь болохоор л үхнэ. Ер нь хүн төрөлхтөнд ийм хирсжих үзэгдэл явагдаад байгаа. Энэ тухай Ионеско 50-60-ад онд бичиж. Гэвч сэдэв нь шинэ хэвээрээ.

-Хирсжих гэдгийг ямар утгаар хэлж байна?

-Аливаа эрх мэдэл, мөнгөний цаана заавал ямар нэг хамгаалалт давхар явж байдаг. Эд хөрөнгөө, албан тушаалаа алдахүйн тулд нэг л өдөр хамгаалалт хийж эхэлдэг. Хамгаалалтын хамгийн эцсийн шат бол өнөөгийн энэ соёлжсон нийгэмд хууль. Хуулийг өрчилнө гэдэг бол хамгаалалт хийж байна гэсэн үг. Үндсэн хуулийг өөрчилнө гэдэг бол бүр ч хамгаалалт хийж байна гэсэн үг. Хууль хэний эрх мэдлийн төлөө үйлчилж эхлэв ээ гэдэг дээр асуулт гарч ирнэ. Энэ тухай л жүжиг юм. Би гэхэд одоо ингээд насны нар хэвийж эхлэх үед эргээд харахад амьдралынхаа нэлээд хэдэн жилийг, ид хийж бүтээх үеэ хирсний сүүдэр дор өнгөрөөсөн байна. Би асар их гунигладаг. Тэгэхээр “Хирснүүд” бол миний хашгираан. Өнөөдрийн давхар дээлтнүүдийг дээлээ тайлаач ээ гэж хашгирч байгаа миний хашгираан. Дараа дараачийн жүжгүүдээрээ ч заавал ямар нэг зүйлийг хэлж байж сална. Би хэнийг ч магтан дуулахыг хүсэхгүй байна. Тэр тусмаа өөрийгөө бүр ч магтан дуулмааргүй байна.

-Тэтгэвэртээ гарах бэлтгэлээ хийж байгаа гэсэн үг үү?

-Уран бүтээлч хүн тэтгэвэрт гардаггүй л дээ. Харин ч би өөрийгөө одоо ид хийж бүтээдэг цаг үедээ ирчихэв үү гэж бодож байна. Юу ч хийсэн, хэн нэгэн хэн хажуунаас оролцоод “Чи юу хийгээд байгаа юм?” гэж хэлэхээргүй хэмжээнд хүрчихсэн. Хэнээс ч айхгүй байж чаддаг тийм үедээ ирчихсэн байгаа учраас хүссэнээ хийх бодол байна. Залуу хүнд нэг айдас байдаг. Хүн юу гэх бол гэдэг. Ээж, аав юу гэх бол, эхнэр, нөхөр юу гэх бол гэдэг айдас. Эжен Ионеског уншсанаас хойш надад бүх хүн хирс болж харагдсан. Ямар нэг байдлаар өөрийгөө хамгаалчихсан. Хүний төрөлх чанар байж болох л юм. Гэхдээ зөвхөн өөрийн эрх ашгийн төлөө түмний эрх ашгийг золиосолж хирсжиж байгаа бол аюул. Эргэн тойрноо хар л даа. Манай хотын төвд саарал ордон дотор хирснүүд. Сайхан сайхан хирснүүд. Өөрийн бэлчээртэй, өөрийн газар нутагтай, өөрийн иддэг хоолтой, жижигхэн хөөрхөн махан идэштэн юм уу, сүүн тэжээлтнийг гишгээд алчихдаг. Гишгэж байгаагаа өөрөө мэддэггүй. Яаж мэдэх юм, тэр аварга том амьтан чинь. Энэ жүжигт хирс нэг муур гишгээд алчихсан тухай яриа болдог юм. Муур гишгэж байгаагаа мэдэхгүй шүү дээ.

-Огт мэдрэхгүй байлгүй.

-Харин тийм. Тэгвэл энэ зовж, зүдэрч байгаа ард түмэн тэр хирснүүдэд мэдрэгдэж байна уу? Бид наанаас нь хашгираад л, тэмцээд л, бүр салаавч хүртэл үзүүлээд  байгаа шүү дээ. Нэр бүхий гурван хүн бүр зорьж очиж байгаад мундаг салаавч үзүүлсэн биз дээ. Тэрийг харсан юм уу?

-Бүр хоч авсан биз дээ, түүгээрээ? Зарим нэг хүний овог солигдохоо шахсан.

-Тэгсэн шүү дээ. Тэглээ гээд харсан юу уу? Буу хүртэл дуугарсан. Тэрийг сонссон юм уу? Хирсний мэдрэмж их бүдүүн юм шиг байгаа юм. Гэтэл энэ жүжигт нэг өгүүлбэр бий. “Өө, ямар их мэдрэмжтэй амьтан гээч” гэдэг. Гэтэл тэр хирсжих үзэгдэлдээ маш нарийн мэдрэмжтэй. Өчүүхэн боломжийг ч андахгүй.

-Тэгвэл энэ жүжгийг саарал ордны эрхмүүдэд зориулж гэж ойлгож болох уу?

-Үгүй шүү. Энэ хирсжих гээд мөрөөдөөд байгаа хүмүүст зориулж байгаа юм. Нэгэнт хирсжсэн бол одоо байгалийн жамаараа л үхнэ. Хууль гаргаад хуулиараа хамгаалуулсан, үйлдэл дээрээ баригдахгүй бол хирс хэзээ ч үхэхгүй. Хирс сайд, дээр нь Их хурлын гишүүн байх юм бол хуулийг чөлөөтэй гаргаж болно. Сайн хирс бол Үндсэн хуулийг ч өөрчилж болно. Сайн хирс валютийн ханшийг ч өөрчилж ашиг унагаж чадна. Мундаг сайхан хирснүүд эргэн тойронд олон байна аа.

-Хирсний ухаан гэж бас байх нь ээ?

-Өө байлгүй яахав. Дэндүү нарийн ухаан. Тэр бүдүүн тоймын амьтанг хараад хүмүүс “Эвий энэ муу амьтан яаж амьдардаг юм бол доо” гэж боддог. Яаж амьдарч байгааг нь бид хараад хэзээ ч мэдэхгүй. Бидэнд харагддаггүй. Биднээс хол болоод ч тэр юм уу. Жишээлбэл манайд эх орончид гэж хэдэн нөхдүүд байна. Дээл хувцас өмсөөд, нум сум энэ тэр барьчихсан. Тэд нар хирсжих гээд л яваад байгаа юм. Эх орон гэдэг үг чинь бас зарим хүний хувьд хирсний хуяг дуулганых нь нэг шүү дээ. Хувь хүнд ч байна. Хэн нэгний алдааг олж мэдэж атгачихаад, тэрүүгээр нь мөнгө хийж, тэрүүгээрээ албан тушаалд очно. Энэ чинь хирсжих үзэгдэл. Тухайлбал нам гэдэг бол хирсжих хамгийн том үзэгдэл. Нэг намд орчихвол бүр төмөр ч биш ширмэн дээлтэй болоод авлаа л гэсэн үг. Төмөр дээлийг сум нэвтэлчихэж магадгүй шүү дээ. Тийм ширмэн дээлэн дотор нь нэг муу өөдгүй ялзарсан, нэг эст амёб ч байсан амьдарна. Хэзээ нас нь болж үхэх юм тэр цагтаа л үхнэ. Бөөс бол тэр ширмэн хуяг дотор гайхалтай сайхан амьдарна. Хэн ч тэрийг алахгүй. Иддэгээ иднэ. Сордгоо сорно.

-Хэнд ч гишгэгдэхгүй.

-Хэнд ч гишгэгдэхгүй, тийм хуяган дотор байгаа юм чинь. За даа тэгээд мэдэхгүй, ийм жүжиг хийгээд яваад байдаг зөв ч юм уу, буруу ч юм уу. Бүү мэд дээ.

-Та түрүүнд юу хүссэнээ хэнээс ч айхгүй хийж чадах хэмжээнд хрсэн гэж өөрийгөө тодорхойлсон шүү дээ.

-Би хүссэн уран бүтээлээ хийх хуяг дуулгатай болчихсон. Би бас нэг төрлийн хирс шүү дээ. Одоо намайг ямар ч үзэл суртлын буугаар буудаад дийлэхгүй. “Хирсжих гэдэг ийм муухай юмны тухай, санаагүйг сануулж бидний эсрэг ийм заваан жүжиг хийсэн байна” гэж манай улстөрийн удирдлагуудын хэн нь ч хэлээд, хүн явуулаад би хирсжчихсэн. Ямар ч атомын бөмбөг явуулаад Мягмар гуай үхэхгүй. Яагаад гэвэл энэ нөхдүүдийг би бүгдийг нь танина. Бүгдийнх нь хүсэл мөрөөдлийг би мэднэ. Бидэнд мөнгө тараагаад хирс болох эрхээ худалдаж авсан байхгүй юү. Сальвадор Далигийн “Казаново” гэдэг зураг бий. Хирсний хамар дээр хүүхэн мордчихсон зураг. Тэр бол эмэгтэй хирс. Хирстэй очоод наалдчихсан хүүхэн одоо яах юм бэ. Хирсний зулзаганууд яах юм. Яг үнэндээ хирс бол агуу амьтан. Харин хирсийг бий болгосон бидний хөөрхий хүмүүс хохь нь. Бид өөрсдөө тэднийг төрүүлсэн шүү дээ.

-Иймэрхүү жүжиг тоглоход ер нь үзэгч хэр байх бол?

-Магадгүй энэ театрын байшинг тавилга зардаг дэлгүүр ч юм уу болговол түрээсийн мөнгө аваад мөнгө олоод байж болох юм. Гэтэл тэгэлгүй жүжиг тоглоод байгаа нь өөрөө солиорол байх л даа. Үзэгч цөөтэй байж магадгүй ээ. Гэхдээ ийм байгаагийн шалгаан нь урлагт байгаа хирс Мягмар олигтой ажиллаагүйнх. Их оройтож хийж байгаагийнх. Бид бол 20 жилийг зүгээр л тавиад туучихсан юм билээ. Ганцхан хайрцган дотор, нэг өрөөнд л байсан, бид. Социалист реализм гэдэг өрөөнд. Тэрнээсээ гардаг ч үгүй.

-Гаръя гэж боддог ч үгүй байсан гэж үү?

-Яаж бодох юм? Үүдэн дээр хирснүүд таглаад хэвтчисэн юм чинь яаж гарах юм? Тэгээд л тэр өрөөний мухарт, харанхуйд амьдарч байсан шүү ээ, бид чинь. Арайхийж хаалгаа онгойлгоод гараад ирсэн чинь нөгөө хирснүүд биднийг тэжээхээ больчихсон. Нөгөө социалист хирс маань. Тэгэнгүүт бид амьдралын хойноос тарж одсон. Яг шоргоолж шиг. Үр хүүхдээ өлсгөж алдчихгүйхэн шиг тэр хүнд үеийг давсан. Тэгээд социалист гэдэг хайрцагнаас гараад өөрийн гэсэн үзэл бодолгүй, идеалгүй  20 жилийг ардаа орхисон байна. Одоо бол бид өмсөх хувцас, идэх хоолтой болсон. Одоо бид эргээд харж эхэлж байна.

Ийм л яриа өрнөлөө. “Хирснүүд”-ээр яг энэ өдрүүдэд ид амьсгалж байгаа театр дотор. Хэдхэн хоногийн дараа олон улсын театрын өдөр буюу гуравдугаар сарын 27-нд түрүүнээс хойш бидний ярьсан өнөөх хирснүүдийн тухай, хүн төрөлхтний сэтгэлгээний ертөнцийн хурц тод гэрэл гэгээнүүдийн нэг Эжен  Ионескогийн шинэ жүжиг нээлтээ хийнэ. Нэр нь “Хирснүүд”. Хирс нь харин хэн ч байж болно. Магадгүй та өөрөө ч байж болно.

http://art.news.mn/content/173654.shtml

Б.ЦАЦРАЛ

Энэ мэдээ танд таалагдаж байвал LIKE хийгээрэй. Танд баярлалаа.

Тэр хоёр хамгийн том мөрөөдлөө биелүүлжээ

Намсангийн Пагма

Share

- See more at: http://dnn.mn/тэр-хоёр-хамгийн-том-мөрөөдлөө-биелүүлжээ/#sthash.dTDAk0xv.dpuf

http://dnn.mn/тэр-хоёр-хамгийн-том-мөрөөдлөө-биелүүлжээ/

Хирсжихээр зэхэж буй хүн танд

2014 оны 04 сарын 03

Лаборатори театрын төсөл хэрэгжүүлэн, сонгомол жүжгүүдийг үзэгчдэд өргөн барьж эхэлсэн Black Box театр олон улсын театрын өдрөөр буюу өнгөрсөн пүрэв гаригт ээлжит шинэ уран бүтээл болох Эжен Ионескогийн “Хирснүүд” жүжгийн нээлтийг хийсэн юм. Театрт ормогц суудлын яг дэргэд нь тайзыг зассан нь үзэгчидтэйгээ холбосон сонирхолтой шийдэл байлаа. Бүтээлд тус театрт анхлан тоглож буй залуу жүжигчид  тоглосон нь баригд мал биш, чөлөөтэй, өөрсдийгөө нээхийг хичээсэн нь харагдлаа. Жүжгийн ерөнхий найруулагчаар С.Мягмар, найруулагчаар Ж.Амарзаяа нар ажилласан аж.
Ионеско бол абсурд театрын хамгийн том төлөөллүүдийн нэг. 1959 онд бичигдсэн “Хирснүүд” түүний нэрийн хуудас. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараахь эдийн засаг, оюун сэтгэлгээ, нийгмийн баялгийн дахин сэргэлтийн он жилүүдэд “Хирснүүд”-ийг фашизмын эсрэг жүжиг хэмээн онцолж, дүгнэж байлаа. Хамран дээрээ эвэртэй, үзэшгүй муухай энэ амьтнаар фашизмыг төлөөлүүлсэн хэмээж байв. Европ төдийгүй, Америкийн Бродвейд дуулиан шуугиан ч тарьж чадсан. Фашизм өнгөрсөн. Сая сая хүний амийг залгисан аймшигт нэгэн “изм” үеэ өнгөрөөж, 21-р зууны шинэ иргэд Гитлерийн тухай мэдэх ч үгүй, таних ч үгүй хүн болж өсөж өндийж байна. Гэвч “Хирснүүд” мартагдсангүй. Үнэ цэнэ нь шинэхнээрээ. Гайхамшит оюун ухаантай хүн гэдэг амьтан аймшигт муухай зүйлийг ч сэтгэж чадах, үйлдэж зүрхлэх “чадамж”-тай гэдгийг сануулан театрын тайзнаа амьдарсаар. Шашинлаг үгээр бол тэрхүү аймшигт муухай үйл хэрэг гэдгийг нүгэл хэмээх ганц үгээр хэлж болно. Нүглийг хүн санаатайгаар, бас санаандгүйгээр, өөрийн мэдэлгүйгээр үйлддэг. Тэгвэл хирсээр төлөөлүүлсэн тэр нүгэл юу вэ?
Улс орон бүрт хирс гэдэг амьтан байдаггүй. Гэлээ ч улс орон бүрт хирсжсэн хүн бий. Өнөөгийн завгүй ажилтай, дотор хүнтэйгээ ярилцах өчүүхэн ч чөлөөгүй, машинжсан, техникжсэн, өрсөлдсөн, өрссөн энэ төмөр эринд хүн эргэн тойронд нь бугласан муу муухайгаас зайлах, зугтах хувь хүний шинж чанараа гээдэг. “Хирснүүд” жүжигт нэгэн хотын хүмүүс нэг нэгээрээ хирс болон хувирсаар ганцхан залуу хүнээрээ үлдэж “Би та нартай нийлэхгүй. Би та нарыг дагахгүй” хэмээн хашгирч байгаа тухай өгүүлдэг юм. Хотынхон зарим нь өөрийн мэдэлгүйгээр хирс болон хувирна. Зарим нь эргэн тойронд байгаа хирснүүдийн хөлд бяц гишгэгдэж үхэгүйн тулд хирс болно. Зарим нь хирс байх нь хүн байхаас хамаагүй хүчирхэг, хамаагүй сүрлэг санагдахаар нь амьтан болж хувирна. Эцэст нь хүмүүст хирсний царай хүнийхээс хамаагүй хөөрхөн болж харагдана. Хирсний  мөөрөх нь яг уянгат дуу шиг, лагхийн алхах нь эгээ вальс бүжих мэт санагдана. Ийнхүү гутамшигт муухай гоё сайхан болж тархи, зүрхэнд мэдрэгдэх нь нийгмийн сэтгэлгээний доройтол билээ. Хулгайч, худалч, алуурчин, дээрэмчин, тонуулчин, яргачин гээд хорвоогийн нүглийг дүүргэсэн хирсний сүрэгт хүн төрөлхтнийг алдахгүй байх юмсан гэсэндээ Ионеско ганц залууг хүн хэвээр нь үлдээж, хирснүүдэд бууж өгөхгүй тулалдуулахаар үлдээжээ. Харин өнөөдрийн манай нийгэмд

“Хирснүүд” хэрхэн бууж байна вэ?
“Хирс хэдэн давхар дээлтэй вэ?” хэмээх асуулт, Сальвадор Далигийн зурсан хирсний эврэн дээр залрах залуу бүсгүйг дүрсэлсэн зургаар Black Box шинэ бүтээлийнхээ зурагт хуудсыг чимжээ. Бүсгүйг суулгасан хирс гоёмсог тоног бүхий хуягтай. Хууль, хөрөнгө мөнгөөр бууны сум ч үл нэвтлэх давхар давхар хуяг өмссөн эрх мэдэлтэн хирснүүдийн тухай мессежийг тэд нийгэмд өгөхөөр шийдэж. Төрсөн л бол зуурдаар үхнэ гэж байдаггүй, цаг нь ирж, нас нь гүйцэхээр л хорвоогоос явдаг хирс гээч энэ амьтанд хувирсан давхар дээлтнүүдэд сануулга өгөхөөр шийдэж. Ерөнхий найруулагч нь “Нам бол хирсжих хамгийн том үзэгдэл” ч гэж ил тодоор мэдэгдсэн. Түүний хэлснээр ийм “гайхамшгт” хуяган дотор нэг муу нэг эст амёб ч байсан амьдраад явна. Бөөс бол хачин сайхан аж төрнө. Сордгоо сорно. Хэнд ч гишгэгдэхгүй, хэнд ч няцлагдахгүй. Товчхондоо ийм бат бэх цайз хэрэм мэт хуяган дотор хирс лугаа адил баавартай амьдарч байгаа өчүүхэн муу бөөснүүдийн тухай сануулна. Гэвч нэгэнт хирсний амьдралаар амьдарч эхэлсэн бол буцах зам байхгүй, хуяган дотроо нуугдсаар дуусна. Харин хирсжихээр төлөвлөж, мөрөөдөж, бэлтгэж эхэлсэн хүмүүст сонголтынхоо тухай эргэж бодох сэдэл өгч магадгүй л юм. Ямартай ч энэхүү гайхамшигт сэтгэлгээний жүжиг уран бүтээлчдээ хийгээд үзэгчдээ нэг шат ахиулна гэдэгт итгэж байна. Оюун санаа, эрүүл сэтгэлгээний хувьд шүү дээ. Б.ЦАЦРАЛ

Эх сурвалж: ҮНДЭСТНИЙ ТОЙМ сэтгүүл Энэ мэдээ танд таалагдаж байвал LIKE хийгээрэй. Танд баярлалаа.

http://art.news.mn/content/174986.shtml

Хүмүүнлэг нийгэм далд ороосой, тэгвэл

Б.Цацрал. “Утга зохиолын орчуулга миний мөрөөдөл”

Нийтэлсэн: 2014-05-26 09:08:23

• 2014-05-28 10:16:15

Энэ сарын 29, 30 буюу Пүрэв, Баасан гаригуудад Их дэлгүүрийн өмнөх Битлзийн талбайд Хүүхдийн номын өдөрлөг болно. Олон улсын хүүхдийн эрхийн өдөр болон эл өдөрлөгийг  тохиолдуулан дэлхийн хүүхдийн сонгодог уран зохиолын 108 цуврал номыг уншигч багачууддаа хүргээд буй сэтгүүлч Б.Номинчимэдтэй уулзаж ярилцлаа.

-Та бүхний эрхлэн гаргадаг дэлхийн хүүхдийн сонгодог зохиолын 108 цуврал хүүхэд залууст сайн хүрч байна. Зохиолуудаа ямар шалгуураар шилж сонгов?

-Дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн, АНУ, Англи, Франц, Герман, ОХУ, Япон зэрэг хөгжингүй орнууд сургалтынхаа хөтөлбөрт зайлшгүй оруулдаг номын жагсаалтаас шилж сонгосон. Мөн хүүхдийн шилдэг зохиолд олгодог Андерсений алтан медальт зохиол бүтээлүүд болон Нобелийн шагналтнуудаас ч орууллаа. Сүүлийн 100  жилд хүүхдийн шилдэг зохиолын тэргүүний сэнтийгээс шилрээгүй үлдэж чадсан Ф.Бөрнэт, С.Легарлёф, Л.Алкотт, Монтгомери зэрэг цөөн хэдэн аваргуудын зохиолуудаас оруулахыг хичээсэн. Дорноос бол Энэтхэг, Япон, Араб зэрэг эртний уран зохиолын их өв сан бүхий улс орнуудаас сонголоо.

Шалгуурын тухайд хүний сайн сайхан, ирээдүйд итгэх итгэлийг хөгжөөсөн, хүний хүчин чадлыг бахдан дуулсан, эерэг энергитэй тийм л зохиол бүтээлүүдийг аль болох түлхүү орууллаа. Хөгжингүй орнуудын хүүхдийн сурах бичигт орсон зохиол бүтээлийн олонх нь ийм утга агуулгатай байдаг.
-Өнөөдөр хүүхдүүд цахим орчинд ихээхэн автаж ном уншихын ач холбогдлыг мэдрэхгүй байх шиг. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Улс орон хөгжихийн гол үндэс хүний сэтгэл оюуны хөгжил юм. Сэтгэл оюуныг хөгжүүллэг зүйлсийн нэг нь уран зохиол. Хүнийг амьтнаас ялгадаг  гол зүйл нь урлаг, гоо сайхны мэдрэмж, түүнээ илэрхийлэх. Бидний амьдарч буй энэ үе бол адгуус эсвэл робот машины нийгэм биш шүү дээ, хүний нийгэм юм. Дэлхийн хөгжингүй орнууд үүнийг маш сайн ойлгож хүүхэд багачуудынхаа унших уран зохиолын номонд маш анхаарч, ихээхэн цаг, хүч хаядаг зарцуулдаг. Тухайлбал, АНУ-ын ЕБС-ийн хүүхдийн зайлшгүй унших ёстой номын жагсаалтад 250, ОХУ 133, Хятад 50 боть ном байна.

Кембрижийн стандартын ЕБС-ийн уран зохиолынх нь жагсаалтад 2500 гаруй ном бий. Ерөөсөө улс үндэстний хүчирхэг хөгжлийн нэг толь нь уран зохиол юм. Дэлхий дээр Англи хэлтнүүдийн уран зохиол өнөөдрийг хүртэл бараг 300 гаруй жил ноёрхлоо. Энэ цаг хугацаа бол Английн эзэнт гүрний болоод Америкийн ноёрхлын үе шүү дээ. Мөн Герман, Францын утга зохиолыг хүчирхэг гэж хэлж болно. Япон ч мөн адил. Энэ орнуудын хөгжил ямар байгаа билээ. Сүүлийн үед Хятадын утга зохиол, ялангуяа кино урлаг санаанд оромгүй хүчтэй гарч ирж байна. Цаана нь хөгжил байгаа гэсэн үг.

Тэгэхээр бид ч гэсэн хүүхэд багачуудынхаа уншдаг, сэтгэдэг орон зайг нь өргөн дэлгэр, баялаг болгох талаар анхаарах цаг хэдийн иржээ. Өөрөөр хэлбэл монголын хүүхэд багачууд дэлхийн үе тэнгийнхнийхээ уншиж буй тэр уншлагын түвшинд л уншиж, бодож, сэтгэж байх учиртай. Тэгж байж л бид дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлнэ.  PC тоглоом тоглосноор, интернетээр эрх дураараа хэссэнээрээ дэлхийн хөгжилтэй зэрэгцээд оччихож байгаа юм биш шүү дээ.

-Дэлхийн хүүхдийн уран зохиолын уншлагын түвшингийн талаар тодруулахад.. ?

-Англи, Америкийн хүүхдүүд дунд сургуулиа төгсөхдөө дунджаар 250 орчим дэлхийн сонгодог түвшний ном уншчихсан байна. Хөгжингүй орны хүүхэд залуус дунд сургуульдаа л Ф.Достоевский, Л.Толстой, Ж.Жойс за тэгээд Библи, Коран судар, Төвдийн Үхлийн тухай ном зэрэг шашны суурь номуудтай ч танилцаад төгсөж байна. Уншлагын түвшин нь оюуны царааг илтгэдэг. Хүүхэд залуусынхаа сэтгэлгээг нь задлах, хөгжүүлэх, араасаа чирэх үүднээс заавал ч үгүй сонгодог лут зохиолуудтай ямар нэгэн хэмжээгээр танилцуулдаг. Цаашдаа харин 30, 40 нас хүрэхээрээ бүрэн эхээр нь дахин уншаад бүрэн дүүрэн ойлгох эсэх нь тэр хүний хувийнх нь сонирхол сонголтын асуудал юм. Хүүхдийн ном л гэхээр дандаа үлгэр зохиол байх ёсгүй шүү дээ.

-Танай 108 номонд таны дурдсан томоохон зохиолуудаас орсон уу?

-Орсон. Бага насныхан унших үлгэрийн сэдэвтэй зохиолуудаас эхлээд нэлээд хүндхэн зохиолууд ч бий.  Вашингтон Ирвинг, Ричард Киплинг, Акутагава, Диккинс гээд аваргууд орсон. Ихэвчлэн дунд, ахлах ангийнхан болон залуу үеийнхэн унших номууд. Ерөөс бага залуу гэлтгүй аль ч үеийнхэн уншихаар сонгодог зохиолууд олонхи нь.

-Олон улсын хүүхдтйн эрхийн өдрийг угтаад номын үзэсгэлэн худалдаа болно гэлээ. Танайх эдгээр өдрүүдэд хэрхэн бэлтгэж байна вэ?

-Энэ номууд манай хүүхдийн уран зохиолын санд багагүй ундарга болно гэдэгт итгэлтэй ажилладаг. Хүн төрөлхтний олсон тэр оюун сэтгэлгээ, гоо зүйн нарийн нандин ололттой бид танилцахгүйгээр жалгандаа мянгантаа цовхчоод нэмэргүй. Эцэстээ хоцрогдоод л дуусна. Харин ч энэ оюуны ололттой аль болох өргөн дэлгэр танилцсанаар бид дэлхийн түвшинд танин мэдэж, сэрж мэдэрч, сэтгэх болно. Түүнээ үндэстнийхээ уламжлал, түүх, онцлогоор баяжуулж чадвал бид сая дэлхийн түвшинд гарч чадна шүү дээ. Бидний хөгжлийн нэг гарц бол яах аргагүй энэ. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд технократ сэтгэлгээ ноёлсноор энэ талаа бүхий л түвшинд гээж, хаяж байна. Тийм ч учраас “Хүүхдийн шилдэг зохиолын эрдэнэсийн сан” цуврал номоо хүүхэд багачууддаа хүргэхээр чармайн ажилладаг.   Олон улсын хүүхдийн эрхийн өдрийг тохиолдуулан бүх номондоо 20-30 хямдрал зарлаж байна. Мөн нэг зүйлийг хэлэхэд манай аав, ээжүүд 108 ботийг маань цуврал гэж ойлгодог, заавал бүгдийг нь авч унших ёстой юм байнга гэдэг ч юмуу. Бид энэ 108 ботид бидний хүүхдийн заавал унших, мэдрэх ёстой дэлхийн сонгодог зохиолуудыг багтаан хэвлэсэн юм шүү.

-Хүүхдийн баярын сайхан бэлэг байна. Хаанаас авч болох вэ?

-Хямдралтай үнээр  98989959 утсаар авч болно. Мөн Пүрэв, Баасан гарагт Битлзийн талбайд болох номын үзэсгэлэн худалдаанд оролцоно. Мөн Улаанбаатар хотын номын дэлгүүрүүдээр худалдаалж байна. 

-Ярилцсанд баярлалаа. 

http://mnb.mn/i/24830

Түүхийн гашууныг давтах учиргүй

2014 оны 6 сарын 12 [Уншсан тоо: 316638]

-Хонхоо дуугаргахаас өөр сонголт үлдсэнгүй-

УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгатай ярилцлаа.

-Тантай би УИХ-ын гишүүний чинь хувьд ярилцаж байгаагүй юм байна. Тэгэхээр энэ удаа нүүрс, төмөр, Сайншандын тухай бараг асуухгүй, мал аж ахуй, ноос ноолуурын тухай огт ярихгүй. Харин Михайлд нэг бодол бий гэдэг шиг таны дотор явдаг бодлоос ярилцлагаа эхлэх гэсэн юм. Жишээ нь, сайдаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгснөөр таны энэ парламентын үеийн улстөрийн карьер дуусч байна гэж зарим хүн хэлж байхад харин ч эхэлж байна, одоо бужигнуулж өгнө дөө гэж харах хүн ч байна.

- Нэгд, би улстөрд олон жил явж, УИХ-д хэд хэдэн удаа сонгогдохдоо бужигнуулдаг, эсвэл хүн хоорондын харилцааны улстөр ерөөсөө хийж явсан удаагүй. Тэгэхээр сайдаас чөлөөлөгдлөө гээд миний улстөрд баримталдаг зарчимд өөрчлөлт орохгүй. Харин байр суурийн ялгаа бол гарч таарна. Тэдгээрийн нэг нь чиний асуудгаар “одоо л өөрчлөгдөх болов уу” гэж олон жил найдаж хүлээгээд, эхнээсээ хад мөргөж буй дотор бодлуудаа ил гаргаж ярина. Ганц би ч биш, олон хүн дотор бодлоо ил гаргаж, эргэцүүлж, алдаа оноогоо ил гаргаж ярилцаасай. Ярихаас ч аргагүй боллоо гэдгээ ойлгоосой.

- Жишээ нь таны бодол хаанаас эхэлж байх юм

- Миний бодол хаанаас эхэлж байгааг ярихын тулд Монгол Улс өнөөдөр хаана яваа, хөгжил маань хэр урагшаа явсныг эргэцүүлэх хэрэгтэй. Ингэж ярихын тулд улсынхаа түүхийг дөрвөн үеэр эргэн харж, харьцуулан үзэх хэрэгтэй юм шиг санагддаг. Миний л бодлоор шүү.

- Цаг хугацааны хувьд уу

- Цаг хугацаа, алдаа оноо, хийж бүтээснээ харьцуулж гэх юм уу даа. Хамгийн нэгдүгээрт 13 дугаар зуун. Монголын түүх дэлхийн түүх болж сайн сайхан цаг. Энэ түүх, алдар гавъяа өнөөдөр ч биднийг тэтгэж яваа. Хөрөнгө оруулалт татах, хүнээс юм гуйх, өр тавьж бонд босгохдоо хүртэл Их хааныхаа нэрийг ашиглаж, амьдарч явна. Хаа газар яваа монгол залуус “би Чингисийн удам” гэж нэрийн хуудсаа хийдэг. Хаа газрынхан биднийг “Чингисийн Монгол уу” гэж таньдаг. Өнөөдөр бид Чингис гэдэг ганц брэндээр амьдарч, халамцахаараа их өвгийн нэрээр цээжээ дэлдэн, омогшдог. Үүнд буруу юм байхгүй. Үнэн түүх, үнэн омогшил. Харин энэ түүх цаашид биднийг хэр олон жил тэжээхийг хэн ч мэдэхгүй.

- Дараагийн үе нь….

- 1911 он. Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Тусгаар тогтнолоо олж эхэлсэн үе. Эдийн засгийн агуулга, хөгжлийн бодлого, хийж бүтээсэн зэрэг дээр онц өөрчлөлт гаргаж чадаагүй. Ямархуу улс байсныг хар цагаанаар нь харуулсан фото, түүхийн баримтууд байдаг шүү дээ. Миний чухалчилж байгаа түүхийн үечлэлээр бол гурав дахь нь Ардын хувьсгалын дараахь үе. 1921 оноос урагш 13 дугаар зууны мандаж явсан үеийн төгсгөл хүртэл тооцвол бараг 700 жил болно. Энэ хугацаанд бид гэрэл гэгээтэй зүйл бараг хийсэнгүй. Харин 1921 оны дараа 1937 оноос бага сага зүйл хийж эхэлж. 1949 онд төмөр зам тавив. 1960-аад оноос 1985 он хүртэл НҮБ-д элсч, үйлдвэржилт, технологи эрчимтэй хөгжсөн. Муйхардуу ч гэсэн тав, таван жилийн төлөвлөгөө гарган ажиллаж, нэгдэл сумын төв, сангийн аж ахуйнуудаа байгуулж, ямар ч байсан ноосоо боловсруулдаг, арьсаа элддэг, гутлаа хийгээд өмсчихдөг, барилгаа барьдаг болчихож. Сансарт ч хүнээ нисгэв. “Эрдэнэт”, Дархан, Багануурын үйлдвэржилтийн төвүүдийг байгуулсан. Энэ 25 жилийн хугацаанд л Монгол Улс түүхэндээ байгаагүйгээр үйлдвэржиж, үр дүнд нь Их Монгол улсаас хойшхи 700 жилтэйгээ харьцуулшгүй сайхнаар хөгжсөн. Иргэд нь эрүүл, боловсролтой, баталгаатай ажлын байртай байлаа. Энэ бол олон хүний мартаж амжаагүй түүх. Ингэээд 1990 онтой залгав. Би энд хүний эрх, эрх чөлөө, улстөр дэх ардчилал энэ тэрийг яриагүй шүү. Цэвэр хөгжлийн асуудал, улс орон яавал хөгждөг, үйлдвэржилт ямар чухлыг л тодруулах гээд байна.

- 1990 оноос өнөөдрийг хүртэлх нь дараагийн үе үү?

- 2014 оноос урагш тоолбол бас 25 жил өнгөрчээ. Хөгжиж, үйлдвэржиж байсантай минь тэнцэх хугацаа. 1990 онд хойд хөршийн “эцэг нийгэм” задран унасан. Тэр үеэс Монголын ардчилсан холбоо хөгжлийг үргэлжлүүлэх, залгамжлах гэж, байгуулагдсан юм. МоАХ-ноос ардчиллын төлөөх бүх нам төрөн гарсан. Олон нам төрүүлж явахдаа бидэнд алдсан зүйл олон бий. Гол нь нэг л зүйл дээр их том алдаж гэж боддог. Юу гэхээр МАХН-д гишүүнээр элсэхэд гурван үеийн намтраа батлан даагчтайгаар мэдүүлдэг байсан. Тэр нь гишүүн болгох гол шалгуур байж л дээ. Энэ их чухал шүүлтүүр байж. Ардчиллагчид тэгээгүй. Тэгэх бололцоо ч гараагүй байх. Гурван үеийн түүхээс нь хүнийг яг хэн бэ гэдгийг тодорхой харж болно. Ургийн түүх, намтраа бардам бичиж чадахгүй хүмүүс тухайн үеийн шалгуурт нийцэхгүй ямар нэгэн асуудалтай байсан шиг байгаа юм. Тэгэхээр өөрөө эхний шүүлтүүрээ хийгээд намд элсэхээс татгалзана. Гэтэл МоАХ, тэндээс төрсөн намууд олон түмний дэмжлэг авахаа гол болгоод хэнийг ч ялгалгүй гишүүнчилсэн. Ямарч шалгуур, босго тавиагүй. Дүрмийг зөвшөөрсөн бол боллоо гэх маягтай. Хэсэг хугацааны дараа харсан тодорхой зорилго, үзэл бодол дээрээ нэгдэх учиртай улс төрийн нэгдэл маань хувийн сонирхолдоо хөтлөгдсөн, түүндээ улс төрийн байгууллагыг ашиглахыг илүүд үзсэн хувь хүмүүсийн цуглуулга болон өөрчлөгдөж эхэлсэн байдаг. Энэ нь улстөрийн нам гэдэг институц бүрэлдэх явцад өнөөдрийг хүртэл хүндрэл үүсгээд байгаа юм. Нам гэдэг муу ч сайн ч төрийг удирдахад ард түмнээр дэмжүүлж оролцдог, шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий тодорхой онол, баримтлалтай улстөрийн байгууллага байх ёстой. Ийм байгууллага гишүүддээ шалгуур, шүүлтүүр тавьж, гишүүн дэмжигчдээ зөв танихаас ажлаа эхэлдэг юм байна. Ардчиллын төлөөх намуудад тийм болоцоо олдоогүй, тэгж хүсээгүй нь улстөрийн намыг жинхэнэ утгаар нь байгуулах боломжгүй болгосон. Гэтэл нөгөө талд МАХН бол институцийн шинж чанараа саяхан болтол хадгалаад явсан учраас үе үеийн сонгуульд ялж ирсэн. Тод баталгаа нь 1992, 2000 оны сонгуулийн дүн. Ард түмэн сонгууль бүрт өвгөн настай болчихсон, өмнөх нийгмийн хуучин дээлтэй МАХН-аа дэмжээд л явсан. Энэ нь ард түмэн шинэчлэлд, ардчилалд дургүйдээ биш, ардчиллын намууд институци болж төлөвшөөгүй, нэгдмэл үзэл баримтлалтай болж чадаагүй гэдгийг мэдрээд өөрийнхөөрөө дүгнээд л байж. Бид болохоор “гадаад паспорттой болголоо, мал, орон сууцыг чинь үнэгүй өглөө, одоо бидний сонгооч” гээд л дайраад байсан. Мал, орон сууцаа өмчлөх эрхийг нь нээж өгсөн гавъяа байлаа ч, түүнээс цааш гарах улс төрийн төлөвшил, үзэл бодлын нягтралыг бий болгож чадахгүй яваад байгааг ард түмэн тэнэг биш учраас мэдэрч байжээ. Сонгуулийн ялагдал бүр “Та нар улстөрийн намыг жинхэнэ утгаар нь байгуулж, хөгжүүлж чадаагүй байна шүү” гэж л хэлээд байсных нь илрэл байж. Ийм том алдааны горыг монголчууд бид өнөөдөр улсаараа амсч үүрч явна.

-Хэт их улстөржөөд хийж бүтээсэнгүй, хүмүүсийн амьдрал дээшилсэнгүй гэж үү.

- Мэдээж, хийж бүтээсэн, урагшилсан юм жаахан ч гэсэн байлгүй л яахав. Хөлсөө урсгаж цуглуулснаараа, төсвөөс хулгайлж олсноороо сайхан амьдарч байгаа хэсэг ч байна. Улсын хөгжил, үйлдвэржсэн бүтээснээ өмнөх 25 жилтэйгээ харьцуулбал үнэхээр чамлалтай. Бүр дэндүү харамсалтай. Хүний эрх эрх чөлөө, хувийн өмч, улстөрийн ардчиллаар амжилтад хүрсэн ч, эдийн засаг, улсын хөгжил, бүтээн байгуулснаа харвал 1960-1985 оны хэмжээнд хүрсэнгүй. Гэтэл боломж, өөрсдийн санаснаар улсаа хөгжүүлэх эрх чөлөө нь бидэнд илүү байлаа. Биднийг мунгинаж байх хооронд хол ярихаа болъё хоёр хөрш маань хөгжөөд, тасраад явчихлаа.

- Зах зээл гэж яривал хөршүүд маань бидэнтэй бараг ижил гараанаас эхэлсэн байх шүү

- Ижил, зарим талаар бүр биднээс ч муу нөхцөл, хүнд байдлаас эхэлсэн. 1990 онд хоёр хөршид ч системийн задрал эхэлсэн. Нэг нь дэглэмтэйгээ, нөгөө нь дэглэмээ нураагаад зах зээл рүү оржээ. Бид бас дэглэмээ нурааж орхиод, эрх чөлөө, зах зээл рүү алхсан. 1990 оноос өмнө бид Хятадад очиж Оросын машинаас эхлээд дуран, цаг, монгол пальто гээд маш олон юмыг Хятадад зардаг байсан. Буцахдаа Хятадын бараа ачаад Орост аваачиж зардаг. Улаан талбайн дэргэд Украйн зочид буудлыг жилээр нь түрээслээд, хятад бараа зардаг байлаа. Монгол наймаачдыг таксигаар Улаан талбайд буухад орос жолооч нар биднээс бараа тоолж, хүлээж аваад зарчихаад мөнгийг авчирч тушаадаг үе байлаа. Орос, Хятадын харилцаа сайнгүй байсан үүлэн чөлөөний нар шиг энэ үеийг цөөн монголчууд ашиглаж анхны хуримтлалаа босгосон. Энэ түүхийг сайн мэдэх, биеэрээ туулсан амьд жишээний нэг нь би. Гэтэл улс маань ийм боломжийг ашиглаж чадаагүй. Одоо эсрэгээрээ бүгд Хятадын барааг худалдаж авдаг, улсынх нь эдийн засаг Эрээний барааг зөөдөг Нарантуулаас хамааралтай байна. Өнгөрсөн 25 жилд бидэнтэй ижил гараанаас, бүр биднээс ч муу нөхцлөөс эхэлсэн Орос улс саяхан олимп хийчихлээ. Украины асуудлаар өөрийнхөө эрх ашигт нийцсэн шийдвэр, үйлдэл үзүүлж АНУ, Европын холбооны эсрэг зоригтой зогсож, том гүрэн гэдгээ сануулж явна. Хамгийн сүүлд Орос Казакстан, Беларусь гурав нийлээд Евро-Азийн шинэ холбоо байгуулчихлаа. Одоо бид Украин зочид буудлыг жилээр нь түрээслэх гэвэл амбаардаад гаргах хэмжээнд улсынх нь эдийн засаг томорч, нөлөөлөөл нь ихэслээ. Хятад дэлхийн эдийн засгийн тэргүүлэх улсын нэг боллоо. Харин бид хаана явна вэ. Хувийн хэвшлийнхний барьсан хэдэн офиссын байшин, хүнсний хэрэглээний хэдхэн үйлдвэрийг шинэчилснийг эс тооцвол Монголын төрөөс, тэнд ард түмнийг төлөөлж шийдвэр гаргаж байгаа улстөрчид буюу төрийнхөн юу бүтээв ээ, хөгжлийн ямар бодлого гаргав аа. Үйлдвэржилтээр улсаа хөгжүүлэх, баялаг бүтээхэд хөлс хүчээ зориулж, цалингаараа амьдралаа тэтгэх ёстой залуус яагаад одоо болтол гудамжинд, олонхи нь зах дээр зогссоор, наймаагаар урд хөршийн эдийн засгийг тэтгэхэд хүчин зүтгэсээр явна вэ. Монгол маань яагаад улсаараа хэрэглээний эдийн засагтай болчихов оо. Үүх түүх, байгалийн баялаг, газар нутгийн байрлал, нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээ зэргээ харвал Монгол том улс. Эдийн засгийн хувьд бол 50 сая малтай, газрын дор бөөн баялагтай, гуравхан сая хүнтэй хирнээ жижиг улс. Том улсын цөөхөн ард түмнийг өнгөрсөн 25 жилд ямар амьдруулав аа, мэдэхгүй.

- Хэнээс, юунаас болов

- Мэдээж, буруутан нь бид өөрсдөө. Бүр тодруулбал 1990 оноос хойшхи бүх улстөрийн нам, тэндээс сонгогдсон бүх цаг үеийн улстөрчид, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, гишүүд, сайд нар энд буруутай. Би ч багтана. Өнөөдөр Монгол маань Б.Лхагвасүрэн гуайн “Тамгагүй төр” шиг, эзэнгүй айл шиг л байна. Гэрийн бүрээс нь урагдчихсан, хашааны хаалганых нь нугас салчихсан, жорлонгийн дээвэр нь цөмөрчихсөн, гэр нь бохир, өлөн зэлмүүн, ороход нэг л зэврүүн. Хөршүүдийнхээ хараа хяналтад орчихсон. Хөдөө, хотгүй адилхан. Ноолуурын цаг болчихоод байхад ямаагаа самнаагүй, малаа алдчихсан, гаднаа зоосон хоёр хятад мотоциколдоо сэтгэл нь ханачихсан, гэрийн эзэн нь согтуу. Ийм л байна. Хоёр хөрш удирдагчтай, хөгжилтэй болчихсон. Туулсан зам хугацаа ав адилхан 25 жил байдаг. 25 настай гурван залуугийн л эрс тэс дүр төрх юм даа.

- Хоёр хөрш маань их гүрнүүд учраас гэж өөрсдийгөө тайвшруулж бас болох юм даа.

- Тэр тусмаа тэдэнд хэцүү. Том гүрэнд том л асуудал байдаг. Өнгөрсөн 25 жилд Орос ямар хүнд сорилттой тулгарч байсныг бид бүгд мэднэ. Монголын асуудал хоёр хөршийнхөөс илүү том, илүү хэцүү байгаагүй л байхгүй юу.

- Ер нь манайхан, ялангуяа улстөрийнхөн асуудалтай нүүр тулахаасаа, тойрч, зайлсхийх PR-аар л аргалах гээд байдаг л даа.

- Яг л наадахь чинь. Төрийнхний, улстөрчдийн өнгөрсөн 25 жилд хамгийн сайн сурсан, хамгийн их хийсэн юм нь хэрүүл, PR хоёртой найзалж, проблемоосоо зугтаж ирсэн түүх. Өмнөх 25 жилд бид чадаж байсан, үйлдвэржүүлж чадсан. Хэрвээ хариуцах, чиглүүлэх эзэн байвал монголчууд үйлдвэржүүлж, бүтээж босгож чаддагийг Эрдэнэт, Дархан, Багануур, хотын орон сууцны хорооллууд гээд олон жишээ харуулсан. Өнөөдөр үйлдвэржилт байхгүй, ярихыг ч хүсэхгүй, тэрний оронд нүүрс түүхийгээр нь зөөх, ноолуур самнаад зарах, бүх баялгаа ухаж, зөөх тухай л ам булаалдан ярих юм. 1992-2012 оны хооронд сонгуулиар ялсан намын засаг барьсан хэдхэн хүн нь дагуулуудтайгаа бүлэглэж, цуслаад өдий хүрч. Тэдэнд улсаа үйлдвэржүүлж, хөгжүүлэх сэтгэл байсангүй, хөгжлийн бодлогыг бодохыг ч хүссэнгүй. Дангаараа засаг барьсан ч, хамтарч засагласан ч адил хуваах, идэхийг л эрхэмлэж ирлээ. Гэтэл улсын хөгжил гэдэг ялсан намын мөрийн хөтөлбөр гэх хэдэн хуудас цаас, дөвчин сайд ламаас асуух, эсвэл тэнгэртэй харьцах зэргээс хамаарахгүй шүү дээ.

- Манайхыг хөгжүүлэхгүй байх их гүрнүүдийн сонирхол гэж байна уу?

- Байлгүй яах вэ. Энэ тусгаар улс бүрт байх төрийн бодлого. Хөрш хүчирхэгжих нь сайнаас гадна аюултай гэж бүгд бодддог. Бүр нарийн яривал энэ нь биднээс эхтэй, 13 дугаар зууны үед хэрэгжүүлж байсан бодлого. Хөрш гэлтгүй нөөц, баялагтай орныг эрхшээлдээ оруулахыг хүсэхгүй хэн байх билээ. “Мөнх тэнгэрийн хүчээр” гээд л дайтаад, эзэлдэг явлаа. Одоо том гүрнүүд дайн гэхээсээ эдийн засгаар нь эрхшээлдээ оруулдаг болсон. АНУ гэхэд ардчилал, хүний эрх яриад араас нь цэрэг оруулаад л байна. Орос гэхэд үндэс нэгт орос иргэдээ хамгаалах нэрээр Крымийг салгаад авчихлаа. Хятад бол хилийн гадна байгаа хөрөнгө оруулалтаа цэргийн хүчээр хамгаална гэсэн батлан хамгаалах номлолтой улс. Бидний өвгөд, дээдсийн үүсгэсэн бусдыг эрхшээлдээ авах энэ бэлэн гарын авлагыг ашиглаж байгаа нь их гүрнүүдийн буруу биш. Харин өөрсдийнхөө гарын авлаганы золиос болж, хариу бодлого бодох чадваргүйгээр улсаа, ард түмнээ золиослож байгаа манай үеийнхэн л буруутай. Тусгаар улс л юм бол өөрийн язгуур эрх ашгийн төлөө том бодлогоо гаргаж, түүнийгээ биелүүлэхийн төлөө явган нүцгэн ч болов зүтгэж, босгож, бүтээх ёстойг бусад үндэстэн харуулаад байна. Бусад үндэстний ярьж байгаа наймаа нь хүртэл том байхад бид энд нам, бүлэглэл, хамаатан садангаа албан тушаалаараа хамгаалах, тэтгэх талынхаа хэрүүлийг л яриад сууж байдаг. Баялгаа төдөн тонноор нь зөөнө гээд, түүнийгээ дэлхийн зах зээлийн үнээр нь үржүүлээд баахан мөнгө тавьчихсан. Ядаж тэр ярьсан хэмжээндээ олж байгаа ч юм алга. Олж гэдэгт ард түмэнд оногдож байгаа гэдэг утгыг хэлж байгаа юм шүү. Зөөж байгаа нь олж байгаа нв тодорхой. Нүүрсийг гэхэд л Ховдоос, Говь-Алтайн Цээлээс, Баянхонгорын Шинэжинстээс, наашлаад Өмнөговийн Нарийнсухайт, Тавантолгойгоос зөөж байгаа. Замын-Үүдээр төмрийн хүдэр зөөж байгаа, Зүүнбаянгаас, Дорнодын Матадаас нефть зөөж байгаа, юу л байна зөөж л байгаа. Харин зарсан тэр их мөнгө нь хаана байнаа. Хэний хаалсанд орчихов оо. Жирийн иргэдэд юу оногдов оо. Олон түмний цөөнх нь зөөж байгаа хэсгийнхнээ бараадаж, тэдэнд хов жив зөөснийхөө хүчинд арай дөнгүүр амьдарч байхад, үлдсэн олонхи нь хоосон хэрүүл, хүйтэн итгэл найдвараар зогоон тарчиг амьдарч байна. Энэ хувь хүний амьдралд ч гэсэн эмгэнэл биш гэж үү.

- Одоо энэ алдаагаа яаж засах уу

- Өнгөрсөн 25 жил бидний хувьд дэндүү хөөрхийлөлтэйгөөр, хамаг боломжоо алдсан харамсалтай үе. Дэндүү их хэрэлдлээ, дэндүү ихийг хувьдаа цусалж, дэндүү их хов живээр амьдарсан алдагдсан цаг хугацаа байлаа. Одоо сэрэх сэргэх, эмгэнэлт түүхээс сугарах цаг болжээ. Энэ нь алдснаа ойлгож, хүлээн зөвшөөрөхөөс л эхэлнэ. Тэгэхгүйгээр “дараагийн сайд нь манай Түвдэндорж” гээд л үргэлжлүүлбэл зурагдсан пянзаа тоглуулсаар, баясан сонссоор хоцрох болно. Геополитикийн болоод хөгжлийн стратеги, хэзээ ч үл мартах “хар хайрцагны бодлого” бидэнд алга. Ард түмний төлөөлж, төрийн нэрээр шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүст нь улсаа гэх, ард түмнээ гэх сэтгэл алга, өөрсдөд нь ч улстөрөөс өөрөөр амьдралаа авч явах арга алга. Гурван үеийн намтраа мэдүүлэлгүй, хэн дуртай нь улстөрд орж ирэн, дараа нь хагалж, өөрийн намаа, фракциа төрүүлэх замаар бойжиж ирсэн намууд улстөрийн чадварлаг институц болж чадаагүйгээс, төр засгийг хэдхэн хүний хувийн компани мэт болгосон. Биднийг ингэж замбараагүйтэх нөхцөлд хөршүүдийн бодлого ч түлхэж оруулсан байж магад. Тодорхой болсон зүйл нь Монгол Улс элгээрээ хэвчихжээ. Элгээрээ хэвтчихсэн улс яах вэ гэхээр нэг юмнаас зуурч, чангааж өндийх гэж оролдно. Тэр нь мөнгө, мөнгө дотроо юань. Хятадуудад буруу байхгүй. Бид өөрсдөө л урхинд нь орсон. Хятад өнөөдөр ганц Монгол биш, Африкийн эзэнгүй улс орнуудыг урхидаад л, зээлжүүлээд л, өрөнд унагаад л явж байгаа. Үүний хор хохирлыг ойлгох, өөрчлөх гэх улстөрчид бараг алга. Засгийн газар, намын бүлэг дээр юу ч яриад нэмэр алга. Батлагдсан том бодлого явахгүй байна. Насаараа УИХ-д сууж, юм болгон дээр бөөсөө ярьдаг, телевизийн камер бараадаж амьдардаг хүмүүс л дүүрэн байна. Хэрвээ өөрчлөгдөхгүй бол бидний ирээдүйн 25 жилийн дүр зураглал тодорхой. Өнгөрсөн 25 жил шигээ өнгөрнө. Жишээ нь, би Монголдоо ганц сайхан олимп хийчих юмсан гэдэг мөрөөдөлтэй. 25 жилийн өмнө бидэнтэй гарааны шугам дээр хамт зогсч байсан хоёр хөрш маань, биднийг үйлдвэржиж эхэлж байхад үгээгүй ядуу явсан Солонгос улс хүртэл олимп зохион байгууллаа. Бид бараадахааргүй хол үлдлээ. Яагаад гэхээр энэ улсууд эзэнтэй хөгжсан, бид эзэнгүй сулдаа ганхсан.

- Та түрүүнээс хойш л эзэн гээд байх юм. Хэнийг хэлээд байна вэ, Засаглалын өөр хэлбэр хүсээд байгаа юм уу

- Магадгүй, зарим нь энэ нөхөр өөрөө эзэн болох гээд байна гэх байх, тийм үү. (инээв) Улсын эзэн гэдэг бол хувь хүн биш, ард түмэн. Та бид бултаараа улсынхаа эзэн байж чадсангүй л гээд байгаа юм. Бидэнд улсаа хөгжүүлэх том бодлого байсангүй, тийм хөтөлбөр гаргаж ирэх, гаргаж ирснээ ажил болгох эзний сэтгэл манай улстөрчдөд байсангүй. Муу нэртэй Н.Энхбаярын үед их өрийг тэглэн, Мянганы замыг барих том бодлого гаргасан. Үүнээс өөр бодитой, үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалтгүй явсаар өнөөдрийг хүрлээ. Ард түмэн улстөрчдийг энэ улсын эзэн шиг сэтгэлээр ажиллаасай гэж хүсч, сонгодог. Гэтэл өнөөдүүл нь сонгогдсоныхоо дараа өөртөө л эзэн болж, бүлгээ байгуулан түүндээ л эзэн байхыг төлөө төсвөөс хулгайлсаар өдий хүрлээ. Үүнийг “худлаа” гээд намайг шүүхэд өгөх хүн байвал би дуртайяа очно, заргалдна.

- Таныхаар бид ер нь л мухардалд орчихжээ. Яаж гарах вэ.

- Мухар зам, гарцгүй байдалд орчихсон. Гаръя гэвэл эхлээд УИХ-ын гишүүд, сайд нар эхлээд мухар зам руу орсноо ойлгох хэрэгтэй. Энэ хэцүү. Тэдэнд ойлгуулж, нийгмийн санаа бодлыг гаргаж ирэхэд сэтгүүлчид та бүхний үүрэг маш их. Энэ одоо бүр хэцүү. Яагаад гэвэл хэвлэл мэдээлэл мөнгөнд барьцаалагдчихсан. Тэгэхээр бүх зүйл мухар гудманд байна. Үүнээс гаръя гэж ярих, улстөрчдийг, нийгмийг уриалах нь дуугүй сууснаас дээр. Монгол хүн эх орондоо сайхан амьдрах нэг л гарц байгаа. Тэр нь хүн болгон ажилтай байх. Амьдралд нь хүрэлцдэг хангалттай цалинтай байх. Үүний тулд өнөөх л үйлдвэржилт чухал. Үндэсний үйлдвэрлэл гээд байна. Өнөөдөр “Эрдэнэт”-ийн шиг бусдыгаа чирээд явах хэмжээний капиталтай үндэсний үйлдвэр хөгжөөгүй байна. Ийм хэд хэдэн үйлдвэртэй болохсон. Тэднийг дагаад жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжинө. Томуудынхаа хаялга дор, томоо тойрч жижгүүд хөгждөг нь хууль.

- УИХ-аас, улстөрчдөөс эхэлж өөрчлөгдөх ёстой гэж байна. тухайлбал, та яаж өөрчлөгдөх вэ

- Би одооноос шүүмжлэгчийн байр сууринаас сөрөг хүчний байр суурьт шилжинэ. Өөр сонголт надад алга.

- Сөрөг хүчин гэдэг нь…, нам дотроо юу.

- Тэнд энд гэхгүй. Ерөнхийдөө зарчмаа барина. Мэдээж ганцаараа биш. Ардчиллын төлөөх олон намын эцэг байгууллага болсон МоАХ энэ цаг үед шударга бус зүйлтэй эвлэрдэг, өөгшүүлэгч байх ёсгүй, дарга нь идсэн уусан хуйвалдсан юманд орооцолдсон байх ёсгүй гэж үзэж байгаа. Одоо анх 1990 онд эхлүүлсэн зорилгоо гүйцээхийн төлөө илүү тууштай, илүү зоримог, илүү шийдэмгий тэмцлийн хэлбэрүүдийг ашиглахаас өөр аргагүй болж байна. Бидэнд хэвлэл мэдээллийн дэмжлэг алга, бүгд хаалтын гэрээгээр барьцаалагдчихсан. Намаас дэмжлэг алга, бүх фракцаа албан тушаалаар хүлчихсэн. Тэглээ гээд яахав, бид хонхоо дуугаргаж, хийх ёстойгоо хийнэ.

- Танд хэвлэл бол байгаа шүү дээ

- Хөрөнгө оруулсан сонин, ТВ бий. Би өнөөдрийг хүртэл тэдний ажилд огт оролцдоггүй, сонгуулиар ганц нэг ярилцлага өгч байсныг эс тооцвол утсаар ярьдаггүй явж ирсэн. Одоо харин нийгмийг соён гэгээрүүлэхэд, олон түмнийг сэрээхэд, эргэцүүлж бодоход тэднийгээ ашиглахаас өөр аргагүй боллоо.

- Бас МоАХ-г нам болгох уу?

- Үгүй, Монголын ардчиллын түүхэнд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн, цаашид ч гүйцэтгэх энэ байгууллага төрийн бус байгууллага хэвээрээ явна.

- Тэгвэл бүрэн эрхийн үлдэж байгаа хоёр жилд эхлээд намаа өөрчлөх гэж үзэх үү?

- Уг нь өнөөдөр засгийн эрх барьж, шинэчлэл ярьж байгаа гэдэг утгаараа АН эхлэж өөрчлөгдөх, шинэчлэгдэх, эрүүл саруул юм ярьдаг болох нь хамгийн зөв эхлэл. Гэхдээ ингэхээр дахиад л нөгөө хэрүүлээ ярьж, Баттулга намын дарга болох гэж байна гээ хэн нэг нь ховоо зөөж нөгөө том зорилгыг үнэ цэнгүй болгоод хаячихна. Ганц чаддаг мэх нь энэ шүү дээ. Тийм учраас эхний ээлжинд нийгэм рүүгээ л хандна. Нийгэм л энэ намуудыг эрүүлжүүлэх байх. Болно, бүтнэ гэдэгт хууртагдаж 25 жил явлаа. Одоо хөршүүдтэй харьцуулаад харахад болж бүтэхгүй байгаагаа ойлгох байх гэж найдаж байна.

- Ганц намын дарга гэлтгүй, дараагийн Ерөнхий сайд нь таныг болох гээд л ингээд байна гэх хардлага ч явна. Угаасаа сөрөг ярьж, эсвэл фракц байгуулж шантаажлах замаар санасандаа хүрдэг нь улстөрд бараг технологи болчихсон юм биш үү ?

- Үнэн гэвэл би Ерөнхий сайд болохгүй. Би харин Ерөнхий сайд болсон хүнд асар сайн менемжентийн дэмжлэг үзүүлэх, туршлагатай боловсон хүчин. Ганзагын наймаанаас эхлээд бизнес хийж, үйлдвэр удирдаж явсан, хоёр ч яам удирдан, хоёр ч Засгийн газарт хөгжлийн бодлого гаргахад гар бие оролцож явлаа. Боломжийн мөнгө, хөрөнгөтэй учраас, зарим нэг өлөн хүн шиг хамаатан саднуудтайгаа хавсайдаад, төрийн мөнгө, албан тушаал руу рүү дайраад байх сэтгэл байхгүй. Тийм л хүн.

-Тийм менежер байх бололцоо Н.Алтанхуягийн засагт танд олдсонгүй юу

- Олдоогүй.

- Та гурван Ерөнхий сайдтай ажилласан. Аль нь арай дээр байсан бэ

-Арай гайгүй нь С.Баяр байсан. Баяр чинь юм ойлгодог, хориг саад тавилаа гэхэд болгоомжлолоо ил шууд хэлдэг байсан. Нөгөө хоёр нь ашиг сонирхлын зөрчилдөө нэвт баригдсан хүмүүс. Би хоёр яам удирдлаа. Салбарынхаа хөгжлийн бодлогыг мэргэжлийн багтай хамтраад гаргачихсан. Гэтэл тэрнийг маань цаасан дээрээс цааш бүтээн байгуулалт болгож явуулах сонирхолгүй. Хамтарсан засагт байхдаа ярьсан, мөнгө өгөөгүй. Айлын халаасны өрөөнд байгаа юм аргагүй юм болов уу гээд өнгөрөөсөн. Дараа нь өөрийнхөө намын засагт орж ирээд өнөөхөө ярилаа. Гэтэл жаахан мөнгө дусаагаад л орхисон. Тэгээд л томоор сэтгэх, том бодлого хэрэгжүүлэх чадвар, сонирхол Монголын төрд байхгүй юм байна гэж бодох болсон доо.

- Та сайдаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгөхдөө давхар дээлээ тайлахыг үнэхээр хүссэн учраас уу, эсвэл төмөр замын цариг дээр танхимтайгаа санал зөрсөн учраас уу?

- Ерөнхийлөгч Элбэгдорж өөрөө МоАХ-ны дарга байсан хүн. Хоёр удаа Ерөнхий сайд байж бас хоёр дахиа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож явахдаа засаглалын хямралын горыг өөрөө амсч явсан хүн. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн авторуудын нэг. Харин тэр өөрчлөлт нь өнөөдөр засаглалыг илүү хямрааж байна, болохгүй нь гэдгийг хөндлөнгөөс хараад засах гэж оролдсон. УИХ нь засгаа шахдаг, хянадаг болооч ээ, намуудын бүлэг нь ажлаа хийгээч, парламент нь хурлаа хийгээч гэж энэ УИХ, Засгийн газрыг нэг малгайнаас салгах хуулийн төсөл санаачилсан. Тэр сайдаа соль, энийгээ өөрчил гэхээр дандаа өөрийнх нь намын нөхөд учраас хувь хүн талаасаа хэцүү байсан болохоор давхар дээлийг тайлах хуулийн төсөл өргөн барьсан байх. Үүнийг нь УИХ, эрх баригч манай АН овжиноор ашиглах байсан юм. Гэвч тэгж чадсангүй. Зарчим, ёс зүй биш, нэг фракцын эрх ашиг, нэг хэсэг хүмүүсийн албан тушаалтайгаа зууралдах хувийн сонирхол ялсан л даа, харамсалтай нь. Тийм учраас би давхар дээл тайлахыг эхнээс нь дэмжиж, танхимынхаа эсрэг кноп дарчихаад дараа нь кабинетдаа суугаад байх нь ёс зүйн хувьд онцгүй л дээ. Тийм учраас өргөдлөө өгсөн.

- Өргөдөл өгсөн нь тэмцлийн, өөр улстөрийн эхлэл үү?

- Болж бүтэхгүй байна, буруу яваад байна гэдгээ намын бүлэг, засаг дотроо ярьдаг байснаа одоо нийгэм рүүгээ гарч ярих, яриад зогсохгүй шаардлагатай бол улстөрийн ямар нэг акц хийх тийм үүргийг өөртөө авч байгаа юм. Өнөөдөр төрд ёс зүй гээч юм байхгүй боллоо, худлаа ярих, хов жив, хэрүүл төдийнхөөр амьдарч байгаа бидний нас богино, хязгаартай шүү дээ. Зохих хязгаар, ёс зүйг төрд, УИХ-д, Засгийн газарт тогтоохын төлөө МоАХ ажиллана.

- Тэгвэл та Түвэндоржийг сайдад дэмжих үү. Тэр МоАХ-ных ч, та давхар дээлийг эсэргүүцсэн шүү дээ

- Би Түвдэндоржийг сайдад дэмжихгүй. Яагаад гэвэл нэгд тэр МоАХ-ныхонтойгоо зөвлөлдөөгүй. Хоёрт, Ерөнхий сайд нэр дэвшүүлэх эрхтэй гэдгээр гул барин тэр хүн Алтангадас, Алтанхуяг гэдэг хувь улстөрчийн урхинд гүйн орж байгаа нь ёс зүйгүй үйлдэл. Гуравт, Түвдэндорждоо ч биш, би өөрөө давхар дээлийг эсэргүүцэж кноп дарчихаад, өргөдлөө өгч засгаас гарчихаад өрөөлийг давхар дээлтэй байхыг дэмжих нь зарчимд таарахгүй.

- Шинээр тавих төмөр замыг царигаар бол засагтайгаа зөрчилдөөгүй хэрэг үү.

- Төмөр замын бодлогыг батлуулахдаа маш их зүйл судалсан. Хөршүүдээ судалсан, мэргэжилтэн судлаачдын үгийг сонссон. Далайд гарцгүй орны хувьд төмөр зам бол хамгийн гол дэд бүтэц. Хэрвээ төмөр замаа буруу тавьбал энэ нь төмөр зам биш, төмөр могой болж буцаагаад биднийгээ бооно. Тийм учраас маш их судалж говийн бүст байгаа баялгаа нэг газар буюу Сайншандад төвлөрүүлээд тэндээ боловсруулж төмөр замаараа тээвэрлэх бодлого гаргасан. Одоо энийгээ буцааж задлаад хилээ долоон газраар сэтлээд бүх баялгаа нэг улс руу, нэг улсын төмөр замын сүлжээ рүү цутгая гэж байгаа. Зөв, бурууг одоо УИХ шийднэ. Харин энэ УИХ зөв, буруу шийдсэний алин болохыг хожим түүх, ард түмэн хатуу шүүнэ. Энд нэг зүйлийг тодруулж хэлэхэд төмөр замын бодлогыг мэргэжилтэн, судлаачдын баг гаргаж, УИХ баталсан шүү дээ. Би салбарын сайд байсны хувьд л ил гарч ярьж, батлуулсан бодлогоо хамгаалаад байгаа болохоос энэ чинь Монгол Улсын бодлого. Түүнээс бус Баттулга гэж ганц хүний үзэл бодол, байр суурь биш. Бид хичнээн буруу явж, будилж байгаа ч улстөрийн ардчилал, шийдвэр гаргах тал дээрээ ганц хүнийн байр сууриар бүхэл бүтэн улсын бодлогыг төлөөлүүлэх, орлуулах хэмжээнд арай ч очоогүй яваа шүү.

- Та ер нь төмөр замаа буруу царигаар, буруу чиглэлд, буруу дарааллаар тавьбал хамаг баялагаа алдана гэж үзээд байгаа юм уу, эсвэл тусгаар тогтнолоо алдана гэж болгоомжлоод байгаа юм уу

- Бүх юмаа алдана. Бэлэн жишээ, түүх байна шүү дээ. Одоо чинь улсын тусгаар тогтнолыг цэрэг, зэвсгээр биш, эдийн засгаар нь хөнддөг болчихсон цаг үе. Эдийн засгаар, эдээр засаглана.Төмөр зам дан эдийн засгийн асуудал биш. Ялангуяа далайд гарцгүй манай улсын хувьд төмөр зам бол стратегийн тээвэр байх ёстой.

- Одоо дэлхий глобалчлагдсан, биднийг АНУ өмөөрнө, америкууд хоёр хөршийг даваад ороод ирж чадахгүй гэж маргадаг. Өөрөөр хэлбэл, бид том гүрнүүдийн хамгаалалтад байдаг учраас санаа зоволтгүй гэж зарим хүн хэлдэг.

- Үнэн гэвэл биднийг хэн ч өмөөрөхгүй. Крым, Сири, Ливийг сана. Одоо Тайландыг өмөөрч байгаа их гүрэн хаана байгаа юм, байхгүй. Тусгаар тогтнол алдагдлаа гэхэд бидний энэ газар нутгаас хөөж гаргахгүй шүү дээ. Зүгээр л улсын эдийн засаг, эрх мэдэл л бусдын гарт орж, тэдний заавраар явчихна. Ийм эрсдлийг бууруулахад манай улсын хувьд төмөр зам маш чухал.

- Эцэст нь ойрхны юм асууя. Эдийн засгийн хямралыг давах 100 хоногийн үр дүн, ирээдүйг та ямараар харж байна вэ?

- Юм үйлдвэрлэдэггүй, өөрсдөө баялаг бүтээдэггүй улс орны эдийн засаг хямрахгүй яах юм бэ. Мөнхөд ийм бэрхшээлтэй явна. Яг үнэндээ бол манай эдийн засаг Нарантуул зах, ямааны ноолуур хоёр дээр л тогтож байгаа. Одоо 100 хоног нь наадмын өмнө хойно таарч байгаа. Ийм үед монголчууд юу бодож, юу ярьдаг билээ дээ. Уг нь энэ 100 хоногийг платформоо л зөв тавихад зориулаасай. Түүнээс бус долларыг тэгж буулгана, эдийн засгийг ингэж босгоно гэж гэж долоо хоног бүр худлаа хэлэх, хоосон онолдож улстөрд удаан амьдардаг, улстөрд гарч ирдэг уламжлалт PR хийх хэрэггүй. Зуу хоногт улсын эдийн засаг битгий хэл, хувийн компанийн эдийн засаг ч босдоггүй л байхгүй юу. Энийг юм хийж, юм бүтээж үзсэн хүмүүс л ойлгоно.

-Бас урд хөршөөс мөнгө авна, манайхны саналаар Орос-Хятадыг холбосон хийн хоолойг Монголоор дайруулахаар болж байгаа, тэгээд транзит тээврээс их орлого олж эдийн засаг удахгүй сэргэнэ гэж байгаа. Энэ хэр бодитой вэ

-Хийн хоолойг Монголоор дайруулна гэдэг хэцүү. Транзит тээврийн орлогоор мөнгө олох нь аж ахуйн нэгжүүдийн л асуудал. Төмөр зам, автозамын тээврийнхэн л олно. Гэхдээ төсөвт овойж оцойсон мөнгө орохгүй. Хийн хоолой гэснээс нэгэн түүх ярихад 1998 онд одоогийн УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр бид хоёр Илюмжиновтой уулзаж байсан юм. Тэгэхэд л Орос Хятадыг холбосон хийн хоолой татах тухай яриа эхлээд явж байсан. Илюмжинов чинь Ельцинтэй их дотно, ойрын хүн нь байлаа. Бас Отгонбаяртай нэг сургуульд сурч, дотуур байранд хамт амьдарч байсан юм билээ. Бид хоёр хийн хоолойн асуудлаар зорьж очсноо хэлээд гуйж байгаа юм. Хийн хоолойгоо Монголоор дайруулаач гэж. Тэгэхэд, Илюмжинов, энэ хоёр улс үнэ тарифаа тохироход бараг 10 жил зарцуулна. Энэ том тохироон дундуур гуравдагчаар танайхыг оруулна гэвэл дахиад хугацаа алдана. Тэгээд ч танайх шиг хариуцлагагүй улсын нутгаар ийм хариуцлагатай төслөө дамжуулахгүй, ер нь бүтэхгүй талдаа шүү гэж билээ Одоо бодоход үнэн байж. Хоёр хөрш маань 10 гаруй жил ярьж сая л тохирч гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Одоо бидний гуйлтаар Монголоор дайруулна гэвэл үнэ тарифын асуудал ахиад хөндөгдөж, гэрээний хугацаа дахиад хойшилно. Тэд тэгэхгүй. Бид л тэгээсэй гэж эндээ хүсээд, бараг болчихсон мэт аргацаасан PR-аар тархи угаагаад байгаа юм. Ер нь манайхныг эзэнгүй мэт, хэн дуртай нь хүссэнээ ярьдаг хариуцлагагүй улс гэдгийг хөршүүд хэлдэг. Дээрээ бодлогогүй мэт дуртай нь давхиж очоод нэг юм ярьдаг, дараагийнх нь очихоороо өөрийг ярьдаг нь хөршүүдийг залхаачихсан юм билээ. Тийм учраас танайхаас хэнтэй нь юу ярих, ярьсан нь баталгаатай эсэхэд итгэхэд маш хэцүү гэж гаднынхан хэлдэг.

“Монголын шилдэг нийтлэлчдийн клуб” танд таалагдаж байвал LIKE хийгээрэй.

http://otgonbayar.niitlelch.mn/content/6153.shtml

2014 оны 6 сарын 11

“Гоби Эксплорэйшн” компанийн ерөнхий захирал Б.Гандөш: Эдийн засгийг өсөлтөнд хүргэх геологийн салбарт буруу бодлого явуулж байгаа учраас Монгол Улс хүнд нөхцөлд байгаа юм

Монголын геологийн салбарт жинтэй хувь нэмэр оруулжбайр суурь, орон зайгаа бэхжүүлж чадсан “Гоби эксплорэйшн” компани 2003 онд гарын таван хуруунд багтах хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдан түүхтэй.Тус компанийн Ерөнхий захирал Б.Гандөш нь нийгмийн шилжилтийн үед Францад боловсрол эзэмшсэн геологич. Тэрээр Монголын геологийн салбарт анх удаа Канадын компани хөрөнгө оруулж, хувийн компаниуд байгуулагдаж эхэлсэн 2000 оны эхэн үеийнсаад бэрхшээл бүрийг даван туулж өнөөгийн амжилтандаа хүрсэн. Тиймээс тухайн цаг үед болж байсан үйл явдал, лицензийн наймаа, үндэсний компаниудийн өмнө тулгардаг хүндрэл, түүнийг даван гарах гарцын талаар ярилцсанаа хүргэе.

-Юуны өмнө та өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулна уу?

-Намайг Батмөнхийн Гандөш гэдэг. Говь-Алтай аймгийн Цээл суманд төрсөн. Миний хувьд дунд сургуулийн тавдугаар ангид сурч байхаасаа геологич болохоор шийдсэн. Миний өвөө нутаг орноо алган дээрээ тавьсан мэт сайн мэддэг, ховор сонин тогтоцтой эрдэс, чулуу цуглуулдаг, орон нутгийг судлах музейн идэвхтэн гишүүн, малчин, анчин хүн байсан юм. Өвөөгийн минь тамхины уутанд геологич хүний “нүд” болсон галт шил байдаг байлаа. Би зуны амралтаараа хөдөө өвөөгийндөө очиж мал ахуйд нь туслахдаа галт шилээр нь юм тодруулан харж, гал гаргаж тоглох их дуртай байж билээ. 1957 онд манай нутагт Зөвлөлтийн геодезийн баг газрын зураг зохиох ажлаар ирэхдээ орос хэл мэддэг өвөөгөөр минь газарчлуулсан гэдэг. Тус экспедицийн дарга нь буцахдаа өвөөд минь тэрхүү галт шилийг дурсгасан юм. Хязгаар нутагт амьдарч байсан өвөө минь дэлхийн II дайны төгсгөлд Монголчууд Япончуудтай тулалдсан “Чөлөөлөх дайн”-д оролцсон юм. Улмаар олзны Япончуудыг Зөвлөлтийн цэргүүдийн хамтаар тууж авч ирсэн аж. Ингэж явах үедээ ойр зуурын орос хэл сурсан нь хэрэг болж геодезийн багт хэлмэрч болсон түүхтэй. Бэлэгний галт шил нь надад геологич болох хүсэл мөрөөдлийг төрүүлсэн. Намайг долдугаар ангид байхад “Мэргэжил бүхэн сайхан” сэдэвт зохион бичлэгийн уралдаан болсон юм. 300 гаруй хүүхдээс би ганцаараа геологич болно хэмээн бичсэнийг хараад захирал маань их гайхсан гэдэг.

-Тэгвэл таны хувьд багаасаа л энэ мэргэжилд дурласан юм байна. Геологийн боловсролыг хэрхэн эзэмшиж, ажлынхаа гарааг эхэлж байсан үеэ эргэн дурсвал?

-Миний хувьд сонирхолдоо хөтлөгдөн 1983 онд Политехникийн дээд сургуулийн геологийн ангид элсэн суралцаад 1988 онд төгсөж байлаа. Тэгээд Мөрөнгийн зураглалын экспедицийн харьяа Бүлэгчилсэн зураглалын ангид Монгол Улсын анхны гавьяат геологич Д.Тогтох гуайн удирдлаган доор ажлынхаа гарааг эхэлж байснаа их азтай хувь тавилан гэж боддог юм. Тухайн үедГовь-Алтай аймгийн баруун тал тэр чигээрээ, Ховд аймгийн зүүн захыг хамарсан нэлээд том зураглалын ажилд оролцосон. Тэр үед Монгол, Зөвлөлтийн геологичид хамтарч ажилладаг байсан юм. Харин биднийг сургууль төгссөн жил буюу 1988 онд Монгол геологичдоор дагнасан зураглалын ангиуд шинээр зохион байгуулагдсан. Тиймээс манай төгсөлтийн Энхжин, Ганбаатар, Ганзориг бид дөрөв нэг ангид хуваарилагдан очиж байлаа. Тэнд Баатархуяг, Жанчив, Гансүх гээд олон мундаг геологичдоос их зүйл сурах боломж тохиосон. Геологич гэх бахархмаар сайхан мэргэжлээрээ ажиллаад 25 жил болоход, миний дурлаж байсан зүйл яг л мөн байсан. Сайн геологич агсан Гүрцоо бол миний хамаатны ах л даа. Тэрээр Говь-Алтай, Баянхонгор аймагт ажиллаж байхдаа намайг морь баригчаар ажиллуулж, багаас минь бэлдсэн. Оюутан болоод дадлагын ажилд гарахдаа Гүрцоо ахынхаа алхыг гуйж аваад л явж байлаа.

-Геологич бүр ямар нэг ашигт малтмалын төрлийг дагнан судалдаг. Таны хувьд ямар эрдсийг голчлон судалдаг вэ?

-Миний хувьд хээрийн үйлдвэрлэлээр нэг их удаан ажиллаагүй ч геологиосоо салаагүй. Ажлынхаа гарааг эхэлсэн Бүлэгчилсэн зураглалын ангид 1991 он хүртэл ажилласан. Учир нь 1990-ээд оны эхээр манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжин бүх зүйл хөдөлгөөнд орж, мэргэжилтэн бэлтгэхээр барууны орнууд руу залуусыг явуулж эхэлсэн. Тухайн үед хоёр Герман нэгдээгүй байлаа. Гадаад Явдлын Яамаар дамжуулан баруун Германы Академийн солилцооны албанаас хоёр хүнийг тоон зургийн боловсруулалтын чиглэлээр сургах болсон юм. Тиймээс яамны коллеги хуралдаад насны хувьд хөгшин, залуу хоёр хүнийг явуулах шийдвэр гарч талийгаач Баадай гуай бид хоёрыг сонгосон. Гэтэл Боловсролын яамнаас геодезийн багш Гүнчинсүрэн агсаныг хамт явуулж сургая гэсний дагуу ажлаасаа чөлөөлөгдөн герман хэлний курст сураад бичиг баримт бүх зүйлээ бүрдүүлсэн ч системийн ялгааны улмаас бид ганцхан зүйл дээр гацдаг байгаа. Манайд бол яамнаас үүрэг өгөөд л сургадаг байтал барууны орнуудад тухайн улсын их сургуулийн профессор багш сургах хүндээ өөрөө урилга явуулах ёстой байдаг аж. Тийм урилгагүй бол хичнээн мөнгө нь бэлэн, яамны зөвшөөрөлтэй байлаа ч нэмэргүй. Гэтэл манай улсын хувьд зүүн Германтай холбоотой байснаас баруун Германы нэг ч сургуультай холбоо тогтоогоогүй, интернэт бүү хэл факс ч гэж мэдэхгүй байлаа шүү дээ. Ингээд яахаа мэдэхгүй, шийдэж чадахгүй байсаар нэг жил өнгөрөв. Тэгээд нэг өдөр яаман дээр явж байгаад зураглалын Санжаадорж гуайтай таарч түүнд учир байдлаа хэлтэл “Геофизикийн экспедицид Франц руу хүмүүс явуулж сургах төсөл хэрэгжиж байгаа, хэрэв чи франц хэл сураад шалгалт өгөөд эхний гуравт багтвал тэр төсөлд хамруулая” гэсэн юм. Ингээд би гэдэг хүн дахиад л ажлаасаа чөлөөлөгдөөд 1991 оны гуравдугаар сард франц хэлний курст сурав. Шалгалтандаа тэнцээд Франц явах гэж бас их юм болсон. 1990-ээд оны эхээр зоригтой шинэчлэлүүд хийгдэж байсан үе л дээ. Тэр үед Геофизикийн экспедицид Саандар гуай Сансрын тоон зургийг боловсруулах төв байгуулна хэмээн сансрын хиймэл дагуул хөөргөдөг Францын СПОТ Имаж (SPOT Image) байгууллагатай очиж гэрээ байгуулсаны дагуу тус төслийг Парисын үндэсний банк 2.5 сая ам.доллараар санхүүжүүлэх болов. Манай улс тус арилжааны банкнаас зээл авахын тулд баталгаа болгож 145 мянган ам.доллар шилжүүлэх болзол тогтоосон юм билээ. Нэгэнт уг төсөл хэрэгжих нь тодорхой байсанучраас Францын СПОТ Имаж болон БРЖМ (BRGM) гэх уул уурхайн төрийн захиргааны байгууллагаас дөрвөн геологич Монголд ирж Улаанбаатарын эргэн тойронд хийгдэж байсан 1:50 000-ны масштабтай геологийн зураглалын ажилд түшиглэн СПОТ хиймэл дагуулын зургийг ашиглах төслийн ажил эхэлсэн. Одоогийн “Гачуурт” компанийн захирал Л.Чинбат, “Геосан” компанийн захирал Г.Ихбаяр бид гурав уг төсөлд хамрагдахаар болж тэдгээр Франц мэргэжилтнүүдтэй хамт ажилласан юм. Ажил дуусч Франц мэргэжилтнүүд нутаг буцсан ч Францаас урилга ирэхгүй байсаар 10 сар гарлаа. Уг нь хичээл есдүгээр сард эхэлсэн. Тиймээс бид Геофизикийн экспедицийн дарга асан А.Гүррагчаа гуайтай уулзахад манайд Францын Элчин Сайдын Яам байгаагүй учраас бидэнд Москва явах галт тэрэгний билет авч өглөө. Москвад очоод урилгаа хүлээсээр ахин нэг сар өнгөрөв. Тухайн үед электрон шуудан, факс гээч зүйл гараагүй байсан учраас Франц руу телекс явуулна. Тэр нь илгээгч болоод хүлээн авагч хоёр хоёулаа телексийн аппаратын ард сууж байгаад мэдээ явуулдаг зарчимтай багаж юм л даа. Нэг телекс явуулахад таван ам.долларын үнэтэй. Бид гурав олон удаа Франц руу телекс явуулсан даа. Тэгээд ч урилга ирдэггүй ээ. Учир нь тухайн үед манай улсад “алт, диллерийн хэрэг” мандаж Парисын үндэсний банк руу илгээх өнөөх 145 мянган ам.доллараа шилжүүлээгүй байсан юм билээ. Гэсэн ч болох л байлгүй гэж бодсон уу Францаас урилга ирж бидний гурван нөхөр Францын урд зүгт байрлах Тулуз хотыг зорилоо. Тулуз хотод 80 мянга гаруй оюутан суралцдаг, агаар сансрын чиглэлийн бүх сургуулиуд байрладаг олон улсын оюутны хотхон байдаг юм. Тэнд бид Парисын үндэсний их сургуулийн Пьер ба Мари Кюрийн нэрэмжит 6-р салбарын 5-р курсын программаар хичээллэж эхлэв. Тэнд он гартал сураад Парис хот руу шилжин суралцсан. Суралцах хугацаанд хэрэглэх бүх зардлыг цаанаас нь гаргадаг байсан учраас элчин сайдынхаа яаманд орлого оруулж байрладаг байлаа. Гэтэл бидний суралцаж байсан төслийн санхүүжилт зогсож, хичээл эхэлсний дараа хоцорч очсон бид гурав сургуулиа төгсч чадахааргүй болдог юм байна. Тухайн үед Монгол, Францын хооронд жилд цөөн тооны хүнийг хоёр улсын их сургуулиудад соёлын солилцооны шугамаар сургадаг байлаа. Монгол Улсаас Франц Улсад суугаа Элчин сайдаар ажиллаж байсан Мундагбаатар гуай биднийг уг солилцоонд хамруулах гэсэн юм билээ. Яг тэр үед манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжиж, дэлгүүрийн лангуун дээр давснаас өөр бараагүй болсон тухай ар гэрийнхнээсээ ирсэн захианаас уншиж мэдсэн. Ингээд Л.Чинбат, Г.Ихбаяр бид гурав одоохондоо манай улсад тандан судалгааны ажил тийм ч чухал биш, бид гурав сургуулиа төссөн ч очоод ажиллах нөхцөл бүрдээгүй. Тиймээс биднийг буцаагаад оронд нь нэг хүнийг нэг жилийн хугацаанд сургасан нь манай улсад илүү ашигтай юм байна гэж ярилцаж тохирсноо Мундагбаатар гуайд хэлсэн юм. Тэрээр биднийг үнэлсэн юм шиг байгаа юм, хөөцөлдөж байгаад өөр хөтөлбөрөөр Францын Засгийн газрын тэтгэлэгт хамруулж сургасан. Ингэж л бид гурав сургуулиа төгсөж 1992 онд нутагтаа ирсэн дээ.

-Их адал явдал туулж Францад боловсрол эзэмшжээ. Нутагтаа ирээд хаана ажилласан бэ?

-Биднийг Монголд ирэхэд манай яам татан буугдаж геологи, уул уурхай хоёрыг салгасан байсан учир би Геологийн төвд ажилласан. Тэр үед Германаас төсөл хэрэгжүүлснийг миний бие хариуцаж ажиллаж байлаа. Удалгүй засаг солигдож бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийснээр Эрдэс Баялгийн Яам байгуулагдсан. Улмаар Геологийн фонд, Эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, Геологийн төв лаборатори гурвыг нэгтгэн “Монголын Геологийн алба”-ыг байгуулж доктор Ж.Бямба гуай даргаар нь ажилласан юм. Мөн мэдээллийн фондын нэр “Гео мэдээлэл, тандан судалгааны үндэсний төв” болон өөрчлөгдөхөд геологич Д.Жаргалсайханы удирдлаган дор ажилласан. Тухайн үед олон шинэчлэл хийгдсэний нэг нь геологийн мэдээллийн санг бүрдүүлэх зорилгоор компьютерт материал шивж оруулах ажлыг эхлүүлсэн явдал юм.

Миний хувьд 1995 оноос “Газар холдинг” компанийн Гадаад харилцаа эрхэлсэн дэд ерөнхийлөгчөөр нэг жил гаруйн хугацаанд ажилласан. Улмаар 1996 оны дөрөвдүгээр сард Монголд хамгийн анх орж ирсэн Канадын “Каскадиа” компанийн анхны Монгол ажилтан болж зургаан жил ажиллаж байлаа. Тэр үеэс л Канадын компаниуд манайд орж ирж, Монголын олон геологичдийг ажилтай болгосон юм шүү дээ. Тухайн үед “Каскадиа” компани олон талбай авснаас гол орд нь Гацууртын алтны үндсэн ордбайсан юм. “Каскадиа” бол одоогийн “Сентерра Гоулд” компани юм. 1997 оны гуравдугаар сард “Каскадиа” компанид ажилладаг 10 Монгол геологич Канад, АНУ-ын алтны ордуудтай очиж танилцаж байлаа. Мөн 1997 оны сүүлээр би ажлаар Чили, Аргентин зэрэг орноор явж хайгуулын ажлын туршлага судлахдаа Андын нуруунд зураглалын маршрут хийж, Аргентиний Пампас, Патагонийн талаар машинаар аялан зэрлэг гуанако буюу лам гөрөөс харж хүүхэд ахуй цагтаа шимтэн уншдаг байсан “Капитан Грантын хүүхдүүд” романы баатруудын мөрөөр явж үзсэн маань мэргэжлийн маань л ач буян юм даа.

1997 онд дэлхий нийтийг доргиосон “Бре-Х” компанийн луйвар дэгдсэнийг та бүхэн санаж байгаа байх. Уг дуулианы уршгаар уул уурхайн салбар уналтанд орж, хөрөнгө оруулалт зогсон, шаардлага нь ч чангарсан. Үүний нөлөөгөөр “Каскадиа” компани олон геологичоо цомхотгосон харамсалтай үйл явдал тохиосон юм. 2002 онд “Каскадиа” компани “Сентерра гоулд” компани болон өөрчлөгдөхөд би хувийн компани байгуулая гэж шийдсэн юм. Нэг жилийн хугацаанд “Геосан” компанид Г.Ихбаяртайгаа хамт ажиллаж байгаад 2003 оны зургадугаар сард найз Ганзоригтой хамтарч “Гоби эксплорэйшн” компаниа байгуулсан. Бид “Каскадиа” компанид хамт ажиллаж байсан найз Дарамбазарыг “Сентерра гоулд” компаниас, “Mine Info” компаниас мэргэжил нэгт дүү Батболдыг компанидаа “урвуулсан” түүхтэй.

-“Гоби эксплорэйшн” компани байгуулагдаад 11 жилийн нүүрийг үзжээ. Өнгөрсөн хугацаанд амжилттай ажиллаж үндэсний шилдэг компаниудийн тоонд зүй ёсоор багтсан. Тэгэхээр үзүүлсэн амжилтаасаа товчхон сонирхуулвал?

-Бид компанийнхаа үйл ажиллагааг анх үйлчилгээгээр эхэлсэн. Тухайн үед одоогийн “Айвенхоу майнз” компанийн охин компани болох “MX Capital” буюу сүүлд нэрээ “Asia gold” хэмээн өөрчилсөн компани Монголд дөнгөж орж ирж байсан юм. Бид тус компанийн үйлчилгээний ажлыг аваад нэг УАЗ фургон, нэг пажеро жийп автомашин, гурван гэртэйгээр ажлаа эхэлж байлаа. Манай нэг салбар компанийн захирал, олон улсын шатрын холбооны мастер, ангийн анд Төвсанаа, Ганзориг хоёр маань геологийн ажлаа хариуцан, жолооч, тогооч, орчуулагч гэсэн зургаан хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр Өмнөговь аймгийн “Зүүн буйлсан” гэдэг газарт “Asia gold” компанийн геологийн ажил болоод үйлчилгээг нь хариуцан ажиллаж эхэлсэн юм. Тухайн үед лиценз авахад хялбар байсан ч газар нутгаа тэр чигт нь хамарчихаагүй байсан юм шүү. Харин сүүлд лицензийн наймаа өргөжиж байна, хээл хахууль их байна гэж зарим хүмүүс шуугисаар байгаад ийм хэмжээнд хүргэсэн.

Тухайн үед манайхан нүүрсийг огт сонирхдоггүй байсан. Ганзориг бид хоёр “Asia gold” компанид хайгуулын лицензийн талбай ялгаж өгөхдөө нүүрснээс өөр юмгүй хоосон газар гээд маш их талбайг ялгаж орхиж байсан юм. Гэтэл өнөөдөр нүүрснээс үнэтэй зүйл үгүй болжээ. Өнөөгийн “МАК” компанийн ашигладаг “Нарийн сухайт” чинь ашиглалтын хоёр жижигхэн талбайтай, одоо ашиглаж буй “SGS” компанийн “Овоотын орд” нээгдээгүй, талбай нь сул байсан. Уг нь тэр үед тус талбайг авах боломж бидэнд бүрэн байсан ч нүүрс сонин биш гээд ялгасан хэрэг. Гэтэл хэдэн сарын дараа “Айвенхоу майнз” компани Өмнөговийг лицензээр битүү бүрхсэн. “Asia gold”, “Айвенхоу майнз” компанитай гэрээ байгуулж салбар нь болоод хөрөнгө оруулалт нь тогтворжиж, манай компани ч “Asia gold” компанитай олон жил хамтарч ажиллах хугацаандаа нэлээд бэхжиж авсан. Улмаар 2004 онд бид геологи, аж ахуйн үйлчилгээгээ салгаж “Гоби Кейтеринг” нэртэй охин компаниа байгуулсан нь одоо ч амжилттай ажиллаж байна. Түүнээс хойш геологийн чиглэлээр дагнан ажиллаж байна. 2005 оноос бид 1:50 000–ны масштабтай геологийн зураглалын тендерт оролцож эхэлсэн. Манай компани зураглалын ажил явуулдаг гурван багтай. Бид зураглалын ажилд оролцож эхэлснээс хойш гурван тайлан хамгаалж дөрөв дэх төсөл дээрээ ажиллаж байна. Мөн “ГОС 200” төслийн нэг ажил хийсэн. Түүнчлэн өөрсдийн хайгуулын талбай дээр ажилладаг геофизикийн багтай болсон. Геодезийн хэмжилт, гидрогеологи, шороон ордын хайгуул болоод бусад ашигт малтмалын хайгуулыг өөрсдөө хийж байна.

-Та одоо эзэмшиж буй лицензүүдээ хэрхэн авч байсан бэ?

-1996 онд “Каскадиа” компани 17 талбайд хайгуулын лиценз авч ажилласан юм. Сүүлд гол хөрөнгө оруулагч нь болох “Камеко Гоулд” компани тухайн талбайгаас зөвхөн алттайг нь сонирхоно гээд хойд Хэнтийн бүсийн гурван том лицензийг л авч үлдсэн. Тиймээс бид ирээдүйтэй гэж сонгосон талбайнууддаа лиценз авчөөрсдөө хайгуулын ажил хийхийн тулд 2005 онд нэлээд хэдэн лиценз авсан. Түүний дотор Хөвсгөлийн Цагаан-Уул, Баянхонгорын Хул морьт болон Говь-Алтай аймгийн Балин толгойн талбайнууд багтдаг. Тухайн үед нүүрс ч олны анхаарлыг татаж эхэлсэн учир Говь-Алтай аймгийн Төгрөг, Цээл сумдын заагт оршдог Хүрэн голын нүүрсний сав газарт хайгуулын лиценз авч тус талбайд ажиллаж эхэлсэн. Биднийг ажиллаж байхад “Рио Тинто” компани санал тавьснаар “Рио говь” нэртэй хамтарсан компаниа байгуулж, тус компанийн хөрөнгө оруулалтаар 2006 оноос өнөөг хүртэл хайгуулын ажил явуулж байна. Манай төсөл “Рио Тинто”-д арай жижигдсэн учир тэд 2011 онд өөрсдийнхөө хувийг Австралийн “Хүннү Коул” компанид худалдсан. Уг талбай нэлээд хэцүү тогтоцтой л доо. Одоо “Хүннү Говь-Алтай” нэртэй компанийнхаа нэр дээр хайгуулын ажлаа үргэлжлүүлж байна. Хэзээ нэгэн цагт уурхай болох байх. Энэ бол бидний нэг амжилт. Бидний бас нэг амжилт бол Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт олж илрүүлэн хайгуул хийсэн “Мандал”-ын молибдений орд юм. 2005 оноос хойш бид санхүүгийн боломжиндоо тулгуурлан зөвхөн гадаргуугийн судалгаа хийж байгаад 2010 онд “Ордгео” компанийн өрмөөр 1000 метр өрөмдөх төсөвтэйгөөр ажиллаж эхэлсэн. Тухайн газар нь нэлээд уулархаг, хазгай, түүний дээр бид санхүүжилт багатайгаас талбай засах техникгүй гарсан учраас анх төлөвлөсөн цэгээсээ 150 метр хазайж дөрөв дэх цооног буюу бидний нэрлэдгээр 22 дугаар цооногийг өрөмдсөн юм. Сарын дараа дээжийн лабораторийн шинжилгээний хариугартал 22 дугаар цооног маань бараг тэр чигээрээ молибдений агуулгатай гарсан байлаа. Бидний хувьд тухайн үед молибдений үйлдвэрлэлийн агуулгын талаар сайн мэдэхгүй байсан учраас интернетээс энэ тухай мэдээллийг хайж үзсэн. Дэлхийн жишгээр молибдений үйлдвэрлэлийн агуулга нь 0.06 хувь байдаг юм байна. Гэтэл бидний олсон молибдений агуулга дунджаар 0.2 хувь байсан нь дэлхийн дундаж жишгээс 3-4 дахин их гэсэн үг л дээ. Уг 22 дугаар цооног өнөөг хүртэл манай хамгийн сайн агуулгатай нь хэвээрээ байгаа. Бид хөрөнгө босгоод долдугаар сараас хайгуулын ажилд гараад анх22 дугаар цооногийг өрөмдөхөөр төлөвлөж байсан цэгтээ 23 дугаар цооногийг өрөмдөхөд юу ч гараагүй. Хэрэв бид 22 дугаар цооногийг анх төлөвлөсөн цэгтээ өрөмдсөн бол бид энд юу ч алга гээд талбайгаа буцааж өгөөд “Мандал”-ыг хэзээ ч олохгүй байсан биз. Бид уг ордын нөөцийг Австралийн JORC стандартаар тогтоогоод тайланг нь Монгол стандартаар бичиж байна. “Каскадиа” компанид байхдаа Ганзориг, Дарамбазар бид гурав Гацууртын ордыг нээсэн багийн бүрэлдэхүүнд ажиллаж байснаа бас л их хувь заяа гэж үздэг. “Каскадиа” компанийн эзэмшиж байсан лиценз болох Эдрэнгийн нурууны ард хоёр ч орд бий. Нэг нь “Хул морьт” юм. Түүн дээр Австралийн “Вояжер Ресурс” компанитай хамтран “Хул морьт майнинг” гэж компани байгуулан ажиллаж байна. Тус ордыг анх “Геосан” компанийн геологичид илрүүлсэн юм. Сүүлд 2004 онд би уг талбайн лицензийг нь авснаар манай мэдэлд шилжиж, анхны есөн цооног өрөмдснөөр зэсийн орд болох ирээдүй нь бодитой харагдаж эхэлсэн. 2013 онд бид уг ордын 100 гаруй мянган тн-ны зэсийн нөөцийн тайланг батлуулсан. Энэ орд маань цаашид үйл ажиллагаа явуулна. Түүнээс 100 гаруй км-ийн цаана байрлах “Балин толгой”-н алтны ордын нөөцийг саяхан хамгаалсан. Мөн Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын нутаг Нарангийн голд манайхан алтны шороон орд илрүүлэн хайгуул хийж нөөцийг нь хамгаалсан. Түүнчлэн бид барилгын материалын чиглэлээр ажилладаг. Говь-Алтай аймагт тоосгоны шаврын ордын хайгуул хийж, тайланг нь хамгаалаад нутгийн найз Нэргүйтэйгээ хамтран үйлдвэр байгуулж, цементийн түүхий эдийн “Дөрвөлжин”-гийн ордын хайгуулын ажлыг дуусган нөөцийг нь батлуулснаар мөн үйлдвэр барих хэмжээнд яриа хэлэлцээ явагдаж байна. Тэгэхээр бид өнгөрсөн хугацаанд нэлээд хэдэн орд нээж, хайгуул хийн нөөцийг нь улсынхаа эрдэс баялгийн санд бүртгүүлжээ. Бид олсон ордуудынхаа гидрогеологийн нөхцлийг тогтоох болон усан хамгамжийн судалгааг өөрсдөө хийдэг. Мөн багагүй хэмжээний газрын гүний усны нөөц олж илрүүлсэн.

-Геологич бүрийн хүсэл зорилго нь шинэ орд нээх байдаг шүү дээ. Харин таны хувьд энэ мөрөөдлөө хэдийнэ биелүүлсэн юм биш үү?

-Геологич бүр орд нээхийн төлөө явдаг гэж хэлж бас болохгүй л дээ. Учир нь энэ салбар маань барилгын суурийн судалгаанаас эхлээд асар өргөн хүрээтэйгээр эх дэлхийгээ судалдаг. Ашигт малтмалын чиглэл бол геологийн шинжлэх ухааны нэг л салбар. Яг энэ чиглэлээр ажиллаж буй геологичийн зорилго бол мэдээж шинэ орд нээх. Тиймээс миний хувьд ашигт малтмалын геологичийнхоо хувьд хүсэл мөрөөдлөө биелүүлсэн. Олсон ордоо уурхай болохыг харах нь геологичийн эцсийн зорилго. Бидний олсон ордуудаас уурхай болох хэмжээний хэтийн төлөв сайтай нь бий.

-10 жилийн өмнө гарын таван хуруунд багтахаар бүрэлдэхүүнтэйгээр байгуулагдаж байсан “Гоби эксплорэйшн” компани өдгөө 200 гаруй ажилтантай, үзүүлсэн амжилтаараа Монголдоо нэлээд дээгүүрт орох үндэсний компани болж өргөжиж чадсан нь яахын аргагүй таны гавьяа. Олон хүний амьдралыг хариуцахын зэрэгцээ ашигтай ажиллахад менежмент, удирдах ур чадвар шаардлагатай байдаг нь дамжиггүй. Таны хувьд энэ тал дээр ямар зарчим баримталж ажилладаг вэ?

-Би мундаг менежер, бизнесмэн биш ч гэлээчадварлаг хамт олон, сайн баг бүрдүүлэхийн тулд хүний хөгжилд чиглэсэн бодлого баримталж ажилладаг. Мэргэжилтнээ дэмжиж, өсч хөгжих боломжийг нь бүрдүүлсэн байхад тухайн хүнээс үр бүтээл гаргадаг шүү дээ. Манай компанийн ажилчдын дийлэнх нь залуус. Бид жил бүр бүх шатны сургуулийн оюутнуудыг компанидаа дадлага хийлгэдэг. Тухайлбал, Налайхын ТМС-т сурч байгаад манайд дадлага хийгээд одоо ШУТИС-д дэвшин суралцаж буй гурван залуу байна. Бид дадлага хийж буй оюутнууддаа цалин олгохын зэрэгцээ сургалтын төлбөрийг нь төлж урамшуулдаг. Тухайн оюутан өөрөө хичээж ШУТИС-д дэвшин суралцах юм бол бид сургалтын төлбөрийг нь хариуцдаг. Бид боловсон хүчнийхээ мэдлэг боловсролыг ахиулахын тулд сургаж, амьдралд нь чадлынхаа хэрээр тусалж дэмжихийг зорьж байна. Ер нь олсон орлогоо хамт олонтойгоо л хуваалцдаг даа. Хүмүүсийг нэгтгэж, баг бүрдүүлэхэд нөлөөлдөг нэг хүчин зүйл нь спорт байдаг шүү дээ. Тиймээс манай компани ажлын байрныхаа залгаа спорт заал барьсан. Ажилчид маань зааландаа тоглож тэмцээн уралдаан зохион байгуулдаг. Манайхан их спортлог. Шатар, гар бөмбөг, дартсын багтай. Мөн бид компанийн нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлах үүднээс орон нутгийн тамирчдыг дэмжиж тэмцээн уралдаанд оролцоход нь санхүүжүүлдэг. Мөн манай Төвсанаагийн удирддаг “Gobi chess” шатрын клуб Хөвсгөл аймагт жил бүр шатрын тэмцээн зохион байгуулдаг. Таеквондогийн тамирчин Мягмарбаяр байна. Ингээд яриад байвал нэлээн урт яриа болох байх.

-Геологийн ажил бол багийн хөдөлмөрийн үр дүн байдаг. Чадварлаг хамт олонг бүрдүүлэхийн тулд юун дээр илүү анхаарах ёстой вэ?

-Миний бодлоор сайн баг бүрдүүлэхийн тулд залуусын идэвх санаачлагыг дэмжиж тэдэнд ажил даалгаж, үлгэр жишээ болохуйц сайн ахлагч сонгож өгөх юм. Тухайн багийн гишүүд хоорондоо нөхөрсөг, бие биедээ тусалж, мэдлэгээхуваалцдаг байх ёстой юм. Харин багуудыг нэгтгэж хамт олон болгохын тулд ажиллах нөхцөл, ахуй хангамжинд нь ихээхэн анхаардаг. Манай компани шинээр ажилд орсон геологич бүртээ компьютер, GPS, алх, ажлын иж бүрэн хувцас гээд хамгийн сайн чанартай эд зүйлсээр хангадаг. Мөн залуусынхаа хэлний мэдлэгийг нь ахиулахын тулд компани дээрээ англи хэлний багш ажиллуулдаг. Хүссэн хүн нь англи хэлний багшаар хэл заалгаж мэдлэгээ ахиулж болно. Мөн хөдөлмөр хамгаалалт гээд олон төрлийн сургалт явуулж, номын сан байгуулж, сурч боловсрох нөхцлийг нь хангаж өгдөг. Хэдийгээр би өөрөө бүгдийг нь хэрэглэж амждаггүй ч залуустаа ашиглуулах үүднээс олон улсын янз бүрийн мэргэжлийн байгууллагад элсэж, хэвлэл мэдээлэл ашиглах эрхийг нь авч өгдөг.

-Мэргэжлийн компани удирдан авч явахад хүндрэлтэй зүйл байдаг уу?

-Геологийн компанийн хувьд зах зээл, санхүүжилттэй холбоотой хүндрэлүүд үүсч байна. Дэлхийн зах зээл дээр ашигт малтмалын үнэ буурч уруудах цикл рүүгээ орлоо. Гэтэл ийм хямралтай үед өнгөрсөн жилээс эхлэн улстөрчдийн гаргаж буй янз бүрийн шийдвэрүүд нь нэрмээс болж, дотоодын компаниуд ажилгүй болж сөхөрч байна. Үүнээс өөр хүндрэл гээд байх зүйл бол алга.

-Геологийн хувийн компани байгуулан амжилттай ажиллахад хамгийн чухал зүйл нь юу вэ?

-Геологийн компани байгуулан амжилттай ажиллахын үндэс суурь нь ерөөсөө л итгэл даах чадвартай сайн мэргэжилтэнтэй болох явдал. Түүнийг дагаад хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ гэсэн үг. Уг нь хувийн бизнес эрхлэх нь зөв л дөө. Гэхдээ манай зах зээл хязгаарлагдмал учраас уг асуудал хүндрэлтэй байдаг. Тиймээс залуус эхний ээлжинд боломжийн компанид ажиллаж туршлага хуримтлуулах хэрэгтэй. Миний хувьд 15 жил мэргэжлээрээ ажилласны дараа хувийн компаниа байгуулсан. Манайд ажиллаж байсан залуусаас ахиухан мөнгө олохын тулд хувийн компани байгуулаад гарсан нь бий. Ажил нь урагштай байгаа нь ч байна, бас амжилтгүй яваа нь ч дуулдах юм. Ер нь мэргэжилдээ үнэн сэтгэлээсээ хандаж ажиллах ёстой. Хүн сонирхож дурласан ажил мэргэжилдээ амжилт гаргадаг. Түүнээс биш ирээдүйд геологи, уул уурхай ашигтай юм байна гээд энэ мэргэжлийг сонгож болохгүй. Манай компани олон орд олж, амжилттай ажиллаж байгаагийн гол түлхүүр нь мэргэжилдээ эзэн болсон сайн геологичдийн хүч хөдөлмөр юм.

-Монголын геологийн хувийн компаниудбайгуулагдаад төдийлөн урт хугацаа туулаагүй байна. Тэгэхээр дотоодын компаниудийн онцлог нь юу байдаг вэ?

-1990-ээд оны эхээр манайд геологийн салбар зогссон. Хүмүүс учраа олтлоо 4,5 жил будилж 1990-ээд оны дунд үеэс л хувийн компаниуд байгуулагдаж эхэлсэн шүү дээ. Дотоодын компаниудийн онцлог нь юутай харьцуулж байгаагаас шалтгаалах байх. Нэг үеэ бодвол үндэсний компаниуд аж ахуй, боловсон хүчний хувьд боломжийн хэмжээнд хүрсэн. Гагцхүү геологийн компани байгуулвал ашигтай юм байна гээд хязгаарлагдмал зах зээл дээр ажилгүй зогсч байгаа нь олон байгаа байх. Тухайлбал, манайд өрмийн маш олон компани байна. Тэднээс өрөмтэй болоод өрөмдөж чаддаг нь хэд байгаа вэ гэдэг нь бас л асуудалтай шүү дээ. Хамаг хөрөнгөөрөө үнэтэй тоног төхөөрөмж худалдан аваад зах зээлийн гадаад дотоод хүчин зүйлийн нөлөөгөөр ажилгүй зогсож байгаа нь олон. Тэднээс шалгарч гарвал цаашаа явна. Миний таньдаг Канад, Австралийн олон геологичид хос мэргэжилтэй байдаг. Тухайлбал, Том Драун гэдэг Канад геологич ажилгүй зогссон үедээ дунд сургуульд математикийн багшаар ажилладаг. Том компанийн ерөнхийлөгчид хүртэл давхар мэргэжилтэй байдаг юм билээ. Нэлээн нэртэй компанийн Австрали захирал байдал хэцүүдээд ажилгүй болох үед үхрийн ферм дээрээ ажилладаг байх жишээтэй. Ер нь геологичид өөр чиглэлийн давхар мэргэжилтэй болох хэрэгтэй, бид ч гэсэн энэ талаар бодох ёстой. Манайд үүнийг ойлгоод өөр салбарт ажиллаж хүнд үеийг давж байгаа хүмүүс бас байна.

-Үндэсний компаниудийн хувьд хоорондоо уялдаа холбоотой ажиллах, бие биедээ итгэж мэргэжлийн хувьд туслалцаа авч хамтран ажиллах тал дээр дутагдалтай байдаг гэж үзэх хүмүүс бий. Үүнтэй та санал нийлэх үү?

-Итгэлийг нэг дор олдог зүйл биш л дээ. Тухайлбал, манай компанийн ерөнхий геологич Нийслэлхүүг энэ салбарт ажилладаг хүн бүрмэднэ. Олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж байж бусдад итгэл төрүүлдэг юм. Түүнээс дөнгөж шинээр байгуулагдсан хэний ч мэдэхгүй компанид тэр бүр итгэж ажил даалгахгүй шүү дээ. Тиймээс итгэл олж авахын тулд тухайн хүн өөрөө боломжийн компанид чухал албан тушаалд хүртлээ ажиллавал хүмүүс түүнийг таньж мэддэг болно. Хүний итгэлийг олж автлаа хөдөлмөрлөж зүтгэх хэрэгтэй.

-Үндэсний компаниуд санхүүгийн бүрэн чадамжтай болж хөл дээрээ босоход тулгардаг хамгийн том бэрхшээл юу байдаг вэ?

-Ажилтай л байвал санхүү нь бэхжинэ шүү дээ. Шинэ тулгар байгуулагдаж буй компаниудийн хувьд яаралгүйгээр аажим аажмаар ажиллаж байж санхүүгийн чадамжтай болно. Гэхдээ бас “том” болсон ч санхүүгийн хувьд бүрэн найдвартай болохгүй. Тэр хэрээр л нүсэр зардал гарна. Үндэсний компаниудын өмнө тулгардаг гол бэрхшээл бол хөрөнгө оруулалт. Улсын хөрөнгө оруулалт үнэндээ алга.Тухайлбал, 1:50 000-ны масштабын геологийн зураглалын санхүүжилт нь чанартай ажиллах нөхцлийг бүрдүүлж өгөхөөргүй хэмжээтэй байдаг. Аль болох бага төсвөөр ажиллах төсөл бичсэн нь тендерт ялдаг. Бидний хувьд1:50 000-ны масштабын геологийн зураглалын ажлыг бизнес гэж огт хардаггүй, үүнээс ашиг олдог ч үгүй. Үндэсний компанийн хувьд зураглалын ажилд оролцоё, олонд танигдах ёстой гэсэн үүднээс л уг ажлыг чанартай хийдэг. Тиймээс улсаас төсөвлөсөн мөнгөнөөс илүү зардал гаргаж байж тухайн ажлыг гүйцэтгэдэг. Энэ жилийн /2013 он/ тендерт гэхэд хөл дээрээ тогтсон гэхээсээ илүү жижиг 70 орчим компани оролцсон сураг дуулдсан. Тэгэхээр улсын төсвөөс илүү зарлагатай судалгааны ажлыг ямар хэмжээнд хийх нь тодорхой байх. Ийм үед улс биднийг дэмжихгүй байна гээд гоншгоноод суулгүй өөрсдөө зүтгэх л хэрэгтэй болоод байна. Гэхдээ төрөөс геологийн салбарыг өөд нь татаж, үндэсний компаниудаа босгохын тулд дэмжлэг болохуйц бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй юм. Үүний тулд улсын төсвийн үнэлгээг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй ч одоогоор тэр хэмжээний санхүүжилт нь алга. Бид хийсэн ажлынхаа үнэлгээг удаан хүлээж байж арай гэж л авч байна. ЭЭдийн засгийг өсөлтөд хүргэх геологийн салбарт буруу бодлого явуулж байгаа учраас Монгол Улс хүнд нөхцөлд байгаа юм. Үүнтэй зэрэгцээд дэлхийн зах зээл хүнд байна. Манай улсын хувьд түүхий эдээ урд хөрш рүүгээ л гаргадаг. Гэтэл манайд тээвэрлэлтийн асуудал маш муу. Хятадууд манайхаас тээвэрлэлтийн өндөр зардалтай түүхий эд худалдан авч байхын оронд Австрали, Канадаас далайгаар авах нь тэдэнд илүү ашигтай нь ойлгомжтой. Бид нэгэнт л Хятадын цаана байгаа улс орнуудад ашигт малтмалаа хүргэж чадахгүй учраас тээвэрлэлтийнхээ асуудлыг даруйхан шийдэх хэрэгтэй шүү дээ. Гэтэл шалдар булдар зүйл яриад л хоорондоо маргаад байх юм.

-Гадны компаниудийн хувьд тухайн улсынхаа хөрөнгийн биржээр дамжуулан хөрөнгө оруулагт татах бүрэн боломжтой байдаг. Харамсалтай нь манай улсын хувьд одоо хэр нь ийм таатай нөхцөл бүрдээгүй байна. Ямар зүйлийг хэрхэн сайжруулвал энэ асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой гэж та боддог вэ. Ер нь хөрөнгө оруулагч олох, санхүүгийн чадамжтай болох асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх ёстой вэ?

-Уг нь бид Монголын Хөрөнгийн бирж дээр гарч болох л байх. Гэхдээ геологи хайгуулын ажил хийж үйлчилгээ үзүүлэх, орд олоод түүнийгээ уурхай болгох хоёр тусдаа асуудал. Манайхан аль алиныг нь хослуулдаг. Одоогоор лиценз олголтыг зогсоосон учраас төвөгтэй болж. Хайгуул хийж орд нээхгүйгээр зөвхөн үйлчилгээний ажил эрхлээд хөрөнгө оруулагчийн мөнгийг буцааж өгнө гэвэл бэрх. Дэлхий нийт юуч үгүй төслийг “ногооноороо” гэж ярьдаг юм. Тийм төсөлд хөрөнгө оруулагч олно гэвэл хэцүү, бараг л боломжгүй зүйл.

Манайд хайгуулын олон компани хэрэггүй л дээ. Жил бүр ШУТИС, МУИС, Газарчин гэсэн гурван сургууль геологич бэлтгэн гаргаж байна. Ер нь нийлүүлэлт нь эрэлтээсээ давчихсан байдалтай байна шүү дээ.

-Хувийн хэвшлийнхэн гадны хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжиж, компаниа өргөжүүлэх сонирхолтой байдаг. Харин гадаад зах зээлд гарах боломж хэр байдаг вэ?

-Гадаад зах зээлд гарахын тулд хэл маш сайн сурсан байх хэрэгтэй л дээ. Харамсалтай нь сайн геологичид хэлний мэдлэг муутай байдаг бололтой. Арай сэргэлэн, гадаад хэл эзэмшсэн нэг нь геологидоо тийм ч сайн биш байх юм. Ер нь хэл сурна гэдэг өөр төрлийн авьяас бололтой. Хэрэв дэлхийн зах зээл тогтвортой байгаад хэлний зохих мэдлэгтэй, барууны стандартыг ойлгосон байхад гадагшаа гарах боломжтой. Манай компани гадаад зах зээлд хараахан гараагүй байна. Харин “Геосан” компани Австралийн компанитай хамтраад гадаад улс оронд геофизикийн ажил хийж байгаа. “Айвенхоу майнз” компанид ажиллаж байсан геологичид Австралид ажиллаж байна.1996 оны үед Канадын компани орж ирж байх үед өрөмдлөгийн ажлыг Индонез, Филиппиний мэргэжилтнүүд хийдэг байсан. Харин өдгөө Монгол залуус уг ажлыг гардан хийж чадаж байна. Геологичдийн хувьд ч гэсэн гадаад улс орны гэхээсээ илүү Монголчууд ажиллаж байна шүү дээ.

-Ер нь цаашид төр засгаас ямар шинэчлэл хийснээр үндэсний геологийг бүрэн утгаар нь хөгжүүлж, дотоодын компаниудаа чадавхжуулах боломжтой болох вэ?

-Дотоодод хангалттай хөрөнгө байхгүй учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр манай уул уурхай хөгжих боломж одоогоор алга. Үндэсний нэлээд хэдэн уул уурхайн томоохон компанитай болох хэрэгтэй байна. Харамсалтай нь манайд ийм нөхцөл алга. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хэрэггүй гэж түлхэж болохгүй. Австрали, Канад, АНУ-д хэдэн мянган уурхай байдаг. Тухайлбал, Австралийн “Супер пит” гээд далд уурхайгаас ил уурхай болсон олон жилийн түүхтэй алтны маш том уурхай байна. Тус уурхайн ирмэг нь Калгурли гэдэг хотын захын айлаас 150 метрийн зайтай оршдог. Бид нүүдэлчин соёлтой малчин хүмүүс. Тиймээс газрыг аль болох хөндөхгүй гэсэн сэтгэлгээ маань одоо хэр нь хадгалагдаад уул уурхайтай харшлаад байна. Харин Австрали, АНУ, Канадад анхнаасаа газрын баягийг нь ашиглах гэж газар бүрээс цугласан хүмүүсээс бүрддэг болоод ч тэр үү, арай өөр ханддаг юм шиг ээ. Гадны улс орнуудад олон мянган уурхай үйл ажиллагаа явуулж байлаа гээд газар нутаг, байгаль сүйдэж мөхөөд байгаа зүйл алга. Манайхны хувьд байгаль орчноо хамгаалах шаардлага, технологийг нь хууль эрхзүйн орчноороо тас хийтэл хориглосон. Үүний тод жишээ нь “урт нэртэй” гэх хууль. Ингэснээр байгаль орчныг хамгаалсан гэвэл тэрэн шиг худлаа зүйл байхгүй. Харин ч засаг захиргаагүй, эргээд буух эзэн хариуцагчгүй “нинжа” нарыг хөхүүлэн дэмжиж байна шүү дээ. Үүний оронд хариуцлагатай компаниудад татварын хөнгөлөлт үзүүлэх зэргээр ажиллаж болно. Хайгуулын жижиг компаниуд олборлогч компанийн адил ашгийн татвар төлж байна. Ийм байхад хайгуулын үндэсний компани өсөн дэвжих боломжгүй. Ер нь салбараа бүхэлд нь дэмжсэн бодлого үнэхээр үгүйлэгдэж байна. Уул уурхайн ашиглалтын улмаас байгаль орчин сүйдсэн нь үнэн. Гол нь хариуцлагаа өндөржүүлж, улстөржиж хийрхсэн, шийдвэрүүдээ зогсоох хэрэгтэй байна.Олон нийтээр хэлэлцүүлж буй “Ашигт малтмалын хууль”-ийн шинэчилсэн найруулгын хувьд геологичдоо дэмжсэн гэж ярих л юм. Хар ухаанаар бодоход хуулиар далайлгаж байгаад ажил олгоно гэж байхгүй биз. Уг нь дэлхийн жишгээр явах юм бол аяндаа зах зээл нь бүрдэх учиртай юм. Мэдээж квот тогтоож болно. Гадныхан бүгдээрээ “бурхан” байдаг юм биш. Ялангуяа дэлхий даяар уул уурхай хөгжиж буй энэ үед сайн геологичид үгүй болсон. Манайд чулуугаа ч танихгүй шахам гадны геологичид ирчихсэн явж байх л юм. Харин манай залуус хэлийг нь удаан сурч байгаа ч гадныхнаас сурах зүйлээ маш хурдан сурдаг. Хамгийн гол нь энэ салбарыг дэлхийн стандартын дагуу хөгжүүлэхэд дэмжсэн хууль эрхзүйн орчин хэрэгтэй байна.

-Төр засгаас оновчтой зөв бодлого хэрэгжүүлж чадахгүй байгаагийн улмаас геологи, уул уурхайн үндэсний томоохон компаниуд олноороо төрөн гарч чадахгүй байна гэсэн үг үү?

-“Хайгуулын мэдээ” сэтгүүлээр дамжуулан геологичдийн санаа бодлыг төр засгийнханд хүргэж, ард түмэнд зориулан үнэн мэдээлэл түгээх шаардлагатай байна. Улстөрчид халааснаасаа унагасан зүйлээ буцааж авах гэж байгаа юм шиг хандах болж. Геологичдийн хүч хөдөлмөр, хичээл зүтгэлээр бий болсон зүйлийг авах гээд хэрүүл хийгээд байхаар ард түмэн буруу ойлгоно шүү дээ.

-Цаг зав гаргаж ярилцсан танд баярлалаа.

Д.ОЮУНЖАРГАЛ

http://haiguuliinmedee.niitlelch.mn/content/6150.shtml

2014 оны 6 сарын 6 [Уншсан тоо: 45584]

-Монголын бурхан шашинтны төв, Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамцтай хийсэн ярилцлага-

Нэг. Бурханы шашин бол жаргалын тухай сургаал

-Яриа эхлэхийн өмнө нэг юм тохирох уу,

-за, юу юм бол доо?

-Та бид хоёрын яриа хүүхдийн хүмүүжлээс цөмийн зэвсэг, ариун цэврийн үзлэг, ер нь юу руу ч орсон бурханы шашинтай холбогдоно

-За тэгж таарна

-Тийм болохоор жирийн бид бүхэн цөмийн зэвсэг, ариунцэвэр мэтийг ярихдаа хэрэглэдэг энгийн үг хэллэгээр хариулт өгөөрэй гэж танаас хүсэх байна.

-Тэгэлгүй яах вэ? Угаасаа бурханы шашин чинь олон түмэнд л зориулагдсан, жирийн хүнээс төгс гэгээрэгч, нүгэлтнээс буянтан болох зам мөрийн сургааль хөтөлбөрийн цогцлол шүү дээ.

-Бурханы сургааль юуны тухай өгүүлдэг талаар асуух нь ухаалаг биш гэдгийг ойлгож байна. Мэдээж нигүүлсэнгүй сэтгэл, энэрлийн тухай сургааль гэж бид хардаг. Гэхдээ л ингэж асуумаар санагдаад байна.

-Ингэж асууж бололгүй яах вэ, асуух ч цаг мөн. Яагаад нигүүлсэх хэрэгтэй, энэрэх учиртай байгаагийн цаад учир шалтгаанаас яриагаа эхлэе л дээ.Ухаант хүмүүний амьдралын зорилго нь жаргалтай амьдрах явдал билээ. Харин жаргалтай амьдрахын тулд жаргал гэж юу болохыг таньсан, түүндээ хүрэх зөв арга замыг олсон байх учиртай. Түүнчлэн жаргалаас хагацуулагч зовлон гэж юу болох, түүнээс зайлсхийх арга учрыг мэдэх хэрэгтэй болно. Энгийнээр хэлэхэд, хорвоогийн амьтны хүслэн болсон аз жаргал гэж юу болохыг Таних,түүнд хүрэхийн тулд зовлонгоос гэтлэх, улмаар төгс гэгээрэлд хүрэх зам мөрийн тухай сургаал гэж Бурханы шашныг ойлгож болно.

Чи жаргамаар байгаа юм чинь бусад ч бас тэгмээр байгаа. Та зовлонгоос салахыг эрмэлзэж байгаа шиг хорвоогийн олон амьтан гачаал бэрхшээлээсээ гармаар байгаа. Чи бие хэл сэтгэлээрээ төгөлдөршиж, хамаг бүгдийг нигүүлсэн хайрлахын хэрээр өөрөө бусдын хайр энэрэлд багтана. Бурханы шашин гэдэг бол зөвхөн зөвшөөрөөд, дагавал болчих үзэл суртал огт биш. Гэгээрэлд хүрэх замнал, хүний сэтгэлийг төгс төгөлдөр болгох тодорхой дэс дараа, шат эрэмбийг агуулсан хөтөлбөр юм.

-Загалмайн шашинтан хүнд библи хэмээх ариун судар буй. Түүнийг л уншаад шүтээд явахад болдог. Харин бурханы шашин болохоор боть ботиороо тавиур дүүрэн, сан дүүрэн судар байх юм. Буддист болохыг хүссэн хүнд энэ бүхнийг хараад шантармаар байх юм биш үү?

-Бурханы шашин товчхондоо хүрвэл товч. Бурхан багш “итгэл бишрэл”,“үйлийн үр” гэдгийг зөвшөөрч байгаа бол бурхны шашинтан болох тухай сургадаг. Харин үйл гэж юу болохоос эхлээд үр нь яаж гардаг хүртэл, сэтгэлийн гэм нисванис хэмээгчээс эхлээд түүнийг яаж дарахыг ойлгуултал, зөв сэтгэл төлөвшүүлэх арга барилаас эхлээд гэгээрэлд дөтлөх хүрэх замын хөтөлбөрийг хүртэл олон аймаг савыг багтаасан мэдлэг дадлагын их ертөнцийг багтаахад дэлхий дүүрэн ном бичсэн ч хүрэлцэхгүй шүү дээ.

Зовлон гэж юу болохыг таниад, түүнийг шалтгааныг олоод, түүнээс гарах учиртайг ухаараад, гаргах арга замаар нь замнах ийм дөрвөн үнэний чанадад нэг номоор, нэг курс дамжаагаар хүрчих аргагүй. Мэдлэгт хүрэхэд хугацаа орно, мэдлэг нь дадал болоход бас хугацаа орно. Ийм болохоор бурханы шашны номыг нялх багаасаа эхлээд насан турш үзэж судлаад ч дуусгаж, эцсийн шатанд хүргэж бардаггүй.Энд хуврагын замналаар явах тухай ярьж байгаа шүү дээ.

Шинжлэх ухааныг бүгдийг нь ганц номонд багтаагаад бүрэн мэдээд авахаа байг гэхэд дунд сургуульд үзэж мэдвэл зохих зүйлийг ч нэг ботид чихэж ойлгуулах аргагүй. Тийм болоод хүүхдүүд 10 гаруй жил дунд сургуульд сурж байж дундаж иргэний боловсролын дундаж шатыг дүүргэдэг биз дээ. Харин Бурханы шашныг ойлгох, судалж эхлэхэд дөхөм болох номууд “Бодь мөрийн зэрэг” , “Гэгээрлийн зам мөрийн тухай сургааль” зэргээс эхлээд бишгүй байдаг.

-Тэгвэл лам болж амьдралаа зориулаад ч чинадад нь хүрдэггүй номын үр шимийг гэр орноо тэжээх, үр хүүхдээ өсгөхийн хажуугаар ухаарч ойлгох аргагүй юм биш үү?

-Юмыг ингэж харвал хуврагууд л гэгээрээд бусад нь угаасаа зовох тавилантайгаар мунхагийн харанхуйд үлдэх учиртай гэсэн шиг төөрөгдөл болно. Хүн болгон жаргах хүсэлтэй бөгөөд жаргах эрхтэй. Жаргахын тулд бие хэл сэтгэлээ ариусгаж буянтай сайн үйлийг бүтээх учиртай. Зөв сайн үйл буюу буян үйлдэхийн хэрээр түүний сайн үр боловсорч, хүсээд байгаа аз жаргал чинь ирнэ. Тэгэхээр өнөө “Хүүхдийн хүмүүжил бүх нийтийн үйлс” гэлээ гэдэг шиг буддизм бол амьд бүгдийн үйл хэрэг. Тийм учраас бурханы шашинтнууд “Эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд” хэмээн зорилгоо тодорхойлдог юм байна гэж ойлгож болно.

Харин тодорхой бүлэг хүн эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтанд тусын тулд энэ насаа зориулахаар хувраг болдог. Бичиг үсэг сурах нь доктор болох хүнд ч хэрэгтэй, жолооч болох хүнд ч хэрэгтэй байдаг. Бурханы шашныг ингэж ойлгож болно.

-Бурханы шашин шүтэхэд баахан түвэг уддаг шашин юмуу гэсэн ойлголт байна. Үнэхээр ч “Нөхөр Буддад илтгэх нь. Миний бие өнөөдрөөс эхлээд танай талд орлоо” гэхээр л болчихгүй. Чи эхлээд үйлийн үрийг ойлго, дараа сэтгэлээ номхотго…гэх мэтээр ахиад явчихдаг явдал бас байна аа.

-Дээр ярьсан. Үр яах гэж байна вэ, ургаж цэцэглэхийн тулд. Оюун ухаан яах гэж байна вэ, ухааран гэгээрэхийн тулд. Оюун ухаантай төрсөн атлаа төөрөгдлийн мананд явсаар үхвэл үр болж бүрэлдсэн атлаа ургах цэцэглэхээ үзэлгүй шувуунд идүүлэхтэй адил юм.

Юун өмнө Буддын шашин мэдлэгээр дамжсан итгэл үнэмшил дээр суурилсан шашин гэдгийг хэлмээр байна.Шүтлэгтэй байхад боловсрол мэдлэг чухал. Бурханы шашин мухар сүсэгтэй байхыг буруушаадаг. Бурханы номыг ухаарах, үнэнд хүрэх хамгийн сайн арга бол эргэлзээ гэж сургадаг. Нэг талд “Миний үгийг дагахгүй бол баларна” гэж номлож байхад “Миний сургаалийг эргэлзээгээр шалган бататгаж бай” гэх бурханы сургааль энэ талд байна.

Яаж ч бодсон бурханы ариун сургаалыг бишрэн дагах нь буян мөн. Буян учраас сайн үр гарна. Гэвч Бурханы шашинтан байх нь түүнд хамаг юмаа даатгаад, өмгөөлөл хамгаалалд нь багтаад явахаас хамаагүй дээгүүр утгатай. Түүний сургаалийг ойлгож, явсан замнал, заасан замыг нь дагасаар төгс гэгээрэлд хүрч орчлонгийн зовлонгоос ангижрах тухайд болж буй яриа юм. Баян хүн өөрийгээ дагасан, зарагдсан улсаа тэтгэн, амь зуулга залгуулах нэг утгатай. Харин өөрийг нь дагасан улсад аж төрөх ухаан зааж, өөр шиг нь дутагдах гачигдахын зовлонгүй болгоод байна гэвэл бас өөр. Баахан болхи жишээ л боллоо, гэхдээ иймэрхүү маягаар гэгээрлийн замыг бүдүүвчилж бас болно.

Хоёр. “Дээр”-ээс зурсан тавилан гэж байдаггүй

-Хувь тавилан, заяа зураг гэдэг ойлголт тэгэхээр их сонин болоод ирж байна.

-Зовох жаргах нь чиний урьд өмнийн сайн ба муу үйлийн үр боловсорсны дүн гэж Бурханы номд сургадаг. Тийм учраас дээрээс, ямар нэг дээд хүчнээс зурагдсан хувь тавилан гэж байхгүй. Харин чи өөрөө хувь тавилангийнхаа зохиогч, заяа төөргийнхээ зураач нь юм. Ингээд үзэхээр хүний хувь тавиланд нөлөөлдөг, дээрээс чиглүүлдэг “бүтээгч эзэн” байхгүй болохыг бурханы сургааль хэлдэг. Чи жаргаж байгаа нь хэн нэгний шид нөлөө бус урьд өмнө хийсэн сайн үйлийн чинь үр. Иймд өөрөөрөө бахархахын сацуу сайн үйлд улам шамд. Зовж байгаа нь дээд хүчний шийтгэл, хэн нэгний хорлол бус чиний үйлдсэн нүгэлт үйлийн үр боловсорсон хэрэг. Иймд бусдыг буруутгахын оронд үнэнийг ухааран сэхээрч, зовлонгоос салах, жаргал болж боловсрох сайн үйлийн үрийг соёолуулах учиртай.

-Ингээд бодохоор улс үндэстний хувь тавилан гэдэг нь иргэдийн үйлийн үрийн нийлбэр юм уу гэж бодогдож байна.

-Тэгж үзэж болно. Наанадаж л бурханы шашинтай, түүнийг номлох лам хуврагатай, буяныг цэцэглүүлэхийн төлөөх өглөгийн эзэнтэй газар төрөхүйц буян үйлдсэн болоод л бид энд төрөл олсон хэрэг. Шашин номоо түймэрдэж, багш хуврагуудаа хөнөөсөн харанхуй үеийн ард гарч, шашин суртал сэргэсэн ардчилалтай золголоо. Эрх чөлөөнд хүрэх нь ховор сайханболомж бөгөөд түүнийг хайрлаж, энхрийлэх учиртай гэж гэгээн мэргэд сургасан. Шива Лха гэгээн “Эрх чөлөө олдохын цагт түүнийг энхрийлэн хамгаалаарай. Эрх чөлөөгөө хамгаалж чадахгүй болнүгэл хилинц, зовлонд унана”гэж сурган айлдсан байдаг юм. Ардчилал, эрх чөлөөг тогтоож эдлэхийн тулд хичээх, зүтгэх учиртай. Өнөөгийн дэлхийд эрх чөлөөтэй байх боломж олдоод байхад түүнийг тогтоож чадахгүйн жишээ олон харагдаж байх юм.

-Эрх чөлөөгөө яаж хамгаалах вэ гэсэн асуултад хүн бүр л нэг хариу хэлэх байх. Харин бурханы шашны үүднээс харвал ямар санаа бууж байна.

-Сэтгэлээ хянах нь эрх чөлөөгөө хамгаалах суурь болно. Сэтгэлд боловсорсон бүхэн хэл, биеэр дамжин хэрэгждэг.Жишээлэхэд, хүн сэтгэл санаа буруутаад эхлэхээр биеэ авч яваа байдал, харц нь нэг биш болоод ирнэ. Тэр хэрээрээ бусдын хүндлэл хүлээх аргагүй, хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амаргүй нэгэн болж эхэлнэ. Цаашлаад дүр төрх нь нийтийн зэвүүцэл, дургүйцлийг төрүүлээд эхэлдэг. Улмаар үг хэл буруутаад ирдэг. Хүнд “Чи яадаг хулгайч вэ” гэж хэлж байгаа хүний өөдөөс сайхан үг хэлэх аргагүй. “Та сайхан зусч байна уу” гэсэн мэнд яавч гарахгүй. Харин уур цухал шингэсэн “Хуц, чамд ямар хамаатай юм бэ” гэхчлэнгийн үг л гарна. Ингээд хүмүүсийн сэтгэл харилцан самуурч хэрэлдээд ирэхээр амар тайван амьдрал алга болно. Амар тайван амьдралыг дагаад эрх чөлөө алга болно. Оронд нь бие, хэл, сэтгэлээрээ эвдрэн, догширсон ааштай хүмүүст л таарсан тийм орчин бүрэлдэнэ.

-Там, диваажин гэдэг ойлголт олон шашинд оршиж, суртал ухуулгынх нь гол хэрэгслэл болж ирсэн. Төр нь хууль зөрчвөл шоронд хийхээр далайлгаж, шашин нь нүгэл үйлдвэл тамд унахаар айлгадаг.

-Мөрөөрөө явсан хүнийг эрлэгийн элч ирээд чирж аваачаад тамд хийчихдэг юм биш. Тамыг бид өөрснөө бүтээж, түүндээ унадаг. Заримдаа, нүдэн дээр, сайн сайхан элбэг хангалуун амьдарч байсан айл гэнэт өөрчлөгдөөд эхлэх нь байдаг даа. Эхлээд эцэг эхийнх нь зан авир сонин болно. Энэ нь сэтгэлд гарсан хувирлын үр шүү дээ. Гэрийн эзэн гэнэт архи уугаад эхэлдэг ч юмуу, эхнэр нь арай л биш болоод явчихна. Улмаар амьдралын хэмнэл өөрчлөгдөж мөнгө цаасаар гачигдана. Хүүхэд нь сургууль дээрээ юунаас юм болж гадуурхагдан тэнэмэл золбин болно. Улмаар траншейны зуугуулуудтай нийлнэ. Гэнэт гэрийн эзэн хүнд өвчинд нэрвэгдэж улмаар нийгмийн ёроолд хаягдана. Там гэж энэ л биз дээ.

Зөв сайхан үйлийн үрээр нүдэн дээр цэцэглээд амьдрал нь сайхан болоод хүссэн унаа тэргээ хөлөглөөд, үр хүүхэд сайн сайхан сургуульд ном үзэж, баяр дээр нь баяр нэмээд, дээр нь олны ам ч зөв гэж жигтэйхэн явж байгаа айл бас л бишгүй. Диваажин ингэж л сайн үйлийн үрээр бүрдэж байгаа юм биш үү?

-Бурханы шашны дайснууд гэж хэн бэ, тэднийг хэрхэн дарах вэ?

-Бурханы шашны дайсан бол нисванис. Эд бол ямар нэг улс үндэстэн, өөр шашинтны нэр биш. Харин хүний сэтгэлийг хорлож байдаг, зовлонгийн шалтгаан болж өгдөг хүчин зүйлсүүдийн нэр. Сэтгэлдээ байгаа нисванисын хорлолыг дарж чадаагүйн гайгаар л буруу зам мөрт орж, алдаатай суртлыг даган, аврал гэгээрлийн замаас төөрдэг. Дайсан гадаа биш дотор сэтгэлд бий гэж сургадагийн учир энэ. Бурханы сургааль зөвхөн өөрийгээ шүтсэн, дагасан улсыг аврахын тулд бус “эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтан” хэмээх нэршилд багтаан амьд бүгдийг авран зөв зам мөрт хөдлөх нь бурхан шашны зорилго гэж үздэг.

-Бурханы шашин болбоос амьдралын идэвхгүй зарчим баримталдаг учраас хөгжлийн тушаа болдог. Харин өрнөдийн орнууд христосын шашинтай учраа хөгжсөн. Таны олонтаа сонссон байж болох мөрүүд байгаа биз?

-Тиймээ ингэж их сурталчилдаг байсан. Энэ нь ХХ зууны гучаад онд шашин, бурханаа сүйтгэснээс хойшхи үед өрнөдөд боловсрол эзэмшсэн, христосын шашны эсрэг атеизм үзсэн, бурханы шашныг огт мэдэхгүй хүмүүийн гаргасан яриа, ойлголт. Удаах нь яалт ч үгүй өөрийн шашнаа сурталчилах ажлын хэсэг. Үнэн хэрэгтээ Христийн шашин л шинжлэх ухааны танин мэдлэхүйтэй зөрчилдөж байснаас биш буддын шашин тэгээгүй. Буддын шашны судлагдахуун нь ертөнцийн үүсэл гарлын тухай сургааль хийгээд ерөөс байгалийн шинжлэл биш. Бурханы шашин хүний сэтгэлийн тухай, зөв амьдралын тухай номлол сургаал. Тийм учраас дэлхий бөөрөнхий байх нь, нар явдаггүй дэлхий эргэдэг тогтоцтой нь, орчлонгийн гүнд хар нүхтэй эсэх нь Буддын сургаалийг хөндөхгүй, хор болохгүй, зөрчилдөхгүй. Харинч 18-р зууныг хүртэл харанхуй бүдүүлэг, ядуу зүдүү явсан Европт шинжлэх ухаан ялалт байгуулснаар хөгжил дэвшлийн үүд нээгдсэн юм шүү.

Гурав. Алив үндэстний бусдаас ялгарах нүүр царай нь

шашин, уламжлал нь байдаг

-Дэлхий даяараа ижилсэж байгаа өнөө үед улс үндэстний ялгарах нүүр царай нь уламжлалт шүтлэгээс үүдэлтэй үндэсний ёс заншил л боллоо, мөн үү?

-Бид наанадаж 300 жил, цаанадаж хоёр мянган жил бурханы шашинтай амьдарсан. Монгол хүний ертөнцийг үзэх үзэл, зан заншил, ааш аягт Бурханы шашин нэвт шингээстэй байдаг. Хорвоод мэндлэх шинэ хүнийг угтахаас эхлээд айл гэр болж голомтоо бадраах хүртэл, өвөг дээдсээ үдэх, уламжлалт шинэ оноо ёслохоос өгсүүлээд найр наадам хийх дэг ёсыг оруулаад бурханы шашны бэлгэдэл, итгэл бишрэл шингээстэй.

Хүүхдийг эхийн хэвлийд олдохоос эхлэн хорвоод ирсэн насыг нь тоолж, одоогийнхоор бол сурлага, хүмүүжлийн ажлыг нь эхлүүлдэг. Хэвлийдээ үр тээж яваа эх нь муу юм бодохгүй, муухай үзэгдэл харахгүй, сэтгэл түвшин, баяр баясгалантай байж байгаад амаржих учиртай. Орчин тойрныхон нь ч гэсэн ийм үүрэг хариуцлагыг хуваалцана. Өнөөгийн хөгжингүй орнууд саяхнаас үүнийг ойлгож хэрэгжүүлэх болж.

Төрсөн хүүхдийг угаах, нэр өгөх бүгд утга учиртай. Нэр өгөхөд хэдэн зүйлийг анхаардаг. Юуны өмнө эцгийн нэр, овогтой хоршихуйц дуудлага үетэй байх. Ухаандаа, Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж гэхэд маш нийцтэй хэлэгдэж байгаа биз. Түүнчлэн гарсан гариг өдөртэй уялдуулан нэрлэдэг. Өвчин ороодог, хүүхэд тогтдоггүй айлд мэндэлсэн бол тохиолдож болох аюул заналаас зайлсхийсэн нэр өгөх нь бий.

Хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх нь хүний үлдсэн амьдралын хэрэг. Өтлөх насны аз жаргалын утга нь үр хүүхэд сайн сайхан явахад байдаг. Иймд хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх нь маргаашийнхаа аз жаргалын үрийг тарьж байгаа хэрэг. Андашгүй дээ, сайхан дээл хувцас өмсөөд, инээд хөөр дүүрэн яваа ахмуудтай уулзахад үр хүүхдээ сайн өсгөж хүмүүжүүлсэн, тэднийхээ сайн яваагаар бахархсан улс байдаг. Гундуухан яваа, хүнтэй уулзахаас бэргэсэн хөгшчүүлийг асуухад хүүхэд нь өрд орж байрыг зараад үрчихсэн, архинд ороод хамаг юмаа зараад уучихсан, тэднийгээ олигтой хүмүүжүүлээгүйн горыг амссан хөөрхийс харагддаг. Хүүхдээ муу хүн болгоё гэж хэн бодох билээ, гагцхүү түүнд тавих анхаарлаа цалгардуулсан, үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээ дутуу ухамсарлаж зөнд нь орхисны л үр шүү дээ.

-Нүүдэлчин айлын хөвүүд охид гэрлэх уламжлалт ёсон тодорхой байдаг. Харин хот сууриныхан өрнөдийн ёсоор хуримлаж байна. Энэ шинэчлэл хувиралд буддистууд хэрхэн өөрийн онцлогоо хадгалан зохицох ёстой юм бол?

-Амьдрал бол үргэлж баяжин шинэчлэгдэж байдаг зүйл. Хорвоогийн агшин зуур хувиран өөрчлөгдөж байдаг тэр чанарыг л бурхан шашин голлон хэлж өгдөг юм. Уудам тавиу нутагтаа цөөхүүлээ, цаг зав ихтэй амьдран сууж байхад хэвшин тогтсон зарим ёс зан үйл хотшин суурьшсан өнөөгийн амьдрал шинэчлэл нэхэх нь зүй тогтолтой зүйл. Жишээлэхэд, цай сүүнийхээ дээжийг тэнгэр хангайдаа өргөх нь өвөг дээсийн ариун ёс мөн. Гэхдээ орон сууцныхаа цонхоор шанага шанагаар өргөл цацал үйлдэх нь гудамж талбай бохирлохоос эхлээд хүний толгой рууюм асгах, машин тэргийг нь муухай болгох сөрөг үр дагавартай. Хичнээн сайхан үйл гэж бодож хийлээ ч бусдыг уурлуулж, хүнийг хохироож үйлдвэл юуны буян байх билээ.

Жишээлэхэд, манайх дээжүүдээ жижигхэн данханд хурааж байдаг сүүлхэнд нь гадаа, хээр өргөдөг юм. Гол нь хоол цайныхаа дээжийг тэнгэр хангай байгаль дэлхийдээ өргөх сэтгэл байгаа болохоор болоод явчихна.

Манай хийдэд хуримын ёслол хийсэн хосууд ирж ёсолдог сайхан заншил бий болоод байна. Энэ нь өвөг дээсийн шүтээн, зан заншилд хүндэтгэл илэрхийлж байгаа сайхан хэрэг. Дэмжин зохион байгуулах учиртай гэж үзэж байгаа. Хуримыг бид эхлээд Жанрайсиг дуганд ёслуулж үзсэн. Зун болоод байвч хүйтний улирлад халаалгагүй учраас бэрх юм билээ. Одоо тэргүүн хамбын өрөөнд хийж байгаа. Өрөөний хэмжээнд захирагдаад хүргэн, бэрийн талын голлох цөөн хэдэн зочныг оруулдаг. Тэдний өөрсдөө сонгож авсан, эсвэл бидний зүгээс гэрлэгсдийн жил, гаригийг шинжин санал болгосон гэр бүлийн шүтээн бурханыг аравнайлан гардуулдаг. Мөн эхнэр нөхөр, улмаар эцэг эх, эмээ өвөө болох ариун барилдлагын учир, үүрэг хариуцлагыг сурган хэлж, ерөөл бэлгэдлийн шинжтэй ёслол үйлддэг болсон. Энэ улам өргөжих байх.

-Хурим хийхэд тохиромжтой өдөр ховор болтой. Зарим ховор сайн өдрөөр Хуримын ордонд 24 цагийн турш ёслол болох нь бий юм гэсэн.

-Өдөр судрын хувьд бол цөөхөн хэдэн өдөр манайхны ой санамжид үлдсэнтэй холбоотой. Шашин бурхан хориотой, өдөр судар харуулбал үзсэн үзүүлсэн хоёр хэрэгт ордог хатуу бэрх үед хүмүүс нийтээрээ мэддэг хэдхэн “хурим хийхэд сайн” өдөр байсны нэг нь намрын дунд сарын 17 юм. Тэрнээс биш сайн өдөр олон, аргагүйдсэн үед хийх засал нь буй. Гагцхүү манай зурхайчид хамтарч нэгдсэн ойлголтод хүрэх замаар шийдэх асуудал олон байгаагийн нэг нь.

Өвөг дээсээ нутаглуулахдаа булшлах, хайлуулах, агаарт хайлуулан өргөх ёсууд уламжилж ирсний дотороос ил тавихыг шүүмжлэх нь их болж. Уул нь амьдралынхаа сүүлчийн мөчид газар дэлхийг ухаж төнхөхгүй байх хүсэл, биемахбодио араатанд хаяж өлийг дарснаар юун түрүүн амьтан цатгах, улмаар түүнд идүүлэх ээлжтэй байсан нэг амьтныг аварч буян үйлдэх утгатай эд л дээ. Өнөөдөр шүүмэлэл нэлээн дагуулж байгаа. Гэхдээ зарим хөгшчүүл өөрснөө ингэж нутаглуулахыг гэрээслэдэг учраас амаргүй байдаг юм билээ.

-Монгол хүний баатарлаг дайчин чанарыг сэргээх цаг боллоо гэж уриалах боллоо. Номой дорой болгосны буруутан нь… гээд орхихоор та тэртэй тэргүй гүйцээн ойлгоно. Би ч “амаар үйлдэх” нүглээс зайлах ач холбогдолтой юм.

-Тиймээ, социализмын үед буддын шашныхаа мөн чанарыг ойлгоогүй хүмүүсийн гаргасан суртал нэвтрүүлгийн үг ярианы хэсэг байна. Гол хариулт нь бидний өмнөх ярианд гарсан. Харин орхигдслн санааг үргэлжлүүлэн ярихад, амьдрал үргэлж сайжирч, хорвоогийн олон амьтан орчлонгийн хүрдээс аврагдах, гэгээрэх боломж руу улам бүр дөтлөсөөр байгаа цаг юм, өнөөдөр. Ямарч үндэстэн түүх судраараа бахархалгүй л яахав. Гэхдээ дайнч түрэмгий явсан үеэ ид бах болгож, тийм араншингаа сэргээх юм ярьж байх юм. Гэтэл цагийн юм цагтаа л байдаг.Олон зууны тэртээд цэрэг зэвсгээр гайхуулж явахад тийм араншин зохидог байсан биз, харин өнөөдөр үгүй. Хоёр хэт их гүрний дунд хоёр сая гаруйхан тоотой монголчууд догшин түрэмгий байгаад амьтны дургүй хүргэхээс өөр юунд хүрэх вэ. Харин амьтны эвийг олж, бодолтой амьдарч байж ардчилал, тусгаар тогтнолоо үргэлжлүүлэн хамгаалах цаг. Зөөлөн нь хатуугаа идэж, ус чулуугаа элээдэг гэж өвөг дээдэс сургасан. Нэг сагсуу бодлогогүй хүний хийсэн үйлдлийн балгаар мөрөөрөө яваа өч төчнөөн гэмгүй монгол хүн хохирч үлддэг нь бишгүй. Эх оронч үзэл гэдэг бол хаана ч явсан үндэстнийхээ нэр төрийг бодож, миний хийсэн бодлогогүй явдлын балгаар миний араас яваа монгол ах дүү минь хэлмэгдэн хохирох вий гэж сэрэмжлэн явахын нэр юм байгаа биз дээ. Ардчиллын зарчимд “Нэг хүнний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагдана” гэж сургадаг даа.

-Монголыг монгол болгож харуулдаг бас нэг зүйл наадам, цагаан сар хоёр байна. Даяаршиж ижилссэн энэ цаг үед биднийг “Энэ бол монголчууд” гэж ялгаруулдаг. Наадмын өдөр цөмөөрөө монгол дээлээ өмсөөд, наадмын хуушуураа идэх үнэхээр сайхан.

-Тиймээ, цагаан сар, наадам хоёр монгол хүнийг монгол харагдуулдаг. Хуучин оны сүүлийн өдрүүд их учиртай. Өвлийн адаг сарын 29-н есөн гэхэд өр ширээ барагдуулж, үнс тоосноосоо салж, харин битүүнд ам зөрсөн улстайгаа хөөрөг зөрүүлэн цайруулж, эв найраа сэргээдэг. Бид “талархлын өдөр” гэж гадаадынхныг дууриан тэмлэглэж байна. Муухай гэх гэсэн биш. Харин өвлийн адаг сарын битүүнийг “бие биенээ уучлах”, “гэмээ цайруулах” үндэсний өдөр болгож яагаад болохгүй гэж. Ийм өдөртэй байх нь гэмээ цайруулах, нэгийгээ уучлах гээд завдаж чадахгүй яваа улсад сайхан боломж шалтаг болж өгнө. Ингэснээрээ хуучин жилийн сайн, муу бүхнийг хуучин онд нь үлдээж байгаа хэрэг. Тэгээд шинийн нэгэнд аж төрлөө цоо шинээр, улам сайхнаар эхэлнэ. Мөрөө шинээр гаргаж байгаа нь ийм учиртай, гэм алдаа, элдэв бүхнээ хуучин ондоо үлдээгээд амьдралаа шинээр эхлэн анхны ариун мөрөө гаргах бэлгэдэл шүү дээ.

-Тасарсан бүхэн эргэн залгалдахад гардаг завсар зааг, уяа холбооны зөрүүг бид 1990 оноос хойш хангалттай амслаа. Энэ үе бол тасарсан шүтлэг, тасалдсан зах зээл, тасалдаж орхисон зүй ёсны хөгжлийн замтайгаа эргэн залгагдах үе байсан.

-Бид урагшилж байна. Шашин номоос нь салгаад хаячихсан ард түмэн яаж төөрөх, будилах ёстой вэ, бид түүнийг л дайрч байна. Өнөөгийн лам хуваг, сүм хийдийг хориод жилийн өмнөхтэй зүйрлэшгүй болсон. Сүсэгтнүүд ч мөн адил.Гадаад хэлээр болоод төрөлхи хэлээр гарч байгаа бурханы ном сургаалийг уншиж судалсан сүсэгтнүүдтэй харьцаж байгаа манай лам хуврагуудын шашны болоод иргэний боловсрол ч хамаагүй ахисан.

Хүн ард чөөр болсон. Бид ерөөд онд хогоо үүдэндээ асгаад, гэр доторхио гоёж эхэлсэн. Гоё тавилгатай гэрээсээ гарах, орохдоо хогон дундуур явдаг байсан. Түүнийгээ анзаарч ухаараад орцоо цэвэрлээд жижүүртэй болоод эхэлсэн. Одоо үүд орчноо хамтаараа тохижуулж, хот маань өнгө зүсээ улам л засаж байна. Бусдын юмыг хайрлаж байж өөрийн юм сайхан болно гэдгийг бид ухаараад явж байна.

Жолооч нар бие биедээ ямар найрсаг болж, яарсан нэгэндээ зам тавьж, урдуураа оруулаад өгдөг болж эхэлсэн нь юутай сайхан. Манайхны зарим нь урдуур нь машин орохоор бөөн уур болоод түрүүнд нь гарч байгаад тоормосоглох зэргээр аягладаг нь үнэхээр муухай. Ямар ч учир шалтгаантай яарч явж байж болно оо доо. Зайлуул, эмнэлэгт хэн нэгэн бие нь муудаад эмч нь “Уулзах учиртай хүн байвал одоо дууд” гэснийг дуулаад хагас ухаантай амьтан яарч явж болно. Зовлон хэнийг ч тойрохгүй шүү дээ.

-Шашны хэрэгт төр оролцохоо больсонд таагүй байдаг гэж дуулаад их гайхсан. Ямар учиртай юм бол?

-Шашныг хянаж цагдаж байсан үеийг мөрөөссөн юм бол биш. Ер нь үндэснийхээ шашин мөргөлийг тэтгэх үүднээс төрийн халамж чухал болохыг хэлсэн юм. Энэ нь дотор нь ороод сүм хийдийг хэргийг хөтлөхдөө биш.

Сүм хийд оршин тогтноход хөрөнгө хэрэгтэй. Өглөг харамжаас бүрдэж буй сан нь сүм дуганаа өөд татахад , зан үйлийн хэрэгцээг хангахад хүрэлцэж байна уу, үгүй юу гэдгийг харах ёстой. Ингэж чадаагүй сүм хийд харамжаа нэмнэ. Харамж нэмэгдээд сүсэгтний боломжоос давбал тэд сүм хийдээс зайгаа барина. Эцсийн дүндээ шашин сүм хийд хүний сэтгэлийг зөөлрүүлж ариусгах үүргээ биелүүлэж чадахгүйд хүрнэ. Тэр хэрээр үндэстний сэтгэл эвдэрч хямрана. Тэгэхээр шашны оршин тогтнол нь яах аргагүй төрийн хэрэг. Тиим учраас Германд гэхэд 10 хувийн татвар авч түүнээ сүм хийдэд зориулдаг байх жишээний.Өнөөдөр хот, ялангуяа нийслэлд байгаа сүм хийд оршин тогнох хэмжээний өргөл, хандивтай байгаа. Харин хөдөө нутгийн сүм хийдүүд цагаан сараар цуглардаг жаахан харамжаас өөр юмгүй. Тэд хамбын цалин дөчөөд мянга, ламынх хорь гучин мянга орчим гэж надад хэлдэг.

-Та Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталсан депутатуудын нэг. Хуулийг батлаж дуусах ёслолын үеэр яг юу бодогдов?

-Лам хуваргууд ХХ зууны эхний хоёр хувьсгалд оройлж, хамтарч орж тусгаар тогтнолоо сэргээлцсэн. Харин монголд тогтсон улаан засаг тэднийг хамгийн түрүүн цаазалж, хэлмэгдүүлэн, улс төрийн эрх чөлөөг нь хассан.Харин шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаад гарахад юуны өмнө монголын лам хуврагууд 1937 онд эрх чөлөөгөө хасуулнаар эхэлсэн харанхуй үе өнгөрснийг мэдэрсэн. Лам хуврага хүн ард түмнийхээ төлөө үг хэлж, улс орныхоо хэрэгт оролцож болдог үе эхэлснийг харж бахадсан даа.

http://tsenddoo.niitlelch.mn/content/6138.shtml