Эх хэлний дархлаа, түүнийг тойрсон асуудлаар ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Л.Болдтой ярилцлаа.

-Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн анхаарлын төвд эх хэлний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал хөндөгдөж, ихээхэн шүүмжлэлд өрт өх боллоо. Эрдэмтэд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би өөрийнхөө байр суурийг л хэлье. Монгол хэлний нийгмийн үнэлэмж суларч байгаа тухай Их хурлын танхимаас жирийн малчны хот хүртэл, улсын Ерөнхийл өгч өөс эхлээд хувь иргэн хүртэл ярьж байна. Энэ тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ч бичих боллоо. Өнөөдөр бид цоо шинэ орчинд амьдарч, амьдралын хэв маяг маань илүү хурдтай болж байна. Үүнээсээ болоод юманд хайнга хандах нь түгээмэл болоо юу даа. Энэ нь эх хэлээрээ аливааг илэрхийлэх явцад бүр ч тод мэдрэгддэг. Тухайлбал, хурдтай байх гэж улайраад нягталж боловсруулааг үй зүйл гаргах, сэтгэгдэл бичиж байна гээд хүн доромжлох зэрэг зохисг үй хэрэглээ давамгай болжээ. Монгол хэлээр бүрэн төгс илэрхийлэх бололцоотой зүйлийг харь үгээр халтар хултар оноох ч юм уу. Энэ бүх байдал нь эх хэлнийхээ нийгмийн үүргийг сулруулахад зохих нөлөө үзүүлж байгаа юм. Хэлний дархлаа гэж сүүлийн үед их ярьдаг боллоо. Дэлхийд байсан олон жижиг үндэстний хэл мөхөж байгаа талаар янз бүрийн юм дуулчихаад “Аюулын харанга дэлдэж байна” гээд баахан бичих юм. Тийм юм одоохондоо болоогүй. Монгол Улс гэж байгаад, төрийн хэл гэж байгаа бол энэ нь дархлаа. Эх хэлний дархлааны тухай асуудал төр, засгийн бодлогоос эхлээд хувь хүний эх хэлний мэдлэг хүртэл өргөн хүрээнд байх ёстой юм.

-Олон арваараа “нутагших” болсон харь үгсийг цэгцлэх боломж бий юү?

-Боломжтой. Төрийн албан ёсны хэлний тухай хуульд “Монголоор орчуул, эсвэл утгын тайлбартай хэрэглэ” гэсэн заалт бий. ШУА-ийн түүхээс үзвэл 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн дэргэд Нэр томъёоны тасгийг 10 салбартай, Жамсрангийн Цэвээн даргатайгаар байгуулсан байдаг. Энэ хэлтэс 1970-аад оныг дуустал Хэл зохиолын хүрээлэнгийн харьяанд байж, нэр томъёо тогтоох, жигдлэх, залруулах бүх ажлыг хариуцдаг байсан. Дашрамд дурдахад өвөг дээдсийн маань өв их эрдэм болсон эх хэлээ цэвэр ариун байлгахад манай нэр томьёочдын гүйцэтгэсэн үүрэг асар их шүү. 1990 оны эхээр бүх газар хөл толгойгоо алдсан шүү дээ. Нэр томъёоны комисс ч үүнд өртсөн. Тэгээд сүүлд хуулиар Төрийн хэлний зөвлөлийн дэргэд байна гэж заасан юм. Тийм учраас хэлний мэргэжилтнээс их хол хөндий болж, хяналтаас жаахан гарчихсан талтай. Үүнийг эзэнтэй болгох талаар анхаарах хэрэгтэй. Ц.Оюунгэрэл сайд нэг удаа төрийн хэлний үйл ажиллагааг жижигхэн тасалгаанаас нь гаргана гэж хэлсэн. Төрийн хэлний зөвлөлийн дарга нь соёл хариуцсан сайд байдаг юм. Гэхдээ жижигхэн тасалгаанаасаа одоо бүрэн гарч чадаагүй байна л даа. Бидний үед уламжлан ирсэн энэ эрхэм өвөө улам баяжуулан хөгжүүлж, хойч үедээ уламжлуулах ёстой.

-Эх хэлний дархлааг сайжруулах, хөгжүүлэх талаар эрдэмтэд юу хийж байна вэ. Академич Төмөртогоо гуай ъ, ь тэргүүтэй дөрвөн үсгийг байхгүй болгох талаар ярьсан нь хүмүүсийн дүргүйцлийг төрүүлсэн. Больё, болъё гэдгийг яаж ялгах юм бэ.

-Больё, болъё хоёрын зөөлөн, хатуугийн тэмдгийг нь хасаад биччих амархан л даа. Болиё, болоё гээд биччихнэ. Асуудлын гол тэндээ биш. Хятадууд ханз үсгийг төдийгөөс өдий хүртэл хэрэглэсэн. Япон ч ялгаагүй. Монгол хэл хэзээ үүссэнийг ямар ч ухаантан хэлж чадахгүй. Харин монгол хэлний тухай, монголчуудын тухай түүхэнд хэзээ тэмдэглэгдэв гэвэл асуудал өөр. Саяхан Хүннү гүрэн байгуулагдсаны 2220 жилийн ойг тэмдэглэлээ. Түүний гол цөм нь монголчууд байсан гэдгийг ч баталлаа, олон улсад хүлээн зөвшөөрч байх шиг байна. Энэ үед монголчуудын дээд өвөг бичиг үсэгтэй байсан юм шүү. Үүнийг нь хятад сурвалжид “кэмо” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Энэ үгийг “Мод хэрчих” гэсэн утгатай гэж судлаачид тайлбарладаг. Гэхдээ Робинзон Крузо малынхаа тоо толгойг модон дээр хэрчиж тэмдэглэдэг шиг байсан юм биш ээ. Энэ нь бидний судалгаагаар бол тогтолцоотой, авианы үсэг байжээ. Үүний баталгаа нь бичиг гэдэг үг өөрөө юм. Бичиг гэдэг үгийн анхны утга нь “хээлэх, сийлэх” юм. Модон дээр тодорхой авиаг сийлж бичдэг байсан. Үүнийг баталсан түүхч, хэл шинжээчдийн судалгаа түгээмэл байдаг л даа. Харин түрэг хэлнүүдэд бичиг гэсэн утгыг “yazi” буюу монгол хэлний “зур” гэсэн үгээр илэрхийлдэг. Үүнээс үзвэл, Хүннүгийн үеэс монголчууд авианы бичигтэй байжээ гэж дүгнэж болох юм. Барагцаалбал V-VI зууны үеэс монголчууд уйгаржин монгол бичигтэй болсон нь бас л авианы бичиг юм.

Уйгаржин монгол бичгийг бидэнд мэдэгдэх үеэс хойш солих гэсэн эрмэлзэл Монголын түүхэнд маш олон гарсан байдаг. Улс төрийн зорилготой ч юм шиг. Тухайлбал, Кидан гүрэн байгуулагдахад кидан үсэг, Монгол гүрэн бий болоход уйгаржин үсэг, Юань гүрний үед дөрвөлжин үсэг, Зүүн гарын улсын үед тод үсэг гэдэг ч юм уу. Анхааралтай үзвэл цаад талд нь авианыхаа өөрчлөлтийг бичигт тусгах гэсэн эрмэлзэл маш тод харагддаг. Энэ үүднээс авч үзвэл зөөлний тэмдэг, хатуугийн тэмдгийг авах хэл шинжлэлийн үндэс нь тийм ч их биш. 1950-иад оны үед энэ асуудлыг бас ярьж байсан байдаг. Хэвлэлээр өргөн санал асуулга явсан. Гэвч олон түмэн ъ, ь-ийг хэвээр байлгах гэсэн санал давамгай илэрхийлж, Дамдинсүрэн гуай хэвээр нь үлдээсэн шүү дээ. Саяын шуугиан ч бас тийм юм боллоо. Монгол шиг утга зохиол, бичиг үсгийн баялаг түүхтэй үндэстэнд зөв бичих дүрмийн асуудал хэзээ ч тавигдсаар ирсэн түүхтэй. Түүний нэгэн адил шинэ үсгээр бичээд одоо ч 100 хувь цэгцэрчихэж чадаагүй байна шүү дээ, бид. Үүнийг давж гэтлэх арга ямар байна вэ гэдгийг эрдэмтэд олон талаас нь дотооддоо ярьдаг. Харин таны асуултад дурдсан маргаан ч уламжлалт үг зүйн зарчмаа баримталъя л гэсэн санал шүү дээ.

-Жил гаруйн өмнө хэсэг эрдэмтэн хамтраад Ерөнхий сайдтай уулзаж санал дэвшүүлж, үр дүнд нь тогтоол батлагдсан санагдаж байна?

-2012 оны сүүлчээр МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургууль, МУБИС-ийн Монгол судлалын сургууль, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бидний эрдэмтэд хамтраад Ерөнхий сайдтай уулзсан юм. Бид “Үсгийн дүрмийн нэгдсэн нэг тольтой болъё. Мөн их, дээд сургуульд элсэх залуус болон төрийн албанд орж байгаа хүмүүсээс эх хэлний тухай мэдлэгээр нь шалгалт авъя. Сонин хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн хэл найруулгыг сайжруулах талаар тодорхой арга хэмжээ авмаар байна” гэж хэд хэдэн санал тавьсан. Засгийн газрын тэргүүн бидний саналыг маш уриалгахан хүлээн авч, Монгол хэл бичгийн боловсролыг сайжруулах 37 дугаар тогтоол баталсан. Ерөнхий сайдад ингэж хэлэх үндэслэл бидэнд байсан. Би өөрийн хэдэн нөхрийн хамт 2012 онд МХЕГ-т хандан Монголын ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн монгол хэлний хичээлийн хөтөлбөр, дунд сургууль, дээд сургуулийн багшийн эх хэлний мэдлэгийг шалгаж, орон даяар маш өргөн хүрээнд судалгаа хийсэн юм. Түүвэр маягийн судалгаа л даа. Эндээс харахад ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн тавдугаар ангийн сурагчдаас авсан шалгалтанд улсын хэмжээнд 172 сургуулийн 13423 сурагч шалгагдсанаас 7169 сурагч буюу 53.4 хувь нь стандарт хангаагүй. Нийт сурагчийн 65.7 хувь нь өгөгдсөн даалгаврын 50 хувиаг гүйцэтгэж чадаагүй. Энэ бол монголчуудын эх хэлний мэдлэг ямар түвшинд байгааг харуулах үнэхээр хангалтгүй, харамсмаар тоо баримт. Үүний зэрэгцээ ямарваа асуудалд төр засгийн зөв бодлого, хуулийн зөв зохицуулалт дутагдаж буй, бид ч хууль, дүрэм гэдэг зүйлээс гадуур л яваад байна уу даа гэсэн эмзэглэл төрснийг нуух юун.

-Сонинд ажилладаг бидэнд маргаантай үг өдөр тутам маш олон гардаг л даа. “Манай сонин энэ үгийг ингэж бичээд хэвшчихсэн, түүгээрээ явъя” гэдэг. Ингээд сонин болгон нэг үгийг өөр өөрөөр бичдэг болсон байх жишээтэй. Үүнийг яагаад цэгцэлж болдоггүй юм бол оо?

-Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн толь аль 1983 онд гарсан. Түүнээс хойш 2002 онд уг дүрмийн тольд ороогүй, орсон ч амьдрал дээр тэр бичлэг нь хэвшээгүй үгсийг хамарсан нэг толь гаргасан боловч санхүүгийн бэрхшээлээс болоод тун цөөн хувь хэвлэгдсэн. Энэ нь өнөөдрийн манай харьцааг зохицуулахад үнэхээр цөөдөөд байгаа юм аа. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн хөгжлийг дагаад монгол хэлний үгийн сан ихээр хөгжиж байна. Монгол хэл ер нь хэдэн үгийн сантай юм бэ гэдэг асуулт тавигддаг. Монгол үгээ бид мэддэггүй. Хэн ч хариу хэлж чадахгүй. Хэл зохиолын хүрээлэн энэ асуултад хариу өгөхийг эртнээс эрмэлзсэн юм байна лээ. 1921-1960-аад он хүртэл гаргасан бүх утга зохиолын номын үгийг карт болгосон байдаг юм. Таван сая карт цуглуулсан. Тэр таван сая үгийн картанд тулгуурлаад Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь бичгийг миний редакторласнаар гаргасан. Боломжийн л толь болсон шиг байсан. Гэтэл нийгмийн хөгжил маш өргөн хүрээнд явагдаад ирсэн учраас уг толийг дахин засмаар, ялангуяа үгийн багтаамжийг нь нэммээр зүйл их байгаа юм. Энэ нь зүй ёсны хэрэг шүү дээ.

Хэл зохиолын хүрээлэн саяхан Монголын уран зохиолын дээж 108 ботийн бүх үгийг компьютерт оруулсан. 108 ботид давхардсан тоогоор 7.880.161 үг, давхардаагүй тоогоор 255.617 үг болоод 839.843 өгүүлбэр байна. Бидний санаанд ороогүй үг хүртэл тэнд явж л байна. Энэ нь баримт мөн боловч хангалттай биш. Учир нь орчин цагийн утга зохиолын хэл нь найруулга зүйн ухааны үүднээс үзвэл уран зохиол, шинжлэх ухаан, албан бичиг, сонин нийтлэл, ярианы гэсэн гол хэдэн төрөл зүйлтэй. Үүнээс одоогоор зөвхөн уран зохиолын хэлний үгийн санг хамарч байна. Иймд дараа нь бид сонин хэвлэл, хууль, албан бичиг, шинжлэх ухааны хүрээнд хэрэглэгддэг бүх үгийг, бас дунд сургуулийн сурах бичгийн үгийн санг оруулмаар байна. Үүнийг хурдан хугацаанд түргэн хэрэгжүүлэх боломж бий. Төр засаг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Бодлогоор дэмжинэ гэдэг зөвхөн тунхаглах биш. Үүнд шаардлагатай төсөв мөнгийг нь өгөх хэрэгтэй л гэж санаж байна. Гэхдээ зөв бичих дүрмийн толийг ганц нэг хүн юм уу, эсвэл дан ганц байгууллага хийх нь яг одоо цагт утгагүй. Олон байгууллагын төлөөлөлтэй, олон эрдэмтний (гэхдээ уг асуудалд мэргэшсэн) оролцоотой зохиох шаардлагатай.

-Эрдэмтэд өөрсдөө энэ асуудалд нэгдсэн ойлголтод хүрч чадахгүй, зөрчилдөөнтэй байдаг юм биш үү?

-Шинжлэх ухааны алтан зарчим бол тухайн хүний академик эрх чөлөө буюу сэтгэн бодох эрх чөлөө юм. Чи “Зөөлний тэмдгийг хасаад бичье” гэдэг, би “Хасахгүй” гэдэг. Чиний байр сууринаас харсан ч, миний зүгээс ч аль аль нь зөв байдаг. Харин хэрэглээнд алийг нь оруулах вэ гэдэг бодлого дээрээ харин тогтож нэгдэж бид чадна аа. Тийм туршлага ч бидэнд бий шүү дээ.

-Яам гэтэл мэргэжлийн эрдэмтэн судлаач та бүхний амыг хараад байдаг. Эрдэмтэд миний зөв, чиний буруу гээд тал тал тийшээ хараад суучихвал энэ бүхнийг цэгцэлж чадах уу?

-Энэ тухай сая тодорхой ярилаа шүү дээ. Бид өв соёл, эх хэлээ эрхэмлэж, утга зохиолынхоо хэлний нийгмийн хэрэглээг цэгцэлж, үнэлэмжийг нь дээшлүүлэх юм уу, яах юм. Монголд талцаж маргах зүйл дэндүү их болжээ. Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих үү, үгүй юү, Тавантолгойгоо ашиглах уу, яах вэ, төмөр замаа өргөн царигтай байгуулах уу, нарийнаар тавих уу гэх мэт. Ийм цуваа цаашдаа ч их хөврөх биз. Харин дээрх асуултын талаар ийм талцсан хариу хэлж таарахгүй, бүгд санал нэгдэж чадна гэж найдаж байна. Төр засгийнхаа шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд ялих шалихгүй зүйлээр арга саам тоочиж, хойш тавих эрх хэнд ч байхгүй. Нэгэнт зорилго тодорхой учир үүнийг хэрэгжүүлэх л шаардлагатай. Манай БШУЯ-ны нөхөд нэгийг бодож, хоёрыг эргэцүүлж суугаа гэж би хувьдаа найдаж байна.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хэл найруулгыг хэрхэн цэгцлэх вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл сүүлийн үед дэндүү олширчээ. Манай улсын хэмжээнд одоогоор 100 гаруй сонин, 50-иад телевиз, үүн дээр бас FM радио зэргийг нэмбэл миний дээр хэлсэн үг батлагдах биз ээ. Ийм олон сувгаар иргэд мэдээлэл авч байгаа нь нэг талаас сайн хэрэг. Гэхдээ эдгээр мэдээллийн хэрэгсэл эх хэлний дархлааг бэхжүүлэх үүргээ хэр сайн биелүүлж байна вэ гэдэг өөр асуудал шүү. Бидэнд ийм олон хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэлтэй байсан туршлага байсангүй. Олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй газруудын туршлагыг авах хэрэгтэй. Тухайлбал, Өвөрмонгол, Хятадад жилийн эцсээр эрдэмтдийг оролцуулсан ажил зохиож, тэр онд гарсан бүх хэвлэлээ уншуулдаг юм байна. Гэхдээ зөвхөн үсгийн дүрмийн талаас нь биш, нэр томъёо, учир шалтгаан, хэл найруулга гээд хэл шинжлэлийн үүднээс үзэж болох бүх зүйлд нь дүн шинжилгээ хийлгэдэг. Тэгээд алдаатай бичсэн болон хэлний хэм хэмжээ зөрчсөн, гажуудал гаргасанд нь арга хэмжээ авдаг. Бүр тэр хэвлэлийг нь хаах хүртэл шүү. Японд хэлний талаарх төрийн бодлогыг хэрэгжүүлдэг Эх хэлний хүрээлэн гэж байдаг. Энэ хүрээлэн жил бүр үүсч бий болсон шинэ үгийн толь гаргадгийн зэрэгцээ ямар ямар сонин буруу ташаа ойлголт өгөхүйц үг хэллэг хэрэглэсэн, таарч дүйх япон үг байсаар байтал харь үг аль нь хэрэглэсэн тухай нийтэд мэдээлдэг байна. Ийм мэдээлэлд өртсөн хэвлэлийн нэр хүнд унаж, магтуулсан сониных нь өсдөг. Хятад шиг кампаничлаад, хууль дүрэмдээ оруулаад явбал болохгүй юм байхгүй. Хоёрт, Түдэв гуайн хэлсэн аргыг дурдах гээд байна л даа. Хэдэн үгэнд багтааж тухайн мэдээг бичив, аль сонин хамгийн оновчтой, хялбараар хүргэж байгааг шалгаруулдаг болъё. Энэ мэт өөрчлөлтүүдийг хийвэл энэ бол дааж давшгүй ажил биш. Гагцхүү эхлүүлэх хэрэгтэй. -Монголчууд маш баялаг үгийн сантай хэрнээ цөөхөн хэдэн үгэнд эргэлдэж ярьдаг гэдэг. Хүхдүүдийг багаас нь утга, уран зохиолд дур сонирхолтой болгох, үүн рүү хандуулсан ажил дутмаг явуулж байгаатай холбоотой гэж би ойлгодог. -Холбоотой. Засгийн газрын хөтөлбөрт монгол хүүхдээр монгол хүн хийх тухай асуудлыг нэлээд тод тусгасан. Манай мэргэжлийн үүднээс бол үүнийг нь монголоороо сайхан ярьдаг, бичдэг, Монголоороо бахархдаг хүн байна л гэж төсөөлж байгаа шүү дээ. Монголчууд “Ухаанд үгүй бол уруулд үгүй” гэдэг байсан. Ухааны савыг нь сайн дүүргэх хэрэгтэй. Дунд сургуулийн сурах бичигт ямар үгийг сонгож оруулах вэ, хэр баялаг үгийн сантай байлгах вэ гэдэг нь гадаадын эрдэмтдийн хувьд бөөн асуудал байдаг юм байна лээ. Манайд тийм юм байхгүй. Жишээлбэл, сурагчдад “За үүнийг заая” гээд хар ухаанаар зааж байна. Гэтэл хүүхдэд зориулсан бүх номын үгийг түүж байгаад хийчих ажил. Шат шатаар өргөжсөн, шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр монгол хэлнийхээ сургалтыг явуулах ёстой л гэж хэлэх гээд байна.

-Эх хэлний хууль батлахаар УИХаар ярьж байгаа. Шинэ хуулийн төсөлд эрдэмтэд та бүхний санаа оноо хангалттай тусаж чадсан уу?

-Чадаж байгаа. Би Эх хэлний хуулийг боловсруулах Ажлын хэсэгт орж ажилласан. Хууль эрх зүйн баримтлал их зөв гарах ёстой. Энэ хууль яаж үйлчлэх вэ, сонин хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг яаж барих юм бэ, зөв бичих дүрмийг хэн, яаж, ямар түвшинд ярих вэ гэхчлэн олон асуудал орсон. Өмнөхөөсөө нэлээд өөр, ахисан хууль болно гэж бодож байгаа. Хууль санаачилсан гишүүд маань хуулийнхаа үзэл санааг олон удаа ярьж иргэдэд ойлгуулсан. Иймд энэ талаар дэлгэрүүлж ярих юм алга даа. Харин ойрын үед батлагдаж гараасай гэж хүсэж байна.

-Эх хэл, соёлын үндэсний зөвлөлгөөнийг хийж, асуудлыг олон талаас нь авч үзэж, нэгдсэн шийдэлд хүрэх хүсэлтэй байгаа гэж та хэлж байсан. Яамнаас энэ санаачилгыг тань дэмжиж байгаа юу?

-Өмнө бидний ярьсан зүйлээс үзэхэд өвгөдөөсөө уламжилсан эх хэл – эрхэм өвөө цаашид цэвэр ариунаар нь хөгжүүлэх асуудал хэлбичгийн эрдэмтэн нэр зүүсэн хэдхэн хүний асуудал биш болжээ. Үүнд биднээс гадна багш сурган хүмүүжүүлэгчид, хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд, төрийн албан хаагчид, уран үгийн мастер болсон зохиолчид манай нийгмийн бүхий л хүмүүст хамааралтай нь ойлгомжтой байна. Манайд тулгамдсан асуудлаа олуулаа, бүр олуулаа хэлэлцээд шийдчихдэг сайхан жишиг тогтож байна. Энэ дагуу үндэсний зөвлөлгөөн хийе гэж байгаа юм. Эсрэг тэсрэг байр суурьтай байгаа асуудлыг хүртэл зөвлөлгөөн хийгээд шийдэж болж байхад манай нийгмийн бүх салбарынхныг нэгтгэж, хөгжлийг хурдасгадаг эх хэлнийхээ талаар ярилцаж яагаад болохгүй гэж. Ц.Оюунгэрэл сайд ухаалаг, дайчин хүн. Үүн дээр тодорхой шийд гаргана гэж бодож байгаа. Санхүүгийн асуудал л байгаа юм шиг байна лээ. Сүртэй ч мөнгө биш шүү дээ. 100-гаад сая төгрөг төлөвлөсөн гэж дуулсан. Тавантолгойн нүүрсний нэг шанага нь ямар үнэтэй бол. Тэрнээс нэг юм уу, хоёр шанагыг нь өгчихөөсэй гэж л гуйж байгаа юм шүү дээ. Болмоор л юм шиг санагддаг.

-Дээхнэ үед “Ангууч” гэдэг программ гарч, сонин хэвлэлийн газрууд ашигладаг байсан. Түүнтэй адил зүйл нэвтрүүлж болдоггүй юм болов уу?

-Эхлээд бид олон янзын бичлэгтэй үгнүүдээ тогтох хэрэгтэй. Жишээ нь, гариг уу, гараг уу. Нэг үг өч төчнөөн янзын утгатай. Утга нь тэр үгийнхээ дотор байх юм уу, гараад явчих юм уу. Тийм учраас тэрийгээ эхэлж цэгцэлчихээд компьютерт хийх ёстой. “Ангууч” программ хийхэд би оролцож, хувиараа зөвлөсөн. Гэхдээ эхнийх нь байсан учраас бүрэн төгс болоогүй. Харамсалтай нь тэр программаа сайжруулахын тулд хэд хэдэн удаа тендерт орсон боловч ялагдсан. Одоо хэн нь аваад хийж байгаа юм, мэдэхгүй. Тэр программыг хийх гэж хэдэн залуучууд хувиараа их шатсан даа. Адаглаад л хайрцгийг нь урагшаа захиалахаас өгсүүлээд баахан мөнгө зарцуулсан.

 Г.ОЮУНГЭРЭЛ

http://www.mongolnews.mn/w/51033

Монгол Улсын гавьяат багш цол, тэмдгээр саяхан энгэрээ мялаасан А.Баасанхүүтэй ярилцлаа. Тэрбээр 1969 онд Улсын багшийн дээд сургуулийг шугам зургийн багш мэргэжлээр төгссөнөөс хойш өнөөг хүртэл төрөлх нутаг Ховд аймагтаа ажиллаж буй. Ховд аймгийн Багшийн сургууль, Манхан сумын дунд сургууль, “Цаст-Алтай” цогцолбор сургуулийн багш, хичээлийн эрхлэгч, аймгийн Боловсрол соёлын газарт аргазүйч гээд боловсролын салбарт 40 гаруй жил ажиллахын зэрэгцээ баруун монгол түмний өв соёлыг өргөн хүрээнд судалж иржээ. Тэрбээр гавьяаныхаа амралтад суусан ч судалгааныхаа ажлыг үргэлжлүүлж, “Монгол костюмс” төвийн зөвлөхөөр ажиллаж буй. Баруун монголчуудын өв соёл, ёс заншлын талаар түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Шугам зургийн багш хэрнээ яагаад баруун монголчуудын өв соёлыг судлах болов?

-Түүх, угсаатны зүйг багаасаа сонирхдог байсан. Тиймээс хөгшчүүдийн яриаг их сонирхож сонсдог байлаа. Өссөн орчин минь надад их нөлөөлсөн байх. Түүнээс гадна судалгааны ажил хийхэд миний мэргэжил дөхөм болсон. Судалгааг зөвхөн цаасан дээр бичээд үлдээх нь учир дутагдалтай тул зурагтай хавсаргах хэрэгтэй. Дээлний тухай бичихээс гадна зургийг нь зурвал илүү ойлгомжтой. Энэ нь надад их сонирхолтой байсан. Баруун монголчуудын соёлыг судлахын тулд тэдний ёс заншил, урлаг, бичиг үсэг, хувцас, эдлэл хэрэглэл, хоол хүнс, тоглоом наадгай, баяр ёслол гээд бүгдийг судлах нь зөв. Энэ ард түмний мартагдах дөхсөн өв соёлыг олон нийтэд таниулж, хойч үедээ өвлүүлэх нь миний зорилго. Би өнгөрсөн хугацаанд хийсэн судалгааныхаа ажлыг эмхтгэж “Монгол, Алтайн бүс нутгийн ард түмний эдийн соёл”, “Монголын ойрадуудын соёл 1, 2” гэсэн ном гаргасан. Одоо “Монголын үсэг бичгийн урлаг” болон “Монголын казахуудын хээ угалз” гэсэн хоёр судалгааны бүтээлээ эмхтгэж хэвлүүлэхээр ажиллаж байна. Миний ажлыг “Монгол костюмс” төвийнхөн их дэмждэг. Энэ хамт олон монгол үндэсний хувцасны түүх соёлыг олон нийтэд таниулж, хойч үедээ өвлүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгааг онцолмоор байна. Соёлын өв тээгчидтэй уулзаж, тэдний үг яриаг чих тавин сонсож, бор авдрыг нь уудлуулах гэж өдөр, шөнөгүй хөдөлмөрлөж байгааг минь Төр үнэлсэнд гүнээ талархаж байна.

-Ястан бүрийн хувцас өөрийн онцлогтой. Таны сонирхлыг хамгийн их татдаг нь ямар ястны хувцас вэ?

-Сонирхол татсан олон хувцас байна. Тухайлбал, Алтайн урианхай эмэгтэйн тоорцог бол дахин давтагдашгүй өвөрмөц нарийн хийцтэй. Тоорцогны оройг гоёмсог хээ угалзаар чимэглэж, хоёр хажууд нь хөхүүр хээ оёдог. Энэ хээ бусад ястны малгайн чимэглэлд огт байдаггүй. Эмэгтэй хүн бол цай, сүүний эзэн гэдгийг бэлгэдэж хөхүүр хээг урладаг уламжлалтай. Ер нь ойрад эмэгтэйчүүд малгайгаа ихэнхдээ эрвээхэй, могой хээгээр чимэглэдэг нь өсөж үржих болон гоо сайхны бэлгэдэл юм.

-Ер нь хувцасны өнгө, хээ угалз, гоёл чимэглэл нь ихэнхдээ бэлгэдлийн утгатай байдаг байх?

-Манай өвөг дээдэс чинь суут ухаантнууд байсан болохоор аливаа зүйлийг бодохгүй хийсэн нь үгүй. Бүх зүйл нь өөрийн утга агуулга, бэлгэдэл, дэг жаягтай. Дөрвөд эмэгтэйн тоорцгийг ярья л даа. Тоорцог нь шар хоргой хавчаар, хөх өнгийн зургаан тал, шар өнгийн өргөн хүрээтэй бөгөөд магнайн хэсэгтээ гал могой болон улаан өнгийн утсаар хатгасан бадам хээтэй. Оройдоо улаан өнгийн сүмбэ, мөн өнгийн мяндсан цацагтай байдаг. Энэ бүгд бэлгэдлийн утгатай. Хөх өнгөөр тэнгэр, хавчаараар зүг чиг болоод нарны цацраг, сүмбээр мандан бадрах, гал могой хээгээр хан хурмаст, мяндсан улаан цацгаар амь нас, бадам хээгээр цэвэр ариуныг бэлгэдсэн. Захчин эмэгтэйчүүдийн дээлний товч, шилбэ долоо байдгийн учир нь үр хүүхдээ долоон муу ёроос хамгаалж буйн илрэл гэдэг. Алтайн урианхай, торгууд, захчин зэрэг ястны эхнэрүүд үсэндээ токиг гэж нэрлэдэг гэр зүүдэг. Эдгээрээс Алтайн урианхай эхнэрийн токиг нь хорол хэлбэртэй, гурван гогцоо, гурван салаатай. Гогцоонуудаас нь гурван цацаг зүүдэг. Цацагны голынх нь урт, хоёр захынх нь богино байдгийн учир гэвэл даагаа дагуулан явж буй гүүг төлөөлүүлсэн хэрэг. Үүгээрээ эмэгтэй хүн олон хүүхэд төрүүлэхийг бэлгэджээ. Мөн мянгад эхнэрийн дээл байна. Ерөнхий хийц нь халх эмэгтэйн дээлтэй төстэй боловч хэвлий орчимд нь дөрвөлжин даавуу зүүж оёдог. Үүнийгээ олон өнгийн даавуугаар шатрын хөлөг адил алаглуулан урладаг нь эмэгтэй хүний цэцэн ухааныг бэлгэдсэнээс гадна биеийн дулааныг хадгалах зориулалттай. Хүний биеийн дулааны цэг хүйсэнд байдаг гэж үзжээ. Үүнийг дэнхэв гэж нэрлэдэг. Мөн эрчүүдийн дээлний захыг улаан, шар өнгийн даавуугаар оёдог нь мандан бадрахын бэлгэдэл юм.

-Тухайн ард түмний эрхэлж буй аж ахуй, ёс заншил, орчин нөхцөл, байгаль цаг уурын байдал зэрэг нь хувцас хэрэглэлд нэлээд нөлөөлдөг. Баруун монголчуудын дунд ийм онцлогтой хувцас нэлээд бий биз?

-Тухайлбал, өөлд эрэгтэй хүний гутал байна. Энэ гутал гурван давхар ширэн ултай. Энэ нь өөлдийн ард түмэн гурван их дайны цусан далайг туулан гарсан гэсэн утгатай. Мөн гутлын улны урд, хойд үзүүрийг ижил хошуу хэлбэртэй хийдэг байсан учир нь дайн байлдааны үед мөрөө буруулах зорилготой байжээ. Өөрөөр хэлбэл хаанаас ирж, аль зүг рүү явсан нь тодорхойгүй гэсэн үг. Мөн Алтайн урианхай эрчүүдийн маага гос гутал бий. Хоёр шагай нь онгорхой бөгөөд хоншоор нь өндөр. Өндөр уул хадтай газраар их явдаг учраас хөлийн хурууг гэмтэж бэртэхээс хамгаалж хоншоорыг өндөр хийснээс гадна энэ нь уулын уруу буухад өндрийг 5-10 градусаар бууруулдаг аж. Шагайны онгорхой нь зуны улиралд хөлийг сэрүүцүүлэх зориулалттай. Захчин эмэгтэйчүүдийн дээлний ханцуй ташаан толгойноосоо бугуй хүртэл өргөн байдаг нь дайн байлдааны үед ханцуйдаа үр хүүхдээ хийж, нуудаг байсан гэх яриа бий. Торгуудад хэвнэг гэж нэрлэдэг хүүхдийн өвөрмөц хийцтэй хувцас байдаг. Хавар, зуны цагт ноостойгоо зуссан хонины ноосыг намар хайчилж, зунгагийг нь усанд чанаж арилган, зөөлрүүлдэг байна. Ингэж боловсруулсан эсгий галд шатдаггүй тул нялх хүүхдэд хувцас оёж, галаас хамгаалдаг байж.

-Монгол, тэр дундаа баруун монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл, эдлэл хэрэгсэл их өвөрмөц чамин юм шиг санагддаг.

-Дархан хүний мэргэн ухаанаар бүтсэн эдлэл хэрэглэл цөөнгүй байна. Жилийн дөрвөн улирал, өдөр тутам, баяр ёслол, хурим найрны үед өмсөж хэрэглэх хувцас нь өөр байсан. Өдөр тутмын эдлэл хэрэглэлийг нь ярихад ихэнх ойрад эмэгтэйчүүд үснийхээ бэлнээс гурав, эсвэл таван өнгийн алчуур зүүдэг байжээ. Тэдгээр нь өөх тос, нүүр гар, хөлс, нус, сүү саалиа арчих зориулалттай. Мөн захчин, дөрвөд зэрэг эмэгтэйчүүд хэрэглэдэг чихний ухуур, хөмсөг зулгаагч, хумсны хир авагч, чимхүүр, хэлний хусуур гээд “таван саваагүй”-г хүмүүс сайн мэднэ. Мянгад сэвгэрүүдийн үсний боодог их өвөрмөц бөгөөд энэ ястны эмэгтэйчүүд хээ угалзаар чимэглэсэн, уран нарийн хийцтэй, жижгэвтэр хутга зүүдэг ёстой. Мянгад ястан бие даасан хошуу болоход цэргийн тоо хүрэлцэхгүй болохоор нь эмэгтэйчүүдэд эрэгтэй хүний хувцас өмсгөж, хутга зүүлгээд тоогоо гүйцээснээс хойш тэд хутгаар гангардаг болсон гэж ярьдаг юм билээ. Энэ мэтчилэн ястан бүрийн эмэгтэйчүүдийн толгойн чимэглэл, эдлэл хэрэглэл нь маш өвөрмөц. Эндээс харахад монгол эмэгтэйчүүдийг соёлгүй гэж хэлэхийн аргагүй байгаа биз. Гэтэл өнөөдөр манай эмэгтэйчүүд хоол унд идсэн ч, сүү саалиа саасан ч нэг л алчуураар гараа арчиж байна. Намайг бага байхад Ховдын гудамж алаг цэцэгсээр дүүрсэн юм шиг л үндэснийхээ хувцсаар хүмүүс гангардаг байлаа. Орчин үед энэ олон давхар, янз бүрийн гоёл чимэглэлтэй хувцсыг өдөр тутамд өмсөхөд хэцүү л дээ. Гэсэн ч өв соёлоо хадгалж, баяр ёслолын үеэр ч болов өмсөх хэрэгтэй.

-Баруун монголчуудын хувцаст хөрш орнуудын хувцасны хэв маяг хэр шингэсэн байдаг вэ?

-Бараг байхгүй. Харин ойролцоо оршин суудаг өөр ястны хувцасны хэлбэр загвар бага зэрэг шингэсэн байдаг. Эрт үед уламжлал, өв соёлоо бодохоос одооных шиг хэлбэр загвар хөөдөггүй байж. Хувцас нь ямар байх ёстой түүгээр нь л урладаг байсан. Тэгэхээр язгуур соёл, уламжлалаа сайн хадгалдаг байсан байгаа биз. -Зөвхөн эдийн соёл нь ийм баялаг байхад оюуны соёл нь асар өргөн хүрээнд яригдах байх даа? -Дуу, бүжиг, тоглоом наадгай, баяр ёслол, бичиг үсэг гээд бүгдийг нь судлахыг оролдож байна. Зөвхөн хуримлах ёсны тухай ярихад л өнөөдөр дуусахгүй. Ёс заншил, дэг журам гэж ямар хатуу, нарийн байсан юм бэ. Ястан дотроо нэг голын хоёр эрэгт нутагладаг хүмүүсийн хуримлах ёс нь өөр байна.

Баруун монголын ихэнх айлд удам дамжсан тамгатай дашмаг бий. Бэр гуйхаар очихдоо тэрхүү дашмагт цагаан идээ хийгээд барьж ордог байна. Дашмаг дээрх тамга тухайн айлынхтай адилхан бол тэд сүү хадаг солилцохгүй. Учир нь нэг удмын хүмүүс гэсэн үг. Тухайлбал, дэгрээ тамга дотроо олон янз байдаг. Өөр өөр дэгрээ тамгатай байсан ч нэг л удмынх болдог. Тамга бол тухайн овгийн бэлгэ тэмдэг нь. Нүүдлийн соёл иргэншилтэй ард түмэн цус ойртохоос ингэж сэргийлдэг байжээ. Харамсалтай нь орчин үед энэ ёс алдагдаж.

Хүмүүс удам судраа мэдэхгүй, ургийн бичиг хөтөлдөг айл тун цөөн байна. Үүнээс гадна зохиомол овог их бий болгож байна. Дунд гол гэдэг газар нутагладаг байсан юм гэнэ лээ гээд Дунд голынхон овогтой болох жишээтэй. 1910-аад онд Оросын судлаачдын тэмдэглэснээр баруун монголчуудын дунд 400 гаруй овог бий гэсэн. Гэтэл одоо 280-аад овог байна.

-Таныг бас археологийн судалгаа хийдэг гэж сонссон?

-“Саваагүй нохой саранд хуцна” гэгчээр олон зүйлд санаархдаг хүн дээ, би. Археологи дундаа хадны сүг зургийг голлон судалдаг. 12- 40 мянган жилээс нааш үеийн монголчуудын түүхийг номон дээр бичсэн юм шиг тод харуулдаг зүйл бол хадны сүг зураг. Хэзээ мал гаршуулж, ямар багаж зэвсэг ашиглаж, ан агнуур хэрхэн хийдэг, ямар аж ахуй эрхэлж байсан гээд бүгдийг хадны сүг зургаас мэдэж болно. Багадаа хурга хариулаад явж байхад хадны сүг зурагтай нэлээд таардаг байсан. Их л сонирхол татдаг байсан даа. Аав, ээжээс юу гэдгийг нь асуухаар “Лусын эзний зурсан зураг. Дээр нь юм сараачиж болохгүй шүү” гэдэг байсан. Манай өвгөд өв соёлоо тэгж л хамгаалдаг байж. Гэтэл өнөөдөр манай залуучууд “Лусын эзний зурсан зураг” дээр минь Дорж+Цэцэгээ гэхчлэн элдэв юм биччихсэн байх юм. Ямар харласан дотортой хүмүүс вэ, тэд.

 П.ТУНГАЛАГ

http://www.mongolnews.mn/w/51130

Урлагтай хувь заяагаа холбож, хүүхэлдэйгээрээ овоглосон нэгэн эрхэмтэй уулзав. Түүнийг хүмүүс “Хүүхэлдэйн Л.Чимэддорж” гэж дууддаг. Бүтээсэн хүүхэлдэйн дүрүүд нь үе үеийн үзэгчдийн сэтгэлд хоногшин үлдсэн билээ. Ингээд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Чимэддорж, түүний хүү УДЭТын найруулагч Ч.Түвшин нарыг “Удам залгамж” буландаа зочноор урилаа.

-Олон улсын театрын баярын өдөр тантай уулзаж буйдаа баяртай байна. Урлагтай амьдралаа холбосон он жилүүдийн тань дурсамж энэ өдөр сэргэдэг болов уу?

-Уран бүтээлчдэд урам зориг, эрч хүч хайрладаг сайхан өдөр ярилцаж байгаадаа сэтгэл өндөр байна. Би хувь заяагаа урлагтай 50 гаруй жил холбожээ. Үүнээс 40 жилийг нь Хүүхэлдэйн театрт ажиллаж өнгөрүүлсэн.Энэ өдөр уран бүтээлчид жаргал, зовлонгоо хуваалцаж, түүнээсээ баяр хөөр, аз жаргал мэдэрч чаддаг юм шүү дээ.

-Баярын өдрүүдээр Ч.Түвшин найруулагч “Эдип хаан” жүжгээ театрын тайзнаа дахин толилуулж байна?

-Би хүүгээ УДЭТ-т үнэнчээр ажиллаж яваа гэж боддог. Дэлхийн сонгодог олон жүжиг найруулж, олны хүртээл болголоо. Энэ утгаар яривал найруулах авьяас, ур чадвараар нь бахархдаг. Хүү минь сэтгэл, гар нийлж ажилладаг сайхан хамт олны дунд ажиллаж, амьдарч яваа. Театрт анх хөл тавьж байсан үеэ бодвол одоо өнөр гэр бүлтэй болжээ. Түвшин цалин, цаг зав бага гэж гололгүй ажлаа эрхэмд тавьж, уран бүтээлээсээ аз жаргал мэдэрч амьдардаг. Товчхон хэлбэл ажил, уран бүтээлийн төлөө төрсөн хүн шиг санагддаг.

-Хүү тань урлагт хөл тавихад таны нөлөө их байсан болов уу?

-Манай хүүхдүүд багаасаа урлагийн орчинд өссөн. Би бага байхад нь жүжиг их үзүүлдэг байв. Хүү маань аравдугаар ангиа дүүргэх жилээ “Аав аа, би жүжигчин болмоор байна” гэж хэлсэн. Тухайн үед Драмын театрын найруулагчаар Г.Доржсамбуу ажилладаг байлаа. Түүнтэй нэг өдөр уулзаад “Манайд жүжигчин болох хүсэлтэй нэг хүү бий. Би ч дотроо дурамжхан л байна. Жүжигчин болох авьяас байгаа, эсэхийг одоогоор хэлж мэдэхгүй нь, гэхдээ генд нь байж болох юм” гэхэд “Чи хүүгээ над руу явуулчих” гэлээ. Тэгсэн Г.Доржсамбуу шалгаж үзчихээд “Түвшин хоосонгүй хүү байна. Одоогоор театрт дагалдан жүжигчний орон тоо алга” гэж байна. Тэгэхээр нь “Манай хүүгээр хийлгэх ажилд театрт байна уу. Тайз засалч ч байсан хамаагүй. Театрын арын албаны ажлыг гололгүй хийж байгаад алсдаа жүжигчин болно биз” гэлээ. Тэгээд хүүгээсээ “Театрт тайз засалчийн ажил байна гэнэ. Чи ажиллах уу” гэж асуутал “Тэгье” гээд дуртай зөвшөөрсөн. Театрт жил гаруй ажиллаж байгаад цэргийн алба хаахаар явсан. Цэргээс халагдаж ирэхэд нь театрын хамт олон халуун дотно угтаж авсан. Тэр цагаас хойш хүүгийн минь хоёр дахь гэр нь театр болсон. Хүүд минь Г.Доржсамбуу СУИС-ийн найруулагчийн ангид суралц гэж зөвлөсөн. Сургуулиа дүүргэснээс хойш Драмын театрт найруулагчаар 20 гаруй жил ажиллаж байна. Хүүгийн минь хүсэл мөрөөдөл, зорилго тэмүүлэл өссөн орчинтой нь салшгүй холбоотой. Хүүхэд байхаасаа л хүнлэг энэрэнгүй байх, хэн нэгэнд тусч сэтгэлээр хандахыг харуулсан уран бүтээл үзэж өссөн учир зөв төлөвшсөн.

-Хүүгийнхээ найруулсан анхны бүтээлийг үзээд танд ямар бодол төрж байв?

-У.Шеспирийн “Зуны шөнийн зүүд” жүжгийг Х.Мэргэний орчуулгаар Ч.Түвшин найруулж, тайзны зураачаар Н.Ариунболд ажилласан. Драмын театрын тайзнаа мюзикл хэлбэрээр тавьсан анхны бүтээл байсан болохоор тухайн үедээ шинэлэг болсон. Жүжгийг нь үзээд хүүгээ чамлахаарг үй найруулагч болох нь гэж олзуурхаж билээ. Энэ жүжигт тэр үед СУИС-ийг дүүргэсэн С.Болд-Эрдэнэ, Г.Эрдэнэбилэг, У.Уранчимэг, Л.Лхамсүрэн, Д.Бямбацогт, Н.Ялалт, М.Баярмагнай, С.Мөнхсайхан гээд залуус тоглож, уран бүтээлийнхээ гарааг эхэлж байв. Одоо тэд олны танил жүжигчин болжээ. Түүнээс хойш хүү минь “Намайг битгий уучил”, “Солиотой жүжиг”, “Чиний эхнэр минийх”, “Яаж амьдрах юм бэ”,“Амьдрал чиний төлөө”, “Эдип хаан”, “Чипполинод тохиолдсон явдал”,“Норовын намтар” гээд олон жүжиг найрууллаа. Өнгөрсөн жил “Гэгээн муза 2012” наадамд “Чипполинод тохиолдсон явдал” жүжгээр хүүхдийн жүжгийн төрөлд өрсөлдөж, “Шилдэг найруулагч” шагнал хүртсэн.

-Хүү тань дэлхийн сонгодог жүжгүүдээс “Эдип хаан” эмгэнэлт, драмын жүжиг сонгож найруулсан. Энэ жүжиг найруулагчийн авьяас, мэдрэмжийг чамгүй шалгаж сорьдог бүтээл шүү дээ?

-“Эдип хаан” жүжгийг үзээд хүүгээ үнэлсэн, бас бахархсан. Найруулах ур чадварын хувьд эрийн цээнд хүрчээ гэж дүгнэсэн. Хүү маань энэ жүжгийг найруулахаасаа өмнө надад “Би Эдип хааныг найруулах гэж байгаа. Та ямар бодолтой байна вэ” гэсэн. Тэгэхээр нь “МЭӨ 400-гаад жилийн өмнөх Софоклын бүтээл, их сонин зохиол доо” гэхэд “Аав аа би энэ жүжгийг орчин үетэй уялдуулж тавина. Ухаан сохор бол нүд сохор гэдэг үг бий. Эдип өөрийгөө сохолдог. Эцэст нь сохорсон ч ухааных нь мэлмий нээгддэг. Тиймээс үзэгчдийн сонирхлыг татахын тулд өвөрм өц шийдлээр найруулна” гэсэн. Хүү минь энэ жүжгээр “Гэгээн муза 2008” наадмаас шилдэг найруулагчийн шагнал хүртсэн шүү дээ. Би хүүдээ “Хүн алдар гавьяаны төлөө уран бүтээл хийдэггүй юм. Сайн бүтээл хүмүүсийн сэтгэлд хоногшиж үлддэг. Аав нь гавьяат жүжигчин болно гэж зорилго тавьж байгаагүй. Олны сэтгэлийг сайхан зүйлээр баярлуулж яваа цагт алдар нэр, амжилт бүтээл аяндаа өөрөө ирдэг. Тиймээс сайн хөдөлмөрлө. Одоо болчихлоо гэж сэтгэл бүү ханаарай. Сэтгэл зүрхээ урлагт зориулсан бол өөрт байгаа бүхнээ гарга” гэж захидаг юм. Хүнд урам, ухаарал хайрлаж, баяр баясал бэлэглэдэг зүйл бол урлаг.

-Таныг ”Алтан унага” театр, “Алтан хараацай” хамтлаг байгуулсан гэж сонссон. Одоогоор нам гүм л байна, хэзээ уран бүтээлээ толилуулах вэ?

-Би 1995 оны дөрөвдүгээр сард “Алтан унага” хүүхэлдэйн театр байгуулж, зургадугаар сарын 1-нд анхны тоглолтоо хийж, үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. 2001-2004 онд алслагдсан аймаг, сумдын иргэд, хүүхдүүдэд хүүхэлдэйн урлагаар үйлчилж, баруун зүүн аймгийн 250 шахам суманд аялан тоглосон. 2008 онд Америкт очсон байхдаа Калифорни муж, БэйАэро дахь “Монголчуудын холбоо” хүүхдийн байгууллагын хүсэлтээр монгол хүүхэд, багш нарын дунд хүүхэлдэйн урлагийн гурван сарын сургалт дамжаа хичээллүүлж, “Алтан хараацай” хамтлаг байгуулсан. Оакланд хотод Улс тунхагласны баяраар “Алтан хараацай” нэртэй монгол сурагчдын хүүхэлдэйн театрын нээлтийн тоглолтоо хийв.

Ах нь олон хүүхдэд инээд, бэлэглэж баярлуулсан хүн. Тэр ч хэрээрээ бяцхан жаалуудын баяр хөөрөөс урам авдаг. Хүмүүс намайг “Хүүхэлдэйн” Л.Чимэддорж гэж ярьдаг. Би хүүхэлдэйн театрт ажилласан он жил үүдээ дурсах дуртай. Тэндээс ажил, амьдралынхаа гарааг эхэлсэндээ баярладаг. Надад үлдсэн зүйл бол “хүүхэлдэйн” гэж тодотгосон энэ алдар юм даа. Одоогоор эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас уран бүтээлээ жаахан хойшлуулчихаад байна. Том хүү минь “Аав аа таны байгуулсан “Алтан унага” театрыг би авч явнаа” гэдэг байсан юм, даанч амжсангүй. Алсдаа Түвшин маань л авч явах болов уу гэж бодож байгаа. Би 2010 онд АНУ-д зүрхний хүнд хагалгаанд орсон. Тэр хэцүү хүнд хагалгааг ажралгүй давснаа хүүхд үүд баярлуулж явсны минь буян гэж их бэлгэшээдэг. Биеэ тэнхрэхээр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэх бодол бий.

-Түвшин найруулагч дуу цөөнтэй. Хэлсэн үг нь цаанаа л нэг жинтэй санагддаг шүү?

- Хүү минь хүүхэд байхын тайван, юмыг ажиглах дуртай, тэр ч хэрээрээ өөртөө дүгнэлт хийн, бодлогоширч суудаг байсан. Түүний дэргэд хоёр ах нь хөгжилтэй, нээлттэй зантай. Багадаа ном их уншдаг байсан болоод ч тэр үү дуу цөөнтэй. Анги өгсөх тусам ямарваа зүйлийг харьцуулан судлаад дараа нь дүгнэлт хийх дуртай болсон. Драмын театрынхан Түвшинг цаг баримталдаг, жүжигчдээсээ түр үүлж ирээд, цагийг нь бүртгээд суучихдаг гэж ярьдаг. Би багад нь цаг барихгүй хожигдвол нь зэмлэдэг байсан юм. Хүүхэд байхдаа сурсан зүйл нь одоо амьдралынх нь зарчим болжээ. Хүү маань олон үггүй, хааяа жинтэй үг хэлчихнэ, харц, үйл хөдлөлөөрөө харуулахыг хичээдэг.

-Ач нар тань урлаг хэр сонирхдог вэ. Тэдэнд жүжигчин болох хүсэл байдаг уу?

-Түвшингийнх гурван охинтой. Дунд охиныг нь урлагийн хүн болж магадгүй гэж боддог. Аавынхаа найруулсан “Амьдрал чиний төлөө” жүжигт, мөн “25 дугаар суваг” телевизийн “Гэр” олон ангит кинод тоглосон.

-Таныг “Тогосмаа хүүхэн”, “Нарийнжав”-аа дуулахаар хүүхдүүд тасралтгүй алга ташиж, дахиулдаг байж билээ?

-Намайг уран бүтээлийн минь хувьд нээж өгсөн бүтээл бол “Тогосмаа хүүхэн” “Нарийнжав” хоёр. 1968 онд “Нарийнжав” 1969 онд “Тогосмаа хүүхэн”-ий санааг олсон. Тэр үед үзэгчдийн үздэг шилдэг үзүүлбэр болтлоо мандсан шүү дээ. “Нарийнжав” найзыг маань “Баатарцогтын нагац”, “Дассан сэтгэл”-ийг дуулахад үзэгчид нулимсаа гартал инээдэг байсан. Ардын дуугаа дуурийн хоолойгоор дуулж балардаг “Тогосмаа хүүхэн” энэ жил 45 нас хүрч байна. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам Тогосмаа дүр төрхөө өөрчлөөд л байгаа. Гадаадын олон оронд “хоёр найз”-тайгаа очиж тоглосон доо. Үүнээс гадна “Хөгжимчин ботго” үзүүлбэрээ гавьяат жүжигчин А.Доржпүрэвийн хамт тоглодог байлаа. Бид энэ бүтээлээрээ олон улсын наадмаас тусгай байрын шагнал хүртсэн. Энэ хөдөлмөрийг минь төр, засаг үнэлж, 1988 онд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цолоор шагнаж билээ. Бидний үеийн уран бүтээлчид гавьяа шагналын төлөө уран бүтээл хийж явсангүй. Урлагийн төлөө гэсэн сайхан сэтгэлээс алдартай бүтээлүүд төрдөг байсан юм шүү. Аливаа уран бүтээл зүрх сэтгэлийнх байхдаа л үнэ цэнэтэй байдаг. Гавьяат цол хүртэхдээ “Би энэ шагналыг авах хэмжээний уран бүтээл хийж, хүүхдүүдийг баярлуулж чадсан бил үү” гээд өөрийгөө чамлаж, бас эмээсэн.

-Таны “Адуучин хүү” жүжиг дэлхийн олон орны үзэгчдийн талархлыг хүлээсэн шилдэг бүтээл байсан гэж хүмүүс ярьдаг юм билээ?

-1958 онд Румынд тоглох боломж надад тохиов. Явахаас сарын өмнө “Адуучин хүү” жүжгээ бэлдсэн. Бухарестэд дэлхийн 30 гаруй театрын уран бүтээлчид цугласан байлаа. Бэлдсэн жүжгээ тоглоход сонирхлыг нь ихэд татсан. Тэнд бүтээл маань нэг хэсэгтээ л шуугиулсан. Монгол Улс нүүдлийн, хоцрогдсон орон биш гэдгийг тэр үед Европынхонд ёстой мэдрүүлсэн дээ. Бид дэлхийн олон оронд эх орноо сурталчилсан. Румынаас гадна Энэтхэг, Хятад, Орос зэрэг 30 гаруй орны хүүхэлдэйн театрын уран бүтээлийг судалсан.

-Та эхнэрээ яагаад урлагаас хөндийрүүлчихсэн юм бэ?

-Манай гэр бүлийн хүнийг Д.Удвал гэдэг. Би урлагийн буянаар ханьтайгаа учирсан. Тэр үед шинээр орж буй жүжигчдийг дагалдан жүжигчнээр ажиллуулдаг байв. 1964 онд Хүүхэлдэйн театрт ажиллахаар ирсэн алаг нүдтэй бүсгүйг надад дагалдан жүжигчнээр өгсөн юм. Бид 1966 онд гэрлэж, гал голомтоо бадраасан. Хоёулаа урлагийн завгүй ажилд зүтгэх амаргүй байсан болохоор эхнэрээ театраас гаргаж, хүнсний дөрөвдүгээр дэлгүүрт ахлах кассчинаар ажиллуулсан. Бидний амьдрал дардан байгаагүй. Урлагийн ажилд өөрийгөө умартан зүтгэж, амьдралын жаргал, зовлонгийн аль алийг нь амсаж туулсан. Манайх дөрвөн хүү, хоёр охинтой. Тэднээс хоёр сайхан хүү минь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн.Том охин маань бизнесийн салбарт ажилладаг. Бага охин Америкт аялал жуулчлалын мэргэжлээр сурсан. Тэнд нөхөр, хүүхдүүдийнхээ хамт амьдардаг. Манай хүүхдүүд багаасаа хөгжим тоглож сурсан. Бага хүү Хөгжим бүжгийн сургуулийн морин хуурын ангид сурдаг байв. “Морин хуур” чуулгын удирдаач Ц.Батчулууны шавь. Одоо Америкт Ауди инженер мэргэжлээр сурч байна. Гадаадад монголчуудын соёл урлагийн томоохон арга хэмжээ болоход морин хуур тоглож, нээлтийг нь эхлүүлдэг юм. Эхнэр маань Улаанбаатар хотод дүүрэг дамжиж, ач нараа хардаг байсан бол одоо тив алгасаж хардаг болсон шүү дээ. 

-Та адармаатай түүх өгүүлдэг “Эдип хаан” жүжгийг найруулахаар сонгож авсан тухайгаа яриач?

-Би энэ жүжгийг 2008 онд найруулсан. Тэр үед нийгмийн уур амьсгал эд баялаг руу хэлтийж, төр, засаг иргэнээ мартаж байсан цаг. Хүчирхэг төртэй байхын тулд хүн болгон сэнтийд залрахыг хүсэх үед төр, иргэний шүтэлцээ, харилцаа үгүй болж замхарсан. Төрийн алтан жолоог атгахаар сонгогдсон хаан ард түмнээсээ урваж болохгүй гэдгийг уг жүжгээр харуулахыг хичээсэн юм. Надад бусадтай зовлон, жаргалаа хуваалцах ганц зам бий. Тэр бол миний эзэмшсэн мэргэжил.

-Энэ жүжгийг үзсэн хүмүүс ам сайтай байдаг. Харин аав тань болоод урлагийнхан “Эдип хаан”- аар Ч.Түвшингийн найруулах ур чадвар эрийн цээнд хүрчээ гэж дүгнэдэг юм билээ?

-Миний толгойд олон жүжиг эргэлддэг, заримдаа зовлон болдог. Хүссэн зүйлээ хийж чадахгүй гацах үед өөртэйгээ зөрчилдөж, толгойд байгаа бүхнээ гаргамаар санагддаг. Би өөрийгөө азтай гэж боддог. Сайхан хамт олонтой хувь заяагаа холбосондоо баярладаг. Сайн багш нарынхаа зааж сургаж, зөвл өснөөр сайн уран бүтээл хийж, хүмүүст хүргэх гээд хэрэндээ л хичээж явна.

-Та найруулагч болохын тулд УДЭТ-т тайз засалчаар орж байсан гэсэн?

-1986 онд Драмын театрт анх хөл тавьсан. 1990 онд Олон улсын театрын баярын өдрөөр Москвад Монголын театрын өдөрлөг болоход “Хөхөлдэй хүүгийн үлгэр” жүжгийг Г.Доржсамбуу найруулагчийн тавилтаар тоглож байсан. Тэр үед энэ жүжгийн тайзыг хариуцан Ч.Ранаажав, Н.Уламбаяр нартай хамт засаж явлаа. Хүний хувь заяа гэж сонин юм. Тэгтэл 24 жилийн дараа би энэ театрт найруулагч болчихсон “Эдип хаан” жүжгийг толилуулаад сууж байна. Өөрийгөө ирээдүйд найруулагч болоод энэ өрөөнд сууж байна гэж төсөөлөө ч үгүй гүйж явсан. Би зураач болохоор бийр, будагтай анх нөхөрлөсөн. Хүүхдийн урлан бүтээх төвийн зүүн хойд талын жигүүрт зураачдын урлан байдаг байв. Тэр урлангаас алдартай олон зураач төрс өн. Гэтэл Түвшин зураач болсонгүй, шалгалт өгөөд ч тэнцсэнгүй. Аав намайг “Чи зураач болох гэж хүсээд байгаа бол дүр, дүрслэлийг тайзнаас харж болно” гэж зөвлөсөн. Тэгээд л Драмын театрт орсон. Зураач болно гэж тэмүүлж явсан залуу сүүлдээ зургаа орхиж, тайзан дээр жүжгийн бэлтгэл сургуулилалт хийж буй жүжигчдийн үг өгүүлбэр, хүүрнэлээ хэрхэн хэлж байгааг сонирхох болсон. Тайзан дээр тавих жүжигт тайз засалч ямар үүрэг гүйцэтгэдэг юм бэ гэдгийг сонирхож судалсан. Тэр үеэс л найруулагч болох хүсэл сэтгэлд төрсөн юм даа.

-Та хүүхдийн жүжгээс “Үнсгэлжин”-г анх найруулж, дипломын ажлаа хамгаалсан гэдэг. Хүүхэлдэйн театрт аавынхаа тоглохыг багадаа харж өссөн болохоор хүүхдийн сэдэвтэй жүжиг сэтгэлд тань ойр байдаг юм болов уу?

-1998 онд СУИС-ийг найруулагч мэргэжлээр дүүргээд, театрт ажиллаж байтал нэг өдөр Б.Мөнхдорж багш дуудаж “Шарль Перрогийн үлгэрээс сэдэвлэсэн “Үнсгэлжин” жүжгийг бид чиний найруулах ёстой бүтээл гэж боддог. Тиймээс чамд зориулж орчуулуулсан юм” гээд зохиолыг нь өгч байлаа. Энэ жүжигт тоглосон гавьяат жүжигчин Ж.Оюундарь оны шилдэг эмэгтэй дүрийн шагнал хүртэж байв. Тоглосон жүжигчин нь шилдэг дүрийн шагнал хүртэнэ гэдэг найруулагч хүний хувьд хамгийн сайхан баяр байдаг юм. Тэр жилийн “Хаврын гоёл” наадамд энэ жүжгийн хувцас шилдгээр шалгарсан. Харин 2000 онд найруулсан миний хоёр дахь бүтээл бол У.Шекспирийн “Зуны шөнийн зүүд” инээдмийн жүжиг. Жүжгийг ингэж найруулж болдог юм гэдгийг харуулсан.

-Таныг аавдаа хэлэлгүй цэргийн алба хаахаар явж байсан гэж сонссон. Тэр үед явуулахгүй аваад үлдчихнэ гэж бодсон уу?

-Намайг цэрэгт явах жил хоёр жилийн хугацаатай алба хаадаг болсон. Тэр үед залуус цэргийн алба хаахыг нэр төрийн хэрэг гэж боддог байлаа. Аавд хэлбэл зөвшөөрөхгүй гэж бодоод ээжтэй сэм хуйвалдаад хөдөө тоглолтоор явж байхад нь цэрэгт мордсон. Монголчууд Аавын бийд хүнтэй танилц. Агтны бийд газар үз гэж ярьдаг даа. Намайг Дорноговь аймгийн Сулинхээрийн хилийн отрядад байхад аав надтай уулзахаар эргэж очлоо. Тэр үед гавьяат жүжигчин цол хүртчихсэн байсан шүү дээ. Алдар хүнд, нэр төрөөрөө далайлгаад цэргээс чөлөөлөөд авчрах боломж байсан. Гэхдээ аав маань тэгээгүй. Надад “Миний хүү аавын хүүхдүүдийн адил цэргийн албаа нэр төртэй сайн хаагаад ирээрэй” гэж захиад буцсан.

-Та дуу цөөнтэй, бодлогоширсон байдалтай харагддаг чинь зураг зурдаг байсантай холбоотой байх нь ?

-Зураач хүн зурж байхдаа ярьдаггүй. Нам гүм орчинд бүтээлээ туурвидаг. Зураач болно гэж мөрөөддөг байсан надад ийм байдал ажиглагддаг л байх. Гэхдээ би дуугүй, тийм ч амгалан, тайван зантай ч хүн биш шүү дээ. Намайг сургуулийн сурагч байхад төр, засаг хүүхдүүдийн оюун ухаан, бие бялдрын хөгжилд анхаарал хандуулж, урлаг, спортоор өв тэгш хөгжүүлэх уриатай байсан. Спортоор хичээллэдэг байсан маань хожим хэрэг болсон. Би спортын ачаар аливаа зүйлд сэтгэлийн тэнхээтэй ханддаг болсондоо баярладаг.

-Таны завгүй ажиллахыг хараад аавындаа зочлох зав гардаг болов уу гэж бодож суулаа?

-Заримдаа хөдөлмөрийн баатар авах гэж байгаа юм шиг ажиллах юм даа. Би монгол жүжгийн төсөл бодоод л яваа. “Норовын намтар” жүжгээр эхлэлээ тавьсан. “Болдоггүй бор өвгөн”, “Долоон хожгор, нэг можгор” зэрэг таван жүжиг найруулах бодол бий. Монголчууд ардын аман зохиолын шавхагдашгүй баялагтай, тиймээс үндэсний баатартай байя гэж сүүлийн үед бодох боллоо. Монгол хүүхдүүд монгол үлгэр уншиж, монгол жүжиг үзэж, монгол сэтгэлгээтэй амьдрах хэрэгтэй шүү дээ. Би хааяа аавынд зочилж, өөрийнхөө зөв бурууг шүүн тунгаах, эсвэл эргэлзээгээ тайлах гэж ярилцдаг.

-Танай охидод өвөөгийнхөө мэргэжлийг өвлөх сонирхол байдаг уу?

-Манай охид бага байхдаа л “Амьдрал чиний төлөө” жүжигт тоглосон. Тайзан дээр гарч ирээд л үзэгчдийг уйлуулдаг байсан шүү. Дараа нь “Эхнэрээ зээлээч”, “Атга нөж” жүжгэнд том охин Есүй тоглосон. Дунд охин маань “Гэр” телевизийн олон ангит кинонд тоглосон. Бага байхад нь ажил дээрээ дагуулж ирсээр байгаад урлагт сонирхолтой болгосон буруутан нь би. Аав, ээж нь урлагийн орчинд ажиллаж байгаа болохоор хүүхэд өөрийн эрхгүй урлаг руу тэмүүлдэг юм билээ. Одоо охидоо урлагийн хүн болгохг үй гэж боддог. Урлаг тэвчээртэй, хатуу байхыг шаарддаг. Жаргал зовлон, саад бэрхшээл гээд олон зүйлээр шалгаж сорьдог. Эмэгтэй хүн урлагийн ажил сонгоно гэдэг амаргүй. Хэрвээ охид маань урлагт сонирхол төдий дурлаж байгаа бол би жүжигчин болохыг нь хэзээ ч зөвшөөрөхгүй.

http://www.mongolnews.mn/w/51037

Монгол Улсын Ардын багш, гавьяат дасгалжуулагч Д.Банди Үндэсний шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч болж, их спортдоо эргэж ирэв. Дасгалжуулсан тамирчдаас нь олон алдартан төрж, Монголын нэрийг тив, дэлхийд цуурайтуулж яваа. Э.Бадар-Ууган, П.Сэрдамба нар Хөдөлмөрийн баатар, Т.Үйтүмэн, У.Мөнх-Эрдэнэ, Т.Төгсцогт нар гавьяат тамирчин, 40 гаруй ОУХМ, спортын 80 гаруй мастер, зэрэгтэй 600 гаруй тамирчныг тэрбээр Монголын боксын спортод бэлтгэсэн гавьяатай.

Түүний гэргийг Д.Долгоржав гэдэг, спортын хүрээнийхэн андахгүй. Ардын багш маань амьдралын жаргал, зовлонг 30 гаруй жил хуваалцаж яваа гэргийгээ “Би ханийнхаа спортын зовлон, жаргалыг ойлгож ирсэн тэвчээртэй зангаар нь бахархдаг. Миний ажил өөдрөг, бүтэмжтэй урагшлахад гэр бүлийн минь сэтгэл шингэсэн. Хань минь спортын ертөнцийн халуунд нь халж, хүйтэнд нь хөрч хамт урагшиллаа. Надтай боксын дэвжээнд зүрх сэтгэлээрээ мөн ч олон удаа гарсан даа” хэмээн өгүүлсэн юм.

-Монголын боксын холбооны Удирдах зөвлөл хуралдаж, ерөнхий дасгалжуулагчаар Д.Банди багшийг томилсон. Хань тань боксын шигшээ багийн тамирчдаа Орхон аймгийн “Олимп” баазад 40 хоног бэлтгэл сургуулилалт хийлгээд иржээ. Таныг ч бас тэнд байсан гэж дуулсан?

-Тийм ээ. Эрдэнэтээс ирээд хэд хонож байна. Д.Бандийг тэмцээн уралдаан гээд явчихаар гэр эзгүйрээд байдаг юм. Олон хоновол ханиа үгүйлж санана. Хань минь боксын спортод олон тамирчны хөлийг нь дөрөөнд, гарыг нь ганзганд нь хүргэлээ. Энэ утгаар яривал Монголын боксын тамирчдад аав нь болсон хүн. Ханийн минь бахархал бол шавь нар нь. Тэдэндээ санаа их тавьдаг. Тамирчдаа тэмцээнд явахаас өмнө дасгалжуулагчдад нь “Энэ тэмцээнд тэр улсын боксын тамирчин заавал оролцоно. Хэн нэгэн нь түүнтэй таарвал тэгж, ингэж тоглуулаарай” гээд зөвлөгөө өгдөг. Тэмцээн эхэлчихсэн үед бид зурагтаас салахгүй. Тамирчдаа амжилттай тогловол хамтдаа баярлаж хөөрнө. Би хааяа СТО-нд очиж, боксын тэмцээн үздэг. Тамирчдаа тоглож байхад Банди “Зүүн гар, зүүн гар, биш ээ одоо хойд гарыг нь гэж хэл” гээд тушаана шүү дээ. Би ч нөхрийнхөө үгийг дамжуулж хашгирна. Тамирчид боксын рингэнээс бууж ирэхдээ “Догоо эгчийн дуу олны дундаас тод сонсогдсон. Таны хэлснээр тоглоод л өрсөлдөгчөө ялчихлаа” гэдэг юм. Энэ мэтчилэн нөхрийнхөө хэлснийг шавь нарт нь холбоочин шиг дамжуулж, тус хүргэх үе цөөнгүй. Эгч нь боксын спортыг зодолдохоос бусдыг нь бараг мэднэ. Намайг муухан дасгалжуулагчаас дээр гэж ойлгож болно. (инээв)

-Ханьтайгаа математикийн багш байхад нь танилцсан уу?

-Биднийг спорт учруулсан. Би залуудаа теннис, гимнастик, сагсан бөмбөг, волейбол, байт харваагаар хичээллэдэг байв. Нэг өдөр үе тэнгийн тамирчин бүсгүйчүүд хоорондоо “Боксын Д.Банди царайлаг сайхан залуу шүү” гээд ярилцахыг нь сонсоод, сонирхож хартал сахалтай өндөр залуу зогсож байсан. Тэр үед “Юуных нь царайлаг гэж, нэг их сахалтай өндөр нөхөр л байна даг” гэж бодож билээ. Спортын хүүхнүүдтэй Бандийг шоолж явсан би нэг л өдөр эхнэр нь болж гэрлэсэн. Найз хүүхнүүд маань намайг “Чи нөхрийгөө өмнө нь шоолдог байсан бол одоо хоолыг нь насаараа зэхэх эзэгтэй нь боллоо” гэж цаашлуулдаг байв. Бид ханилаад 30 гаруй жил болжээ. Миний ханийн имиж сахал нь шүү дээ. Залуудаа сахалтай байсан одоо ч хэвээрээ өтөлж байна. Спортынхон “Банди багшийн сахал, сөөнгө дуу хоолой нь Монголын брэнд” гэж ярьдаг юм. Өдгөө Монголын боксын спортын түүхэнд Д.Банди хэмээх нэр тодоос тод бичигдэж үлдсэн.

-Сахалтай өндөр залуугийн юу нь таны сэтгэлийг соронзон мэт татчихав?

-Нөхөрлөж явах үедээ ханийнхаа тайван, хүлээцтэй, гүндүүгүй занд өөрийн эрхгүй татагдсан. Намайг арван үг хэлж байхад Банди хоёр үг хэлнэ. Шавь нараа болоод үр хүүхд үүдээ загнаж зэмлэхээсээ илүү учирлаж ойлгуулна. Хэрвээ өөр шигээ хурдан түргэн зантай хүнтэй таарсан бол сэтгэл тайван амьдрахгүй л байсан болов уу. Манайх хоёр хүү, дөрвөн охинтой. Хүүхдүүддээ гар хүрч үзээгүй. Тэд ааваасаа айхгүй, надаас л эмээнэ. Аавдаа чухал зүйлээ түрүүлж хэлээд, надад дараа нь дуулгаж байх жишээтэй.

-Ханийнхаа нутгаар зочилдог уу. Булган аймгийн Тэшиг сумын зон олон танд ямар санагддаг вэ?

-Нутгийнхан нь найрсаг, зочломгой, бас хөгжилтэй наргианч зантай. Дуу хууранд дуртай, найр наадамд хүндэтгэлтэй сайхан ханддаг. Тэшиг сумын 80 жилийн ой болоход гэр бүлээрээ уригдаж, сайхан амраад ирсэн. Ханийн минь нутаг сайхан байгальтай. Тэшигийн давааны ардхан талд Эрэнцалам хэмээх газар бий. Тэнд хань минь төрж, өссөн юм билээ. Надад энэ нутгийн салхи нь хүртэл сайхан санагддаг. Уул ус, мод, цэцэг, навчных нь өнгө ялгарч харагдаад цаанаа л нэг сэтгэл уужирмаар.

-Та Сүхбаатар аймгийн хүн бил үү?

-Хааяа нутаг усаа үгүйлж, очиж амармаар санагддаг юм. Сүүлийн үед хол зам туулахад ядардаг болжээ. 2008 оны Бээжингийн олимпийн дараа ханьтайгаа Сүхбаатар аймагт очиход нутгийнхан маань сайхан угтсан. Биднийг аян замд явж байхад хөгжилтэй зүйл их тохиолдоно. Сүхбаатараас Улаанбаатар хот руу ирж явахдаа нэгэн зоогийн газар хооллохоор орлоо. Тэгтэл нэг залуу “Сайн байна уу Банди багш аа. Та эхнэрийнхээ нутгаар зочлоод буцаж явна уу” гэхэд Банди “Хүү минь чи манай эхнэрийг Сүхбаатарынх гэж яаж мэдэв” гэлээ. Тэгсэн “Та манай эхнэр Дарьгангын сайран хөлт шүү дээ. Худлаа гэвэл хөлийг нь хар” гээд зурагтаар зарлаад байсан шүү дээ” гэж хэлээд бөөн инээдэм болж байв.

-Хүүхдүүдээс тань аавынхаа шийрийг хатаах боксчин төрөх нь үү?

-Том хүү минь боксоор хичээллэдэг байхдаа “Олимпийн гараа” тэмцээнд түрүүлэн, хошой алтан медаль хүртсэн. Аав нь хүүгийнхээ тоглолтын хурдыг сайжруулах гээд бөмбөг авч өгөөд, өшиглүүлдэг байсан юм. Хүүгээ боксоор тууштай хичээллээд, амжилтад хүрчихээсэй гээд горьдож байтал хөлбөмбөг рүү урвачихсан. Хүү шугам зургийн багш мэргэжилтэй. Багшлахынхаа хажуугаар залуучуудын хөлбөмбөгийн “Шонхор” клуб байгуулж, дасгалжуулагчаар ажиллаж байна. Бага хүү мөн л бокс сонирхож байгаад сагс, волейбол руу сэтгэл татагдаж хичээллэх болсон. Одоо Хятад улсад эмч мэргэжлээр суралцдаг, энэ жил сургуулиа дүүргэнэ. Манайх 14 ач, зээтэй өнөр айл. Бид ач нараасаа алсдаа юм дуулгаж мэдэх боксчин төрөх болов уу гэж найдаж суудаг. Гэхдээ спортын төрлүүдээс бокс хамгийн хүнд нь. Хатуужил тэвчээр, сэтгэлийн хат их шаарддаг. Тийм болохоор өвөө нь ач нараа боксын спортоор хичээллэ гэж нэг их шахаж, шаарддаггүй. Бокст дурлаж, тууштай хичээллэвэл нь дэмжинэ гэдэг юм. Спортын зовлон, жаргалыг насаараа туулж яваа болохоор өөр шигээ гэрт тогтохгүй, завгүй хүн бэлтгээд яахав гэж боддог байх.

-Танай охидыг аавынхаа математикт сайн байсныг нь дуурайсан гэж сонссон?

- Д.Банди арван жилийн сурагч байхдаа бокс битгий хэл зодоон, цохионоос хол хөндий математик, геометрийн хичээлд дуртай байсан гэдэг. Аравдугаар ангиа дүүргэх жилээ улсын шалгалтын бодлогыг хорин минутад бодчихоод гарч байсан гэнэ лээ. Манай хүүхдүүд аав шигээ математикийн хичээлд дуртай байсан. Тоог толгой өвдөхгүй бодно. Ханьд маань мэргэжлээрээ ажиллах боломж олдоогүй. МУИС-ийн математикийн ангид сурдаг оюутан байхдаа тамирчин болж, төгсөх жилээ шигшээ багт орсон. 1973 онд дасгалжуулагч болохоор шийдэж, УБДС-ийн биеийн тамирын багш, дасгалжуулагчийн ангид эчнээгээр суралцаж дүүргэсэн. Монголын хоёр том сургуульд сурган хүмүүжүүлэх ухааныг 10 гаруй жил заалгаж, боксын спортод 40 гаруй жил ашиглалаа гэж ярьдаг юм.

-Та цай уух зуураа би залуудаа нөхөртэй ч юм шиг, нөхөргүй ч юм шиг явлаа гээд цухас өгүүлээд авна лээ?

-Д.Банди тэмцээн уралдаанд тамирчдаа аваад олон хоног явчихна. Эмэгтэй хүн гэхэд би их тэвчээртэй. Хэр баргийн бүсгүй ийм хүнд хэцүү байдлыг тэвчихгүй шүү дээ. Хүн л юм болохоор хааяа ханьдаа тунирхана. Гэхдээ учиргүй хатуу үг хэлж, сэтгэлийг нь тавгүйтүүлж байсангүй. Хань маань залуу насаа спортод зориулж, завгүй өнгөрүүлсэн. Өнгөрсөн он жилүүдэд үр хүүхдүүдээ өсгөж, хүмүүжүүлэхийн хажуугаар итгэл, найдвар нь болж, нөхрийнхөө оролцоогүйгээр ар гэрийнхээ хамаг ажлыг нугалж, амьдралаа авч явсан. Манай хүүхдүүд аавыгаа гадагшаа явчихсан байх үед төрсөн. Тэмцээнд оролцохын өмнө “Миний хүүд, охинд ийм нэр хайрлаарай” гээд явчихна. Ирэхэд нь би хүүхдэд нь нэрийг нь өгчихсөн байдаг байв. Манай гэрт хөгжилтэй зүйл байсхийгээд л өрнөнө. Гадагшаа тэмцээнд явахад нь би өмсөх хувцас, хоол хүнсийг нь зэхдэг. Тэгсэн нэг удаа Бандийг явсны маргааш гэрт хиам үнэртээд болдоггүй. Гайхаад өрөөнд нь ортол бага хүү маань оймсонд нь хийсэн хиамнаас гурвыг аваад үлдчихэж. Би шинэ оймсонд хиам холбоод хийчихдэг байсан юм. Тэгсэн нөхөр тэмцээнээс ирээд “Сүүлийн үед чи миний юмыг бэлдэх гэж халтуурддаг болжээ. Тэмцээнд очоод оймс өмсөх гэтэл өрөөсөн нь байх юм” гэж билээ.

-Д.Банди багш СТО-нд тамирчдаа дасгалжуулж, бэлтгэл сургуулилалт хийлгээд зогсож байдаг. Тэр их завгүй ажлын хажуугаар бокс сонирхож, хичээллэдэг залууст зориулж хоёр ч ном хэвлүүлсэн. Одоо бас “Миний ертөнц-2” ном хэвлүүлнэ гээд сууж байх юм?

-Хань маань гэртээ нэг хэсэг суухдаа “Миний ертөнц-2” ном бичлээ. Сүүлийн үед өөрийгөө завтай байлгах дургүй болоод байгаа. Номоо бичээд суухаараа өдөр, цаг хэрхэн өнгөрч байгааг анзаарахгүй. Өглөө эрт босож, өрөөнийхөө үүдийг сэмээрхэн хаагаад, ажлынхаа өрөөнд ном бичээд суучихна. Би “Чи компьютер дээр удаан сууж болохгүй. Өвгөн минь одоо болно, хоол ундаа тайван, тухтай ид” гээд аргадаж, зэмлэхийг хослуулдаг юм. Нөхөр минь боксын спорттой хувь заяагаа холбож, тамирчнаас дасгалжуулагчийн ажлыг 40 жил тасралтгүй хийлээ. Өнгөрсөн хугацаанд цуглуулж, хуримтлуулсан материалаа эмхэтгээд ном болгож хэвлүүлэх гэж байна. Д.Банди “Бокс хэмээх нэр зүрхэнд хоногшиж, боксчин гэсэн алдар минь надад ухаарал хайрласан. Ард түмний хөвгүүдээс Монголын нэрийг алдаршуулах их аваргыг төрүүлэх нь миний хийх ёстой ажил” гэж хэлдэг. 1999 онд өөрийнхөө туулж өнгөрүүлсэн амьдралын тухай “Миний ертөнц”, мөн “Боксчидыг бэлтгэх шаталсан сургалт, дасгалжуулалтын хөтөлбөр” ном гаргасан. Түүнийхээ үргэлжлэл болгож энэ номоо бичсэн юм. Монголчууд ханиар минь бахархдагт би их баярладаг. Шавь нар нь багшийгаа дэмжиж, номыг нь хэвлүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх юм гэсэн. Тэд багшийгаа боксын спортод дурлаж буй залууст зориулж, дахин шинэ ном хэвлүүлэх гэж буйг сонсоод их бэлгэшээсэн.

-Монголын ширэн бээлийтнүүдээс Т.Үйтүмэн хамгийн хөгжилтэй нь. Тэрбээр багшаараа үргэлж бахархдаг тухайгаа ярьдаг юм билээ?

-Шавь нараас нь Т.Үйтүмэн багшийгаа сайн ойлгож, мэдэрдэг. Манайд ирэхээрээ “Д.Банди багш байгаагүй бол би Шаамарт тракторын тостой холилдсон жолооч явах байсан биз” гэж ярьдаг юм. 2010 онд шавь нар нь Оюутны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож, гурван алт, гурван мөнгө, хоёр хүрэл медаль хүртэж багаараа түрүүлсэн. Гэхдээ хань маань тэмцээнд явахын өмнө цус харваж, эмнэлэгт хоёр сар хэвтэж эмчлүүлсэн. Биеэ нэг их дээрдэж сайжраагүй байхад би явах ёстой гэж зад зөрж, гүрийгээд л явсан. Т.Үйтүмэн нөгөө шооч зангаараа багшийгаа цаашлуулж, “Монголын бокст Д.Банди багш тал мэдрэлтэй байхад л хавааск” гэж хэлж байсан юм гэнэ лээ. (инээв)

-Ханийн тань гэрийнхээ хананд өлгөсөн мандатыг хараад, очиж үзээгүй улс ховор байх даа гэж бодож суулаа?

-Нөхөрт маань дууссан гадаад паспорт 20 гаруй бий. Эх орноо төлөөлж, тэмцээнд оролцохоор хилийн дээс наснаасаа олон алхсан. Тоолж үзэхэд жилийн 365 хоногоос 65-ыг нь гэртээ өнгөрүүлсэн байдаг юм. Бандид очиж үзээгүй ганц газар бий, тэр нь Антрактид.

-Нөхөр тань “Би спортын ертөнцөд гомдож, баярлаж явснаа нуухгүй. Амьдарсан цаг үе бүхэн минь ачлал өгсөн гэж өгүүлэх бүрэн эрхтэй хүн дээ” гээд ярьж байсан. Хааяа сэтгэл нь тавгүй үед ямар болдог вэ?

-Сэтгэл нь тавгүй үедээ дуугаа хураачихдаг. Өөрийнх нь хүсэж байсан тэмцээнд тамирчид нь санаанд нь хүртэл тоглохгүй бол сэтгэл нь зовнидог. Шавь нараа амжилттай тогловол баярын нулимс унагана, догдолж, хүүхэд шиг баярлана. Би залуудаа ханийнхаа олон амжилтыг харж бахархаж, баярласан. 1972 оны Кубын Хиральдо Кардине Кордовын нэрэмжит Олон улсын тэмцээнд Монголын тамирчид оролцоход Кубын тамирчин Антинио Мачадог унагаагаад байхад л ялалт өгөөгүй. Тэр жил Куба дахиж явахгүй гэж андгай тавьсан. Гэхдээ 1997 онд болсон тэр тэмцээнд Ц.Үйтүмэнгийн дасгалжуулагчаар оролцсон. Үүеэ аварга болж, нөхөр маань даагаа нэхсэн. 1974 онд Румын улсын “Алтан бүс” тэмцээнд дөрвөн залуутай тоглож, гадаадын тамирчдаас Кубын алдартай тамирчин Теофило Стивенсон, Д.Банди нар түрүүлсэн. 1975 онд Ази тивийн аварга шалгаруулах боксын тэмцээн Японы Икохамад болоход шигшээ тоглолтод С.Ямагучитай алтан медалийн төлөө тоглосон. Хань маань тэр тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртэхдээ харамсалтай л байсан. Энэ мэтчилэн спортын ерт өнцөд ялалт, ялагдлаар дүүрэн байсан даа.

-Аав нь хүүхдүүддээ ямар сургаал айлддаг бол?

-Хүүхдүүддээ сургаал айлдаж байна гээд учиргүй зааж, зөвлөөд байдаггүй, хааяа жинтэйхэн үг хэлчихнэ. Харин ач зээ нартаа “Аав, ээжийнхээ өөдрөг авч явсан зүйлийг өвлөн уламжлах хэрэгтэй. Эрдмийг эрхэмлэ, эх орондоо ихийг хийж бүтээ. Зөв замаар замнаж, азтай, хийморьтой өөдрөг амьдраарай” гэж захидаг юм.

-Хань тань хэр халамжтай хүн бэ?

-Гэртээ байгаа үедээ халамжтай. Намайг хоолонд хүргэхгүй. Гарын доор байгаа материал ашиглаад амттай хоол хийчихнэ. Өөрөө ч хоол голохгүй, зэхсэн хоол нь хүнд гологдохгүй. Хань маань цуйван сайхан хийнэ. Тэмцээнд явахдаа тамирчдынхаа хоолыг зэхнэ. Цаашлаад аав нь, зурхайч нь, бариач нь, эмч нь, тогооч нь болдог. Тамирчдынхаа амжилт, эрүүл мэндийн төлөө уламжлалт эмчилгээний талаар судалж, бариа засалд суралцсан. Дасгалжуулагч хүн ингэж л шавь нараа амжилтад хүргэх ёстой гэдгийг сайн ухаарсан хүн. Хүмүүс нөхрийг минь “Монголын боксын спортод “Ардчиллын салхи оруулсан багш” гэж дүгнэдэг юм билээ. Банди мэдрэмжтэй, ямарваа зүйл авахдаа сонголттой ханддаг. Гадагшаа яваад ирэхдээ хүүхдүүддээ аятайхан хувцас сонгоод авчихна. Хүүхдүүд аавынхаа авчирч өгсөн хувцсыг голж, шилж байгаагүй. Хувцасны өнгө, загварт бол тун мэдрэмжтэй. Хамт явсан тамирчид нь “Банди багштай дэлгүүр хэсэх хэцүү. Бид харснаа худалдаад л авчихдаг, харин танай нөхөр өнгө, үзэмж, загвар, чанарыг нь заавал харж байж авдаг зантай” гэдэг юм.

-Амралтын өдрүүдийг та гэр бүлтэйгээ яаж өнгөрүүлдэг вэ?

-Ач, зээ нар маань аав, ээжтэйгээ ирээд л манайд бужигнана. Би тэднийгээ эрхлүүлэх дуртай. Намайг Догоо маам гэж дууддаг. Намайг хүүхэд байхад ээж минь хонины хавирга жижиглэж, хуваагаад сүүтэй цайнд чанаж өгдөг байсан. Ээжийнхээ хоол, цайг багадаа амталж өссөн болохоор би хүүхдүүддээ хийж өгдөг. Манай хүүхдүүд зочлох өдрөө “Ээж ээ, та хонины хавиргатай цайгаа чанаарай” гэж захиалдаг. Тайван амьдрал гэр бүлийн хамгийн сайхан жаргал. Ширээгээ тойрч суугаад, хоолоо баяр хөөртэй идэх агшин манай гэр бүлийн жаргалтай мөч байдаг.

 Г.БАТЦЭЦЭГ

http://www.mongolnews.mn/w/51172

 ”Урлаг амьдралын талх биш нь тодорхой. Гэхдээ яах аргагүй дарс нь мөн” гэж Жан Поль хэлсэн  удаатай. Энэ удаагийн “Нямын зочин” буландаа “дарсчин”, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, найруулагч Ч.Найдандоржийг урилаа.

-Долоон найруулагч долоон жүжиг тавих гэж буй. Та яагаад Дарио Фогийн “Чөлөөт хос”-ыг сонгосон бэ?

-10 гаруй жилийн өмнө орчуулагч Цэнгэл орчуулсан юм. Сайн жүжиг. Италид тоглоогүй театр гэж байхгүй. Энэ жүжгийг арай өмнө тавьсан бол эртдэх гээд, маргааш тогловол оройтох байсан юм. Энэ цагт л үзэгчдийн оюуны хэрэгцээг хангаж чадахаар учир сонгосон. Нэгэн эхнэр нөхрийнхөө нууц амрагийн явдал бүрийг илрүүлэх тоолондоо амиа хорлох гэж оролддог. Нөхөр нь эхнэртээ чөлөөт хос болохыг санал болгож ”Хууль ёсны эхнэр нөхөр хэрнээ бусад хүүхэнтэй хайр сэтгэлтэй бололгүй, зөвхөн унтана. Энэ бол соёлт хүн төрөлхтний ёс ” гэдэг. Бид ардчилалтай золгоод 20 гаруй жил боллоо. Ардчилал, эрх чөлөөгөөрөө дэндүү тоглож байна. Эрх чөлөөг хаана, ямар хэмжээтэй эдлэх вэ гэдэг нарийн асуудал. Хэтэрхий их эрх чөлөө юунд хүргэж болох вэ гэдгийг, яаж аргаа барж, мухардалд орж, элэг зүрхээ эмтэлж байгаа тухай энэ жүжигт хөндөнө. Эхнэр нөхрийн хоорондох эмтэрч, сэвтэж, гуйвж дайвж болохгүй үнэт зүйлийн тухай өгүүлэх жүжиг.

-Ихэнхдээ эрэгтэйчүүд архи ууж, эхнэр хүүхдэдээ гар хүрч, өөр бүсгүйтэй уулзаж, энэ амьдралд эмэгтэйчүүдээсээ илүү их буруу хэрэг хийдэг юм шиг санагддаг уу?

-Эрэгтэй хүн эмээсээ илүү их ачаа үүрдэг учир гэм зэм нь олны анхааралд байдаг. Эхнэрээ араар нь тавьж байгаа эрийн цаана бас л нэг эмэгтэй хүн бий шүү дээ. Энэ бол хүн төрөлхтний мөнхийн маргаантай асуудал. Эртнээс байсаар ирсэн, цаашдаа ч байх ийм маргаантай асуудлыг нэг цаг гаруй хугацаанд жүжгээр үзүүлнэ гэдэг сонирхолтой.

-Амьдралын боломжтой хэрнээ жүжиг үздэггүй хүмүүсийг та юу гэж боддог вэ?

-Хүний сонголт, сонирхол. Тэрийг буруутгаад, мунхаг тэнэгээр нь дуудах эрх надад байхгүй. Бухимдвал миний эд эс үхнэ шүү дээ. Чи театр үзэхгүй сэтгүүлч хийгээд, надаас хэдэн жижүүрийн асуулт асуучихаад гараад явж болно, надад хамаагүй. Хэрвээ та төгөлдөржье, бурханлиг чанараа илүү их хөгжүүлье гэж боддог бол хөгжим сонс, уран зураг, цирк үз, дуурь, балет сонирх, ном унш. Таван мэдрэхүйгээрээ мэдэрч байж гэмээнэ сэтгэл гэдэг эрхтэн эрүүл байна шүү дээ. Хүн гэдгээ мэдэрч, таниж, санахын тулд театрт ирээсэй гэж бид хүсдэг. Банк, дэлгүүрт ороод мөнгөтэй гэдгээ мэдрэхээс биш, би хүн шүү гэдэг үнэт чанараа мэдэхгүй. Жүжиг үзэж сэтгэл хөдлөөд, ямар нэгэн юманд автаад, хэн нэгнийг өмөөрч, эсвэл буруу шаагаад эхэлбэл бурхнаас заяасан хүнлэг чанар нь сэргэдэг. Тиймээс л театрыг мэргэд ариун сүм гэдэг юм.

-Дээхнэ үед Нямгаваа, Доржсамбуу, Мөнхдорж гурав хоорондоо уран бүтээлээрээ өрсөлддөг байсан гэдэг. Одоо та нарын хооронд өрсөлдөөн бий юү?

-Тэр үед Хүүхэд залуучуудын театр Нямгаваа гуайгаар, УДЭТ Мөнхдорж найруулагчаар овоглож байлаа. Тэгээд Мөнхдорж найруулагч Цэргийн театр руу шилжихэд УДЭТ Доржсамбуу агснаар овоглох болсон. Тэд хийсэн бүтээлээрээ театраа тамгалж, хамт олноо овоглож чаддаг байсан. Харин өнөөдөр зах зээлийн буянаар ганцхан театрт жүжгийн найруулагчдаас гадна ҮДБЭЧ-ын найруулагчид шавчихсан. Арван хэдүүлээ нэг тайзаа булаацалдаж байна. Тиймээс Найдандоржийнх, Баатарынх, Наранбаатарынх гэх нөхцөл бололцоо байхгүй. Би 1990-ээд оны сүүлчээр нэг сонинд ярилцлага өгөхдөө “Мөнхдорж, Нямгаваа, Доржсамбуу гурав нэг ширээний ард суугаад инээчихсэн, Монголын театрын тухай ярьж байгаа зураг байвал 1000 ам.доллараар худалдаж авъя” гэж байсан. Тухайн нийгэм тэр гурвыг хувааж, хооронд нь өрсөлдүүлж байсан нь нэг талаараа сайн боловч, алдаа дутагдалтай байсан. Өмнө нь Гэндэн, Ванган, Чимэд, Оюун зэрэг мундагчууд нэгэн цул болж чадсан учир алтан үеийнхнийг бэлдэж, Монголын театрын урлагийг дэлхийн түвшинд хүргэж чадсан. Одоо хүссэн, хүсээгүй нэгдэж байна. Наранбаатар өсөж явна. Араас нь ямар хүүхэд төрөх вэ гэдэг сонин байна. Найруулагчгүй театр гэж байхгүй, сүйрэл болно. Найруулагчгүй театр үзье гэвэл орон нутгаар яв. “Мөнхдорж, Наранбаатар, Баатар нарын найруулагчийг орон нутгуудад санал болгоод, зөвлөхөөр аваач ээ. Сарын цалин өгч, байр, унааг нь даачихвал орон нутгийн театруудын уран бүтээлийг сонголцоод, чиглүүлээд өгье” гэсэн санал манай театраас гаргаж Урлагийн зөвлөл дэмжсэн ч ССАЖЯ шийдэж өгөхгүй байна. Бүгдээрээ хамт мундаг байхгүй бол УДЭТ-т ичээндээ орсон юм шиг бүгээд, орон нутгийнхныг муулж гаслаад суух нь ёс зүйгүй. Ингээд хөдөөгүүр явъя гэхээр хоёр, гурван газар нэгэн зэрэг ажиллаж болохгүй гээд дээрээс хавчих байх л даа.

-Сувд, Мягмарнаран, Цэрэндагва, Мэндбаяр нарын амьд домгуудыг орлох жүжигчид УДЭТ-т байна уу?

-Байхгүй шүү дээ.Тэд олон жил боловсорч, урлагийн тогоонд чанагдаж байж энэ өндөрлөгт хүрсэн. Тэд нар шиг болохын тулд цаг хугацаа, туршлага, боловсрол, мэдлэг хэрэгтэй. Театрт бас нэг аюул нүүрлэж байна. Ирээдүйд театрыг авч явах авьяаслаг хүмүүс нөхцөл байдлаа голж байна. Ажлынхаа хажуугаар өөрөө юм хийе, кинонд тоглоё гэхээр театрын эрх ашигтай зөрчилдөнө. 09.00 цагт ирээд орой жүжиг дууссаны дараа харих ёстой гээд театр боломж өгөхгүй. Гурван сая хүнээс гоц авьяастай төрчихөөд, олон түмэнд хайрлуулж байж тэд гуйлгачин шиг амьдрах ёстой юм уу. Энэ авьяастай сор болсон жүжигчид театрыг орхихоос өөр аргагүйд хүрч байна. Цаашдаа энэ хэвээрээ үргэлжилбэл 80 жил хөгжсөн театр нэг л өдөр сүйрнэ. Төр анхаарахгүй байсаар театрыг санаатайгаар устгах нь гэж ойлгож байна.

-Уранчимэг, Ганцэцэг, Ганчимэг нар театраас гарсан нь танайд хэр их нөлөөлсөн бэ?

-Нөлөөлөлгүй яах вэ. Тэднээс гадна Алтаншагай, Эрхэмбаяр гарчихлаа. Араас нь бас хүмүүс яваад л байна. Хүнээ нөхөөд уран бүтээлийнхээ түвшинг муутгахгүй байж болно л доо. Гэхдээ энэ авьяастай хүмүүс ингээд гарна гэдэг театрын урлагт харамсалтай. Ямар ч чадваргүй, дөнгөж төгссөн хүүхдүүд үлдье гэж бодъё Юу болох бол…

-Тэгвэл та Монголын театрын урлагт юу бүтээж үлдээхийг хүсэж байна вэ?

-Би жүжгээ л хийе. Бүтээн байгуулагч, шинэчлэгч, өөрчлөгч, хувьсгалч биш шүү дээ. Цалингаа авдаг зүгээр л нэг ажилтан.

-Найруулагч хүний хувьд өөрийнхөө дутагдлыг хэлбэл?

-Авьяасгүй, муу найруулагч. Манайхан л намайг авьяастай гэж хүлээн зөвшөөрөөд байна. Би хийж байгаа ажилдаа сэтгэл ханаагүй. Найруулагч хүн илүү сайн байх ёстой.

-Мэргэжлийн тань хамгийн сайхан нь?

-Хүний сэтгэлийг эмчилнэ гэдэг бодь мөрийн зүйл. Театр хэдий чинээ хүчтэй байна ард түмний сэтгэл төдий чинээ эрүүл саруул байна гэсэн үг.

-Та “Blackbox” театрт жүжиг үзэж байв уу?

-Өнгөрсөн ням гаригт “Хирс” жүжгийг үзсэн. Би театр судлаач биш. Гэхдээ сэтгэл дүүрэн гарсан. УДЭТ-аас өөр өнцгөөс, өөр арга барилаар өөр гүн ухааныг монголчуудад хүргэхийг оролдож байна. Хэр баргийн хүний хийдэг ажил биш, их хэцүү. Мягмарыг тэр жүжигчдийг цалинжуулах бэл бэнчинтэй, өөрийн гэсэн театртай байгаад баярлаж байна. Амьдадаа ийм юм үзнэ гэдэг бахархал.

-1990-ээд оны сүүлчээр “Ижил хүйстэн” жүжгийг тавьж байсан юм билээ. Сонин зохиолтой энэ бүтээлийг дахиж тоглох бодол бий юү?

-Өөр найруулагч тавихыг үгүйсгэхгүй ч, би лав биш. Миний бодлоор Аглуу л тэгж тоглож чадна. Тэр үед Аглуугийн тоглож байснаас илүү гарч чадах жүжигчин би олж харахгүй байна. Их сургуулиа төгсөөд тэр жүжигт тоглосон Аглуу одоо хэдэн кг нэмсэнийг би мэдэхгүй. Хоёр цаг гаруй хөлөө сойж тоглоно гэдэг тоглоом биш. Нөгөө талаар “Ижил хүйстэн” жүжиг тухайн цаг үедээ л тохирч байсан. Тэр үед миний хувьд ганцаардал, нийгэмд шаарлагдах тухай асуудал илүү эмзэг байж. Өөр найруулагч өнөөдөр энэ жүжиг хэрэгтэй гэж шатахыг үгүйсгэхгүй ч Найдандорж дахиж тавих шаардлагагүй гэж үзэж байна.

-Өнгөрсөн жил нээлтээ хийсэн “Сэрүүн хасын нууц” жүжгийг “Х-ТҮЦ” дахин тоглох гэж байгаа юм билээ. Жүжигчний ур чадвар, нас, халаа сэлгээнээс жүжгийн нас хамаардаг гэдэг. Таны бодлоор “Сэрүүн хасын нууц” тайзнаа хэр удаан амилах бол?

-Нэг жилийн дараа дахин тоглох гэж байна гэдэг эрэлт байна гэсэн үг. Ирэх даваа гаригаас дахин тоглоод, хэр эрэлттэй байхаас шалтгаалж цаашдаа яах нь тодорхойлогдоно. Тэр жүжигт “Х-ТҮЦ”-ийнхнээс гадна Сувд гуай, Дэлгэржаргал эгч, Эрдэнэ-Очир, Ялалт зэрэг жүжигчин гэрээгээр тоглосон. Энэ зуун ХХ зуунаас ялгаатай нь уран бүтээлчид ажлынхаа төлөвлөгөөг өөрсдөө гаргадаг болж. Тэдний зав чөлөө, хүсэл сонирхлоос бас хамаарна. Энэ мэт олон хүчин зүйлээс жүжгийн нас шалтгаална. Гэхдээ “Сэрүүн хасын нууц” жүжгээ DVD болгох учир сонирхсон, үзэж амжаагүй хүмүүс худалдан авах боломжтой.

-Үзэгчид энэ жүжгийн дараа юу тоглох бол гэж хүлээж байгаа байх. Дараагийн бүтээлээ олсон уу?

-Ахиад л дэлхийн сор болсон, хэрэгцээт бүтээлийг олж тоглоно доо. Одоохондоо олоогүй л байна. Хэдэн ном уншсан хүн тэр дотроосоо гайгүйг нь сонгоод тоглочихдог эд биш. Хүн төрөлхтний оюуны сан хөмрөг далай тэнгис шиг уудам том. Тэр дундаас бидэнд хэрэгцээтэй эрдэнэсийг шүүрдэнэ гэдэг их эрэл хайгуул. Бүтээлээ сонголоо гэхэд түүнийг тоглох баг бүрэлдэхүүн байна уу, эдийн засгийн чадал байна уу, хаана тоглох вэ гээд олон асуудал гарч ирнэ. “Хөөх энэ гоё юм байна” гээд зах дээрээс бараа сонгохтой адил хялбар ажил биш.

-Баабар гуай олон ном зэрэг уншдаг гэж байсан. Таны ном унших арга барил ямар бол?

-Номноосоо шалтаална. Хэрэгцээтэй, таалагдсаныг харамсалтай нь хурдан уншаад дуусчихдаг. Нухаж, заавал учрыг нь ойлгож, тэндээс юм олж авах ёстойг удаан, бодож уншдаг. Би Баабар шиг ном мэддэг хүн биш ээ.

-“Аянгын бороо” жүжгийг найруулах гэхэд Гантөмөр, Тунгалаг зэрэг мундагчууд “Айхтар зохиол шүү, хариуцлагатай байгаарай” гэж захисан гэсэн. Тэгвэл “Сэрүүн хасын нууц”-ыг тавихад хэн юу гэсэн бол?

-Дээхнэ үед Тунгалаг даргатай Цэргийн театр гэж газар байсан. 1992 онд тус театрын найруулагч Мөнхдорж “Аянгын бороо”-г найруулж, Гантөмөр гуай гол дүрд нь тоглож байсан юм. Тунгалаг даргаас энэ зохиолыг авахад “Найдан юм байна л гэж итгэж өгье. Энэ жүжгийг битгий баллаад хаячихаарай” гэж байсан, үнэ цэнэтэй бүтээл. “Сэрүүн хасын нууц”-ыг орчуулсан Болдбаатар “Миний зүгээс юу хэрэгтэй вэ, би бэлэн шүү, та нар зөв сонголт хийжээ” гэж бидэнтэй ойр дотно ажилласан. Жүжиг үзсэний дараа “Та нар юу хүсдэгийг ойлголоо мэдэрлээ. Аятайхан зохиол байвал санал болгоно” гэсэн.

-Энэ бүтээлээ “Гэгээн Муза”-д сойно гэсэн байх аа. Мэргэжлийн найруулагч хүний хувьд хэр амжилт үзүүлнэ гэж бодож байна вэ?

-Далдыг мэддэг далай лам биш. Тэр үед уран бүтээлчид яаж тоглох вэ, шүүгчид нь хэн байх вэ, ямар жүжгүүд өрсөлдөх вэ гээд олон зүйлээс шалтгаална.

-Таны бодлоор энэ наадам хэр шударга болдог вэ

-Уран бүтээлээ сойх гэж буй хүн бүр өөрийнхөө жүжгийг тэргүүний гэж бодож л өрсөлдүүлдэг. Тиймээс тэмцээн бүрийн ард гомдол, хэл ам гардаг. Нэг нь түрүүлж, нөгөө нь хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга байхгүй. Гэхдээ цаанаа минийх илүү байсан юм даа гэж гонсойж хоцордог. “Гэгээн муза”-г шүүнэ гэдэг шүүгчдийн өндөр хариуцлага. Шүүгчдэд “Энэ миний шавь юм, хайртай уран бүтээлч юм, эсвэл хөгширсөн, залуу гарч ирж байгаа хүнийг дэмжье” гэсэн бодол байхыг үгүйсгэхгүй. Тэр бүрийг шүүгчдийн нийлбэр дүнгээр дунджилдаг учир ямар голчтой дүн гарахыг таашгүй, хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй.

-Хошин урлагийг мэргэжлийн уран бүтээлчид тааламжтай хүлээж авдаггүй. СУИС-ийн багш нар “Хошин шогийн жүжигчин болчихов доо” гэж шавь нартаа захидаг. Ийм байхад театрын найруулагч яагаад “Х-ТҮЦ”-ийг байгуулах болсон бэ?

-Тийм юм ярьж байгаа хүмүүс хошин урлагийн бүх тоглолтыг үзчихээд хүний хийснийг нулимж болно. Тохиолдлоор телевизээр харсан, ухаантай гэж тооцдог хүнээсээ сонссоноо, нэг тааруухан хамтлагийн тоглолт үзээд сэтгэл дундуур гарснаа бусдад нь нялзааж дүгнэнэ гэдэг ухар мөчид, гэнэн гоомой асуудал. Хөөрхий минь, хошин урлагт зүтгэж яваа хэдэн хүүхэд нойр хоолоо хасаад, тархи бие бялдраа зэрэг ажиллуулаад их зүтгэж байна. Бидний хоёрхон цаг үзээд гардаг тоглолтыг хийх гэж ямар их хөдөлмөрлөж, мөнгө, уран сэтгэмж, зүрх зориг зарж ажилладгийг ойлгох хэрэгтэй. Тийм амархан юм бол монголчууд бүгд л хийнэ шүү дээ. Хэдхэн хамтлаг байна. Тэр дотроо чадалтай нь тоотой. Сул дорой нь олон бий. Нэг хамтлаг 10 үзүүлбэр тоглоход дөрөв нь муу, зургаа нь сайн, эсвэл нэг нь давгүй, ес нь сул байхыг үгүйсгэхгүй. Тэд бүгдийг нь сайн хийхийн төлөө ажиллаж байгаа. Монголчуудын боломж бололцоо ямар билээ гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Улаанбаатар сая орчим хүнтэй гэхэд эндээс Соёлын төв өргөөг зорьж байгаа нь хэд билээ дээ. Нэг тоглолт хийгээд удалгүй үзэгчид нь ханаад, дараагийн тоглолтдоо хурдхан бэлдэх шаардлагатай болно. Гэтэл Орос, Европт нэг тоглолтоороо 10 жил амьдрах боломжтой. Олон сая хүнтэй юм чинь аргагүй шүү дээ. Өөрсдийн гэсэн тайзгүй учир хамтлаг продакшнууд хоёр тайзаа ээлжилж түрээсэлнэ. Нэг тоглолтоо ядаж бүтэн жил тоглодог бол гайхамшгийг бүтээж болно л доо.

-Та хар багадаа ээж, ааваасаа хагацсан юм билээ. Ямар үед тэднийгээ их үгүйлдэг вэ?

-Санахгүй үе гэж бараг үгүй. Харин аз жаргалтай, эсвэл ганцаардсан үед л хоолой зангирч үгүйлдэг. Эцэг, эхийн орон зайг нөхөх хэмжээнд дөхөж очих зүйл гэвэл үр хүүхэд, хань ижил юм даа.

-Чойнхор аав тань Улаанбаатараас Өндөрширээтэд очоод ээжтэй тань хайр сэтгэлийн холбоотой болж, хот руу авчирахад төрсөн эцэг тань дагаж ирж, ханийнхаа хаяаг бараадан амьдарч байгаад өөд болсон тухай дуулсан. Тийм нандин, гэгээн хайрын тухай жүжгэндээ оруулъя гэж боддог уу?

-Үгүй.

-Тэгвэл овгоо сольж, Авирмэдийн Найдандорж болгоё гэж бодож байв уу?

-Овог солино гэдэг нүгэл. Миний аав Авирмэд гэдэг хүн байсныг 15 настайдаа мэдсэн. Тэр хүртэл энэ овоглож байгаа аавыгаа төрсөн эцгээ гэж бодож, хайраар нь хүмүүжиж, өдий зэрэгтэй хүн болсон. Надад овог өгөх болоход тэр гурван хүн ярилцаж шийдээд өгснийг би солино гэдэг хүн чанаргүй хэрэг. Энэ овогтойгоо дуусна.

-Таны хайрын түүх бас тийм гайхалтай юу?

-Эхнэртэйгээ ханилаад 30 гаруй жил болж байна. Улам л гэгээлэг болоод байна. Гэргийтэйгээ танилцаад долоо хоноод хадмындаа очиж, гэр бүл болох хүсэлтэйгээ хэлсэн. Хадам аав “Аа, тийм үү. Та хоёр танилцаад хэдэн жил болж байгаа билээ” гэхээр нь үнэнээ хэлтэл нүд нь орой дээрээ гараад “Нэгнийгээ сайн таньж, судлах хэрэгтэй” гэж байна. Тэгэхээр нь “Дурлал гэдэг тийм байдаг юм уу. Таны охиныг муу хүн байвал болиод өөр хүнтэй суух уу. Тийм юм байхгүй. Дурласан бол дурласан, гүйцээ” гэж хэлээд авч сууж байлаа. Тэгснээрээ ч зөв шийдвэр гаргасан. Хадмууд зөвшөөрсөн нь ч оносон. Монголын үндэсний телевизийн найруулагч хадмын өөдөөс нэг муу жүжигчин том дуугарсан нь гарцаагүй жинхэнэ хайр дурлалаас гарсан хүч тэнхээ.

-Таны эцэг, эх өнгөрөхөд та ахындаа амьдрах болсон. Тэдний байранд жүжигчин Батзаяатай танилцсанаар урлагт дурласан. Тэгээд хадам аавынхаа найруулж буй кинонд тоглож охинтой нь танилцсан гээд таны амьдрал их сонин юм. Та хувь тавиланд итгэдэг үү?

-Миний амьдрал хутганы ирэн дээр өнгөрсөн гэхэд болно. Тухайлбал, Улсын багшийн дээд сургуулийн жүжигчний ангид элсэлтийн шалгалтаа өгөөд тэнцсэн юм. Тэгтэл миний хуваарь ирэлгүй, арын хаалгаар тэс өөр хүнд өгчихөж. Ахтайгаа хамт захиралтай уулзаж, хэл уран зохиолын ангийн хуваарь авч, сургуульд орсон хойноо нэлээд хөөцөлдөж байж тэнцсэн ангидаа орсон юм. Ерөнхий эрдмийн шалгалт өгөхөд орос хэлний хичээл дээрээ унаад багш дөнгөн данган тэнцүүлсэн. Би Баянхошууны барлаг амьдралтай, урлагийг мөрөөдөхөөс цаашгүй хүүхэд байлаа. Мэргэжлийн шалгалтдаа тэнцээд, ярилцлаганд ортол “Хамгийн сүүлд ямар жүжиг үзсэн бэ” гэж асуухаар нь “Амьдралдаа жүжиг үзэж байгаагүй” гээд үнэнээ хэлсэн. Шалгалтын комиссын дарга орос мэргэжилтэн “Энэ хүүхэд юу гэсэн бэ” гэхэд монголчууд нь “Жүжиг үзэж байгаагүй хүүхэд жүжигчин болно гэнэ. Яаж болох вэ дээ” гэсэн. “Та нар юу яриад байгаа юм бэ. Одоо сураад, жүжигчин болно биз дээ” гэж өнөө орос бусдыгаа загнаад тэнцүүлж байсан. Мэргэжлийн шалгалтаа муу өгсөн бол нэрмээс болоод сүйрэх байсан юм. Драмын театрт жүжигчин байхдаа найруулагчийн сургуульд явах болж, орос хэлний шалгалт өгөх болоход Багшийн дээдэд орос хэл зааж байсан өнөө багш сууж байна. Би ч уначихаж. “Танаас гуйя. Намайг тэнцүүлчих” гээд миний хөлс чийхарч, өнөө багшийн ч хөлс урсаж, алдаатай бичвэрээ засуулж байж арай гэж тэнцээд сургуульд явсан даа. Төгсөж ирээд “Худалч эхнэр” жүжгийг орчуулж, тоглохдоо намайг тэнцүүлсэн тэр багшийг урьж, “Таны буянаар найруулагч боллоо, орос хэл сурлаа, баярлалаа” гэж байлаа. Энэ мэтчилэн Найдандоржийн амьдрал дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэж өнгөрсөн.

-Тэгж зовж жүжигчин болчихоод яагаад найруулагч болсон юм бэ?

-Драмын театрт олон жүжгийн гол дүрд тоглолоо. Хүмүүс надад ам сайтай байсан ч өөрийгөө голсон. Мэдлэгээ дээшлүүлж, орос хэл сурахгүй бол болохгүй юм байна. Найруулагч болбол жүжигчдэд ээлтэй найруулагч болж магадгүй юм байна гэж бодсон. Тэгээд ч Мөнхдорж гуайн “Сандал”, Доржсамбуугийн “Анхны туйлшрал” жүжигт туслах найруулагчаар ажиллаж байсан үе. Найруулагч болж магадгүй юм гэсэн горьдлого тээгээд явсан. Манай найруулагч найз “Чи жүжигчин болохоос найруулагч биш. Найруулагч төрдөг юм” гэхээр нь “Чиний хэлдэг үнэн бол би явж хоёр жил хэл сурч, Оросын театр үзэж, гэгээрээд ирье. Тэгээд жүжигчнээрээ ажиллъя” гэж байлаа. Хоёрдугаар дамжаанд амралтаараа ирээд “Ерөөсөө больё, жүжигчнээрээ үлдье” гэхэд том ах эсэргүүцэж, “Нэгэнт эхлүүлсэн бол дуусга” гэсэн.

-Та сүүлд “Сарны цагаан цус” жүжигтээ өөрөө гол дүрд нь тоглосон. Өөрөө найруулаад, жүжиглэх хэцүү юү. Яагаад энэ олон жилийн дараа жүжигт тоглох болсон юм бэ?

-Жаргалсайханд санал тавьсан ч киноны зурагтай болчихсон. Өөр санаанд таарах жүжигчин байгаагүй. Жүжигчний мэргэжилтэй болохоор өөрөө тоглох дур дийлсэн хэрэг. Өөрөө найруулаад тоглоно гэдэг байж болохгүй асуудал юм билээ.

-Хүн залуу нас нь яг хэзээ дууссаныг мэдэлгүй өнгөрдөг гэдэг юм билээ. Та залуу хүн үү?

-Шавь нарынхаа хөгширснийг мэдээд миний нас явсныг ойлгосон. Аглуу миний нүдэнд 1993 онд СУИС-д орж байсан хүү шиг л харагдаад байдаг. Тэгсэн уран бүтээлийнх нь намтрыг уншаад, ярилцлагыг нь үзэхээр их зам туулсан байх юм. 1978 онд Мөнхдорж багш ямар байсан түүгээрээ харагдаж, 1982 онд УДЭТ-т ороход Сувд гуай яаж харагдаж байсан тэр хэвээрээ байх юм. Миний эхнэр залуугаараа, би хэвээрээ байх шиг. Хөгширсөн мэдрэмж төрөхгүй хэрнээ насаа тооцохоор аймаар санагдаад байна. Багадаа 50 настай хүн ямар хөгшин юм бэ гэж хардаг байлаа. Одоо та нарт би тэгж харагдаж байгаа биз.

-Тэгвэл та сэтгэхүйн насаараа хэдтэй вэ?

-35 настай л болов уу даа.

-Та хэзээ хамгийн сүүлд нэг их сайхан амарсан бэ?

-Хадмынх Санзайд зуслантай. 1990-ээд онд долоо хоног агаарт, ямар ч бодож санах зүйлгүй, хадам ээжийн гарын хоолыг идээд амьдралдаа амарч үзээгүйгээрээ сайхан амарсан даа. Түүнээс хойш гадаадад, хөдөө, гэртээ, амралтад гээд амарч үзээгүй газар байхгүй ч тэр мөчийг гүйцдэггүй юм. СУИС-ийн багш, УДЭТ-ын найруулагч, “Х-ТҮЦ”-ийн захирал гээд гурван том алба зэрэг хашиж, ачаалалтай ажиллаж байгаад анхныхаа ажлын амралтыг авсан болоод тэгж сайхан санагдсан байх.

-Таны найруулсан жүжгүүдээс хэний, ямар жүжгийн үг сэтгэлд хоногшсон бэ?

-Би “Тамгагүй төр”, “Сарны цагаан цус” гээд Б.Лхагвасүрэн гуайн хоёр жүжгийг тавьсан. Гайхамшигтай шүү дээ.

“…Нүдийг чинь хараатайгаар нь сохолсон тэр үнэн хаана байна

Нүгэлт энэ орчлонд битгий хэл тамд ч үнэн эзгүй байна” гэж. Үнэн дээр заларч, биднийг хаанчилж байх ёстой атлаа хүний хөл дор гишгэгдээд байна.

-Аль ч цаг үед үнэн ноёрхож байгаагүй юм биш үү?

-Чингис хааны үед эвтэй байсан учир хүчтэй байсан гэдэг худлаа. Үнэн л дээр заларч байсан болохоор дэлхийг байлдан дагуулж байсан шүү дээ. Үнэнг дээр залбал бүгд түүнд залбирна, түүний төлөө амьдарч, цусаа урсгана. Бид одоо заль мэхийг залчихаад ямар байна даа. Ингэж амьдрах ёсгүй л ард түмэн шүү дээ.

-Нийгмийн энэ олон асуудлаас болж бухимддаг уу?

-Бухимдлаа гээд яах вэ дээ. Төрийн ордон руу буу бариад оролтой биш. Хүний амьдрал богинохон шүү дээ. Ядаж өөрөө үнэн байя, чадвал ойр орчмын хүмүүсээ үнэнд уриалъя.

-Б.Лхагвасүрэн гуайгаас өөр сайн жүжгийн зохиолч байна уу?

-Олон шүү дээ. Жүжгийн уралдаан зарлахад 60 гаруй уран бүтээлч зохиолоо ирүүлсэн.

-Тэр жүжгүүдээс тавих уу?

-Санаанд нийцээгүй. Байнгын зохиол бичдэг хүн ховор юм. “Хүүе энд уралдаан болж байна. За суугаад бичнэ ээ хө” гээд мундаг юм биччихдэг сод хүн байхгүй. Бичих гэж өвчилнө, нэг, хоёрыг оролдоно, 10, 20-ыг зохиож туршлагажина. Тэгж байж гэв гэнэтхэн толгойд нь гоё санаа орж ирнэ. Түүнийгээ нухна, нэлээд ажиллана. Тэгээд “За энэ бол миний амьдралдаа бичсэн хамгийн шилдэг бүтээл шүү” гэхэд Нобелийн шагнал өгөх хэмжээний бүтээл гарах ёстой. Бас сайн бүтээлийг үнэлэх үнэлэмж алга. “Тамгагүй төр”-ийг төр хэдээр үнэлсэн юм бүү мэд. Уг нь тийм хэмжээний оюуны бүтээл туурвисан хүн ядаж 10 жил идэх мөнгөтэй болсон байх ёстой. Б.Лхагвасүрэн гуай сая ам.доллар авсан шүү, би яагаад тэгж бичиж чаддаггүй юм гээд хүн суугаад бичнэ биз дээ.

-Мөнгө бодоод эхлэхээр л урлаг урлаг байхаа больдог гэдэг дээ?

-Мөнгө байхгүй бол бүр урлаг ч байхгүй шүү дээ. Жүжиг бичих гэж цаг үрж байснаас өөр юм хийж мөнгө олох хэрэгтэй шүү дээ.

Б.ДӨЛГӨӨН

http://mongolnews.mn/w/51184

Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шаравыг “Хүмүүс” буландаа урилаа.

-Өмнө нь “Б.Шаравын уран бүтээлийг хэн сайн дуулах вэ” улсын уралдаан зохион байгуулж байсан. Энэ удаагийнх юугаараа онцлог вэ?

-Зөвхөн Б.Шаравын уран бүтээлийг бус, Монголын хөгжмийн зохиолчдын уран бүтээлийг эгшиглүүлэх олон улсын уралдаан болох юм. 1940-өөд оноос Монголын мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчид бүтээлээ туурвиж эхэлсэн гэж бо доход гурав дахь үе нь одоо ид бичиж байна. Энэ хугацаанд төрсөн шилдэг бүтээлүүдийг дэлхий нийтийн сонорт хүргэх зорилготой. Урал дах, өрсөлдөх, бие биетэйгээ харь цуулах гэдэг ойлголт за луусын дунд л байдаг. Тийм болохоор хөг жимчдөд 35, дуучдад 33 насны босго тавьж байгаа.

-Шагналын сан нь манайдаа хамгийн өндөр нь гэж байсан?

-Дэлхийн жишигтэй харьцуулбал 33 мянган ам.долларын шагналын сан бага л даа. Монголд бол ийм шагналын сан тай уралдаан болж байгаагүй байх. Энэ уралдааны үнэлэмж, чанар чансааг өөрс дийн хөө чадлаар өргөж, олон улсын жишигт ойртуулахыг хичээж байна. Уралдааныг зохион байгуулж дүгнээд орхих бус, уралдаанд шалгарсан уран бүтээлчдийг сурталчилж, энэ уралдааны нэрээр олон улсын тайзнаа тоглодог болоосой гэж хүсэж байгаа.

-Уралдаанаа цаашид уламжлал болгох уу?

-Уралдаан маань ирэх арванэгдүгээр сарын 17-23-нд болно. Эхний уралдаан ямар болох нь вэ. Дүгнэлт хийж бай гаад цаашид 3-4 жилд уламжлал болгон зохион байгуулах боломжтой гэж бодож байна. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, А зэрэглэлийн тэмцээнүүдийн зэрэгт уралдаанаа хүргэх юм сан. П.И.Чайковскийн уралдаанд тү рүүлсэн, байр эзэлсэн уран бүтээлчдэд Европын том театруудын үүд хаалга нээлттэй байдаг. П.И.Чайковскийн уралдаан шиг биш юмаа гэхэд ядаж Азидаа томоохонд тооцогдох уралдаан болгохыг зорьж байгаа.

Манай дуучид сонгодог урлагийн олимп гэгддэг П.И.Чайковскийн нэрэмжит уралдаанаас хоёрдугаар байр, Римский Корсаковын нэ рэм жит уралдаанаас нэг, хоёрдугаар байрыг нь авлаа. Ардын хөгжимчид Европын урлагийн томоохон наадмуудыг чимж байна шүү дээ. Английн алдарт Алберт холлд манай хөгжимчид яаж тоглож, түмний анхаарлыг татаж, хэдэн мянган үзэгчийг бос гож байгааг нь харсан биз дээ. Уран бү тээлчид маань ийм чадвартай байхад төр засаг бодлогоор дэмжиж, холыг харсан, олон улсын хэм жээний далайцтай арга хэмжээг эх орондоо зохион байгуулах цаг нь болсон. Энэ уралдаан манай дуучид, хөгжимчдөд үр өгөөж тэй болно гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-Уран бүтээлийн олз омог арвин байна уу?

-Нас хөгшрөөд тэгж байгаа юм уу, дөрвөн хананы дунд суух уйтгартай байна. Зав л гарвал хөдөө явдаг. Өнгөрсөн зун уран бүтээлийн эрэл хай гуул хийж, Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Ховд, Өмнөговь, Дундговь, Хэнтий аймгаар аялсан. Ирээд явсан газрынхаа тухай нэлээд олон хөгжим, дуу бичлээ. Хам гийн сүүлд гэвэл Оюутолгойд очсон сэтгэгд лээрээ “Монгол орон бадартугай” гэдэг симфони удиртгал бичсэнийг маань оркеструуд тоглож эхэлж байгаа.

-Дөрвөн хананы дунд сууж бичсэнээс хөдөө, гадаа явж бичсэн нь илүү амьд, амттай болдог гэдэг.

-Тэгэлгүй яах вэ. Явж үзээгүй газраараа аялахад шинэ санаа орж ирнэ, шинэ мэдрэмж төрнө. Янз бүрийн хүмүүстэй уулзаж ярилцах нь судалгааны ажилд тус болно. Жишээ нь, би Ховд аймгийн нутгаар аялах даа Хөөмийн концертдоо хэрэг болох олон зүйлийг хүмүүсээс асууж сураглаж, олж авсан.

-Хөөмийн концерт гэдэг сонирхолтой сонсогдож байна.

-АНУ-ын нэг удирдаач захиалсан юм. Өнгөрсөн жил АНУ-д очиж бүтээлээ тоглуулахад надтай хамт Ховдын Сэнгэдорж гэдэг сайн хөөмийч явсан. Түүний тоглолтыг америкчууд маш их сонирхсон. Тэгээд хөөмийг симфони оркестртой хослуулбал хүмүүсийн сонирхлыг татаж, дэлхийн зах зээлд гарах боломжтой гэж тооцоолж, энэ бүтээлийг хийж байгаа. Энэ бүтээл дээр нэлээд удаан ажиллалаа, хараахан дуусаагүй байна. Хөөмий бол бүрэн судлагдаагүй, адармаатай урлаг. Хүн бүр өөрийнхөөрөө хөөмийлдөг, түүнийг нэгтгэж зангидсан онол байхгүй. Тийм учраас ихээхэн судалгаа хийж, ул суурьтай ажиллах шаардлагатай.

-Тантай нэгэнт уулзсаных, уран бүтээл, өөрийн тань тухай дэлгэрэнгүй ярилцъя гэж бод лоо. Бусад хөгжмийн зохиолч дыг бодвол та хөгж мийн урлагт хожуу орсон гэл үү?

-Би хөдөөгийн хүүхэд. Аав, ээж минь малчин хүмүүс. 1968 онд 16 настай даа Багшийн сургуульд ирсэн үеэсээ л хөгжмийн урлаг руу орсон. Багадаа хөгжим тоглох талаар нэг их бодож байгаагүй санагддаг юм. Тэгж хүслээ ч хөгжим олдохгүй л дээ. Зураг зурж, дуу, хөгжим сонсох дуртай хүүхэд байлаа. Дуу, хөгжим сонсмоор байдаг, манайх радиогүй. Айлын радиогоор дуу, хөгжим явж байвал гэрийнх нь гаднаас ч хамаагүй чагнаад зогсчихно. Хөгжимд дурлаж байгаа минь тэр. Наймдугаар анги төгсөөд Багшийн сургуулийн хөгжмийн ангид л орно гэж Улаанбаатарыг зорьж байлаа. Бас ч үгүй, арын хаалга хэрэглэж байж хүссэн ангидаа орсон.

-Шалгуулаад тэнцээгүй хэрэг үү?

-Хичээл эхэлчихсэн хойно, арванэгдүгээр сард ирсэн болохоор анги дүүрчихсэн, орон тоо байгаагүй. Тэр үед Багшийн сургуулийн хөгжмийн ангийн багш Задгай гэж хүн байлаа. Багш маань одоо ч энх тунх байгаа л даа. Задгай багшийг таньдаг хүнээр нь яриулж, хагас жилээр хасагдсан хүүхдийн оронд нь орохоор болж, орон тооны оюутан болтлоо стипендг үй байлаа.

-Нийслэлийн арван жилийн нэгдүгээр сургуулиас уран бүтээлийнхээ гарааг эхэлсэн гэдэг байх аа?

-Багшийн сургуулиа төгсөөд арван жилийн нэгдүгээр сургуульд дуу хөгжмийн багшаар томилогдсон. Тухайн үед яруу найрагч Загдын Түмэнжаргал бид хоёр хувь заяагаар нэгдүгээр сургуульд хамт ажиллаж, анхны дуунуудаа тэнд зохиосон. “Сургууль минь баяртай”, “Багш даа”, “Пионер” зэрэг дуугаар уран бүтээлийн гараагаа эхэлж байлаа. Тэнд гурван жил ажиллаад хуучнаар ЗХУ-ын Свердловск хотын хөгжмийн их сургуулийн хөгжмийн зохиолчийн ангид суралцсан. Оросын хөгжмийн урлагийн ид цэцэглэлтийн үед тэнд сурч таарсан нь миний хувьд их завшаантай тохиол байлаа.

Оросын хөгжмийн урлагийн ноён оргил болсон хөгжмийн зохиолчид тэр үед уран бүтээлээ ид хийж байв. Хэлний бэлтгэлд хоёр жил сурснаа оруулбал би Орост найман жил суралцсан. Өөрөө л хичээх юм бол үзэж харах зүйл, сурах нөхцөл бүрдсэн сайхан сургуульд очсон. Чамгүй хичээсэн, үү ний хүчинд овоо зүйл сурч мэдсэн гэж боддог. Тэр үеийн оюут нууд бүгд их хичээл зүтгэлтэй байжээ. Өглөө 05.00 цагт босоод хөгжмийн бэлтгэл хийх ангид цаг авах гээд дугаарлана. Дугаарлаж цаг аваад өдөржин хөгжмөө давтана. Хойно оюутан болсон эхний хэдэн жил бол орой үдэш телевиз үзэх завгүй шахам л өнгөрсөн дөө. Тийм шаардлага ч байсан.

-Найман жил тэнд амьдрахаар бараг орос хүн болчихно биз?

-Хамаг залуу нас маань тэнд өнгөрсөн болохоор Орос оронд их дассан. Анхны томоохон бү- тээлүүд маань тэнд төрсөн. “Төгөлдөр хуурын гурвал” гэж энд тэнд нэлээд тоглогддог бүтээлээ гуравдугаар курст, “Замбуутивийн наран”-гаа дөрөвдүгээр курст, “Нэгдүгээр симфони”-оо төг сөх жилээ бичсэн. Боломжийн гэж үздэг цөөнгүй бүтээл минь оюутан байхад төрсөн байдаг. Залуу, эрч хүчтэй ч байж, мундаг багш нарын нөлөө ч байсан биз. “Оюутнууд нэгдүгээр курстээ өөрийгөө ардын жүжигчний дайтай боддог” гэдэг шиг юуг ч бүтээнэ, би чадна гэж бодож явсан тэр үедээ хийсэн бүтээл арай л гал цогтой байдаг юм билээ.

-ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Дэлхийн хөгжмийн санд бүртгэлтэй Монголын цөөн бүтээлийн нэгийг та оюутан байхдаа бичжээ.

-ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Дэлхийн хөгжмийн санд Монголоос хөдөлмөрийн баатар Н.Норов банзад гуайн дуулсан “Уяхан замбативийн наран” уртын дуу, Төрийн шагналт Ж.Чулуун гуайн “Ардын хоёр дууны найруулга” гэж хийл хөгжимд зориулсан бүтээл, миний “Замбуутивийн наран” зэрэг гурван бүтээл бүртгэгдсэн байдаг. Миний хувьд аз таарсан хэрэг.

-Дэлхийн хөгжмийн санд бүртгэгдэнэ гэдэг азаар шийдэгдэх хэрэг ч биш байх аа?

-Аз байлгүй яах вэ. “Замбуутивийн наран” бол тухайн үедээ их шинэлэг бүтээл байсан. Миний хувьд төдийгүй Монголын хөгжмийн урлагт эргэлт, шинэ санаа авчирсан бүтээл болсон гэж хэлэх хүмүүс байдаг.

-Бүтээлийн талаар ярьсных, хүмүүсийн сонсох дуртай, олон тоглогддог бүтээлүүдийн тань талаар яриулъя гэж бодлоо. “Хэрлэнгийн домог” зохиолыг Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаанд тог лосон. Энэ бүтээлийнхээ талаар яриач?

-Хөгжмийн сурталчилгааны “Торгоны зам” компанийн захиалгаар бичсэн зохиол л доо. Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаанаас эхлээд дэлхийн А зэрэглэлийн арга хэмжээ, томоохон тоглолтын танхимын ихэнхэд нь тоглогдсон шүү. 2000 онд АНУ-д очиж “Хэрлэнгийн домог”- ийг тоглуулахад 14 том театрын менежер ирсэн. Тэд бүтээлийг маань сонсоод, бидэнтэй уулзаж, өөр, өөрийн тайзнаа тоглуулахаар болсон. Хорь гаруй оронд тоглосон байх шүү.

-“Сэрсэн тал”-ыг хүмүүс сонсох дуртай?

-Ардын найрал хөгжимд зориулсан анхны бүтээл маань байгаа юм. “Сэрсэн тал” намайг нэг их зовоогоогүй төрсөн. Би л бичих ёстой бай сан юм байлгүй. Энд тэнд олон тоглогддог юм. Үзэгч олон таалдаг болохоор л тэр байлгүй.

-“Чингис хаан” дуурийн тухайд?

“Чингис хаан” дуурийг 2002-2003 онд хийсэн, намайг зовоож төрсөн шүү. Миний томоохон бүтээ лийн нэг. Сайн, муу болсон ту хайд одоо ярихад эртэднэ. Алс ирээдүйд ярих байх. П.И.Чайковский, М.Глинкийн нэрэмжит уралдаануудад оролцож, нэг, хоёрдугаар байр эзэлсэн залуус “Чингис хаан”-ы ариг дуулсан. Тэгэхээр Монголын мэргэжлийн ур лагт хэрэг болж байгаа юм байна гэж ойлгож байгаа.

-Та хойно суралцаж ирээд хаана ажиллав?

-Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд хоёр жил багшлаад, Ардын ансамбльд нэг жил концертмейстр, Дуурийн театрт нэг жил уран сайхны удирдагч, Хөгжмийн зохиолчдын хорооны нийтийн дуу болон дан хөгжмийн зөвлөлд хэсэг ажиллаад чөлөөт уран бүтээлч болсон доо.

-Уран бүтээлчид сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй, дүрэлзсэн хүмүүс байдаг шүү дээ. Харин та?

-Сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, үүнийгээ гаргаж илэрхийлэхдээ маруухан. Би багаасаа номхон, дорой хүн шүү дээ.

-Онгод гэдгийг та юу гэж ойлгодог вэ?

-Онгод байна аа, байна шүү. Тухайн зүйлдээ итгэж, орохыг онгод гэж хэлж байгаа юм. Түүнээс зүгээр сууж байхад нэг зүйл ирээд гарыг нь залж хөдөлгөөд бичүүлээд байдаг юм биш. Гэнэт шинэ мэдрэмж, гоё санаа орж ирэх, ойлгохгүй байсан зүйлээ ойлгох зэрэг нь онгод орж буй нэг хэлбэр. Гэвч онгодод найдаад, хүлээгээд сууж болохгүй, онгодыг өөрийн хөдөлмөрөөр урьж авчрах хүчтэй, дуртай цагтаа он годыг оруулдаг чадалтай болох хэрэгтэй. Хөгжмийн зохиол бол их нарийн хийцтэй шүү дээ. Уран барилга, уран зургийн зохиомжтой л адилхан.

-Санаандаа хүрсэн сайн бүтээлийн ард гарахад ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-Бүтээлээ бичиж дуусгана гэдэг нэг хэрэг. Үүнээс гадна бүтээлээ тоглуулна гэж айхтар даваа бий. Бүтээлээ тоглуулаад “Энэ бүтээл болжээ” гэж үзвэл сая нэг баяр баясгалан төрнө шүү дээ. Хийсэн бүхэн сайн бүтээл болно гэж байхгүй. Ямархуу бүтээл болсон нь анх тоглуулахад л мэдэгддэг. Сайн дуу болсон бол дуучид дуундаа орж, баярлаж байгаа нь илт харагддаг. Хөгжимчид бол хамгийн мэдрэмжтэй хүмүүс. Зохиол өгөөд тоглуулахад л болсон, болоогүй нь шууд мэдэгддэг. Би хөгжимчдийнхөө царайг хараад л суудаг юм. Тэд маань хөгжимдөө ороод, урамтай тоглож байвал миний дотор гийгээд л явчих нь тэр. Уран бүтээлээ сайн болжээ гэдгийг мэдрэх шиг жаргал хаа байх вэ. Хүмүүс миний бүтээлийг сонсож, миний бүтээлд дурлахыг харах, бусдын амнаас бүтээлийнхээ тухай сонсох сайхан шүү дээ.

-Бүтээл бүхэн сайн болно гэж үгүй гэсэн. Өчнөөн цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулсан бүтээл амжилтгүй болоход ямар мэдрэмж төрөх вэ?

-Амжилтгүй болсон бүтээл ганц хоёр тоглогдоод, ганц хоёр дуулагдаад л мартагдана. Би уран бүтээлийг хүнтэй адилхан гэж боддог. Сүнстэй, амьдрах цаг хугацаа, мандах, буурах үетэй. Тийм учраас уран бүтээлийн хувь заяа хүнийхтэй адилхан. Би өөрөөсөө шүншиглээд, сэтгэлээсээ таслаад бичсэн бүтээл цаашид амьдрах эсэх нь надаас шалтгаалахгүй, түүний хувь заяагаар шийдэгдэнэ. Хувь заяа сайтай нь олон тоглогд дог. Өчнөөн цаг, сэтгэл зарцуулж хийсэн ч явж өгөхг үй бүтээл байдаг. Тэднийг хувь заяа муухантай юм байлг үй гэж боддог.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулаач?

-Оюутан байхдаа ханьтайгаа учирч, төгсөж ирээд гэр бүл болсон. Эхнэр маань орос, англи хэлний багш, насаараа л түмний хүүхдэд эрдэм зааж явна. Манайх гурван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд маань бүгд амьд ралын захад хүрсэн. Дунд хүү маань СУИС-д багшилдаг. Түүнийг уран бүтээл хийх болов уу гэж хараад байгаа.

-Та бас багшилж байгаа. Шавь нартаа юуг голчлон захидаг вэ?

-Уран бүтээл хийхийн хажуугаар багшилж байна. Шавь нарын маань түрүүч Төрийн шагнал авлаа. Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч С.Соронзонболд миний ууган шавь нарын нэг. “Хөгжмийн зохиол бичнэ гэдэг санаагаар болдог зүйл биш. Асар их авьяастай байх, зөвхөн хөгжим бичихийн төлөө төрсөн байх ёстой. Дээрээс нь асар их хөдөлмөрлөх хэрэгтэй” гэж шавь нартаа хэлдэг юм

Х.УЯНГА

http://mongolnews.mn/i/27977

Б.Шарав – Сэрсэн Тал

http://www.youtube.com/watch?v=HMA2_-W5598

Ардын жүжигчин, профессор Цэндийн Батчулуунтай ярилцлаа. Морин хуурын чуулгын ерөнхий удирдаач тэрбээр 22 жилийн турш чуулгынхаа уран бүтээлийн төлөө сэтгэлээ чилээн, амралтын өдрийг ч ажилдаа зориулан яваа. Түүнийг Улсын филармонийн үүдээр орж ирэхэд тааралдсан хүн бүхэн л “багш аа” хэмээн хүндэтгэн дуудаж, мэнд мэдэх нь үнэхээр бахархам. Дэлгүүрийн лангуу хоосорч, хүн бүхний толгойд мөнгө хэрхэн олох тухай бодол л эргэлдэж байхад энэ хүн монголчуудын оюуныг хоосруулахгүйн тулд Морин хуурын чуулга байгуулахаар сэтгэлээ чилээн явсан. Одоо ч гэсэн урлагийн алтан тайзнаа алдраа цуурайтуулан гялалзаж яваа шавь нараараа бахархах хэдий ч тэднийхээ гэр бүл, үр хүүхэд, амьдрал ахуйд санаа зовниж сууна.

-Энэ өдрийг яаж эхлүүлж байна вэ. Шахуу ажилтай байна уу, эсвэл илүү тайван амгалан байна уу?

-Өнөөдөр манайхан амарч байгаа. Харин надад амрах эрх байхгүй ээ. Маргаашийн болон энэ сарын сүүлч, ирэх сарын эхээр хийх тоглолтын талаар хүмүүстэй уулзаж, ярилцах олон ажил байна даа. Чи намайг сая харсан байлгүй дээ. Өрөөндөө орж ирэхээсээ өмнө л хүмүүстэй уулзаж эхэллээ.

-Тийм ээ. Нэг үеэ бодоход та олон шавьтай болж, тэд таны хүсэж зорьж байсан ажлыг олон салбарлуулан хийж байх шиг санагддаг. Тухайлбал, Япон улсад ажиллаж, амьдарч байгаа таны шавь А.Бат-Эрдэнэ Дэлхийн морин хуурын холбоо байгуулан олон улсын уралдаан, наадмыг амжилттай зохион байгуулж байна. Удахгүй энэ наадам болно байх аа?

-Тийм ээ. Манай Бат-Эрдэнэ ХБК, дараа нь СУИС төгссөн. Аав нь ч морин хуурч, багш. “Алтай” чуулга, Өмнөговийн хөгжимт драмын театр болон Соёлын дээд сургуульд багшилж байсан, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Аюуш гэдэг хүнтэй би сайхан үерхэж явлаа. Бат-Эрдэнэ бол Морин хуурын чуулгыг үүсгэн байгуулагчдын нэг. СУИС төгссөнөөсөө хойш Японд нэлээд олон жил амьдарч байгаа. Энэ хугацаандаа морин хуурыг Японы ард түмэнд таниулж, сурталчлах үйлсэд идэвхтэй зүтгэж явна. Токио, Осака, Хоккайдод клуб байгуулан морин хуурын сургалт явуулж байна. Түүнээс гадна Японы ерөнхий боловсролын сургуульд багшилж, морин хуурыг хөгжүүлэн сурталчлахын төлөө бүх авьяас, хөдөлмөрөө зориулж байгаа залуу даа. Дэлхийн морин хуурын холбоог байгуулан хоёр жил тутам Морин хуурын олон улсын наадам, уралдаан зохион байгуулж байгаа. Наадмын хүрээ жилээс жилд өргөжиж, оролцогчдын тоо нэмэгдэж байна. Манай чуулгынхан ч энэ ажилд ач холбогдол өгч, бүх сэтгэлээ зориулан ажилладаг.

-Та анх Морин хуурын чуулгыг байгуулахдаа ямар амжилтад хүрнэ, хэрхэн урагшилна гэж төсөөлж байсан бэ?

-Миний багш, алдарт морин хуурч Жамъянгийн боловсруулсан сургалтын дэг бий болсон байлаа. Тэр үед Ардын дуу бүжгийн чуулга болон хөдөө орон нутгийн театруудад морин хуурчид ажиллаж, манай багш шиг алдартай сайн хуурчид социалист орнууд болон Энэтхэг, Франц зэрэг улсад тоглож, ардын урлагаа сурталчилж байсан ч тусдаа чуулга байсанг үй. Би 1985 оноос ХБК-д багшилж эхэлсэн. Тэр үеэс чуулга байгуулахыг хүссэн ч хэрхэн байгуулж, юунд яаж хүрэх вэ гэдгээ тооцоолж чадахгүй нэлээд удсан. Ингэж явсаар 1989 онд “Алтан намар”- ын хүрээнд Морин хуурын наадам хийхээр боллоо. Тухайн үед Хөгжмийн зохиолчдын холбооны даргаар Н.Жанцанноров ажиллаж байсан юм. 1989 оны нэгдүгээр сард манай улсад Өвөрмонголын морин хуурч Чибулаг, хөгжим судлаач Баянжаргал нарын хэдэн хүн ирсэн. Бид Морин хуурын наадам хийх гэж байгаа тухайгаа тэдэнд хэлсэн. Гэтэл зургадугаар сард нь Хөх хот, Ордост биднийг урьж Чибулаг өөрийн гарын шавь нараа нэгтгэсэн “Тахь” хамтлагийн тоглолтоо үзүүлсэн. Жамъян багш, Жанцанноров бид гурав очиж үзсэн юм. Тэр үед л морин хуураа дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь сайн хэдий ч хүссэн хүсээгүй өрсөлдөөн бий болох юм байна гэдгийг ойлгосон. Морин хуурын анхны наадамд 100-гаад морин хуурч ирж оролцсон. Морин хуур урлаачдын уралдаанд “Эгшиглэн магнай” хөгжмийн үйлдвэрийн захирал Байгалжав түрүүлж байлаа. Тухайн үед Хөгжмийн зохиолчдын холбоо бидэнд 20 мянган төгрөг зээлдүүлж, Морин хуурын төвийг байгуулсан. Захирлаар нь Жамъян багш, хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар нь намайг сонгосон. Төрийн бус байгууллагатай болсныхоо дараа юун түрүүнд чуулгаа байгуулна гэж байтал ардчилсан нийгэмд шилжиж эхэлсэн дээ. Гэхдээ бид их азтай. Өөрчлөн байгуулагдсан нийгэм болоод ардчилсан хүчнийхэн бидний үйл ажиллагааг дэмжиж, уламжлалаа сэргээхийг хүсэж байсан.

1992 оны долдугаар сарын 9-нд Д.Бямбасүрэн гуайн Засгийн газар хамгийн сүүлчийн хуралдаанаараа Морин хуурын чуулга байгуулах шийдвэр гаргаж, дараа нь шинэ Засгийн газрын Соёлын сайд Н.Энхбаяр намайг хүлээн авч боловсон хүчний асуудлаа шийдэж, 1993 оны эхний хоёр улиралд багтаан чуулгаа байгуулж, тоглолт хийх үүрэг өгсөн. Авьяастай найз нөхдөө дагах, туршлагатай ахмад уран бүтээлчдээс суралцах, ирээдүйн боловсон хүчнээ бэлтгэх учраас ХБК-ийн багш нартай нягт хамтран ажиллах гурван боломж байсан. Морин хуурын чуулгыг байгуулж улсынхаа нэрийг гадаад сурталчлах гэсэн ойр зуурын л хэдэн бодол толгойд эргэлдэж байлаа. Бодож төлөвлөсөн бүх зүйлээ эхний тоглолтоороо хэрэгж үүлсэн.

Нээлтийн тоглолтод Чулуун, Уртнасан, Зангад, Норовбанзад гээд томчууд уригдаж, тухайн үедээ алдаршиж байсан Сосорбарам, Эрдэнэбат, Нармандах, “Чингис хаан” кинонд тоглоод удаагүй байсан Энхтайван зэрэг уран бүтээлчдийг урьж оролцуулсан. Анхны тоглолтынхоо дараа уламжлалт болон орчин цагийн гэсэн хоёр чиглэлээр уран бүтээл хийх ёстойгоо ойлгосон. Энэ тоглолтоо гурван жил бататган бэлтгэж байгаад 1996 онд Улаан-Үүд, Хөх хотод тоглож, дараа жил нь Японы үзэгчдэд хүргэсэн. Энэ тоглолтууд л манай залуу уран бүтээлчдэд урам зориг хайрлан, Морин хуурын чуулгыг хөгжүүлэх хөшүүрэг болсон. Аргагүй шүү дээ, тухайн үед дэлгүүрийн лангуун дээр бор давснаас өөр зүйл байгааг үй. Би шавь нартаа түшиглэн чуулгаа байгуулсан. Тэдний бага нь наймдугаар ангийн сурагч, том нь дөрөвдүгээр курсийн оюутан. Төгөлдөр хуурын багш Уртнасан, ятгын багш Цолмон болон миний гэр бүлийн хүн, ёочин хөгжимчин Алтантуул нар маань бидэнтэй хамт байж, энэ хүнд үеийг давж гарсан.

-Цалин гэхээр зүйл ч бараг байгаагүй юу?

-П.Очирбат гуай дурсамжиндаа “Инфляц 325 болж байхад юун Морин хуурын чуулга байгуулах вэ” гэж бичсэн байдаг. Бид Морин хуурын чуулга байгуулна гээд Ерөнхийлөгч болон Засгийн газрын тэргүүнтэй уулзаж л явсан. Тэд дэмжсэн тулдаа л байгуулсан. Хүний гэдэс өлсөхийн хажуугаар оюуны өлсгөлөнд нэрвэгдэж болохгүй гэж тэд үзсэн учраас Морин хуурын чуулгын эх суурийг тавихаар шийдсэн байх. Засгийн газрын тогтоол долдугаар сард гарч, манай чуулгыг үлдсэн хагас жилийн турш бүх зардлаа 500 мянган төгрөгт багтаах ёстой гэсэн. Ийм үед хэчнээн авьяастай хөгжимчин байлаа ч манай чуулга авч ажиллуулж чадахгүй. Учир нь тэдэнд гэр бүл бий. Ийм хүнд цагт гэр бүлээ тэжээх нь чухал шүү дээ.

-Хаана байрлаж байсан юм бэ?

-ХБК-ийн дотуур байрны нэг өрөөнд байлаа. Хичээл тарсны дараа 17.30-21.00 цагт тоглолтын бэлтгэлээ хийдэг байсан. Тэр үеийг манай хүүхдүүд одоо дурсаад “Яаж болж байсан юм бэ” гээд гайхдаг юм. Одоо манайхан гэр бүлтэй болцгоосон. Гэхдээ л амьдрал нь дээрдээгүй байна. Зарим нь орон сууцгүй, айлын хажууд амьдарч байгаа. Уран бүтээл сайн байгаа ч тэдний минь амьдрал ахуй сайжрахгүй болохоор их хэцүү юм. Урт бэрхшээлтэй энэ замын дундаас орхисон шавь нар минь ч бий. Энэ чуулгыг байгуулалцсан анхдагчдаараа би үргэлж бахархдаг. Орхиод явахад нь ч хориогүй. Тэр дундаа үнэнчээр галаа сахин үлдсэн 10 хөгжимчин бий. Анх 28 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан юм шүү дээ. 1997 оноос хойш уран бүтээл жигдэрч, бид жил алгасалгүй эх орныхоо нэрийг гаргаж, олон улсын тайзан дээр тоглосон. Өдийг хүртэл хийсэн уран бүтээл дунд дуунаас дуурь хүртэл, бий бийлгээнээс бүжгийн жүжиг хүртэл, морин хуурын татлага, уртын дуунаас бүхэл бүтэн концерт, сонат хүртэл тоглосон байна. Урлагийн байгууллагууд бүгд л ижил нөхцөл байдалд байгаа ч уран бүтээлчдийн цалин, хангамжид төр, засгаас анхаарах цаг нь болжээ. Манай улс спортоо дэмждэг болсон нь сайн хэрэг. Тамирчид ч Олимп, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний дэвжээнд ялалт байгуулж, эх орныхоо нэрийг өндөрт өргөж байна. Тэгвэл манай чуулгынхан ч гэсэн 1997 оноос хойш жил бүр дэлхийн алдартай тайзан дээр тоглосон.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Гадаад харилцааны сайд нар л уригдаж үг хэлдэг байсан НҮБ, ЮНЕСКО-гийн тайзан дээрээс бид Монголын урлагаа бахархалтайгаар танилцуулсан. Та нар хөгжимгүйгээр нэг өдрийг төсөөлөх гээд үз л дээ. Хэцүү биз дээ. Төрийн дуулал эгшиглэн өглөөг угтдаг. Баяр, гунигтай сэтгэлийн хөдөлгөөнөө бид хөгжмөөр илэрхийлдэг. Дээхнэ үед нэг цагдаа Мөрдорж багшийг танихгүй барьж аваад “Энгэртээ хоёр өлзий утастай тэмдэгтэй юм” гэж ярьсан байгаа юм. Тэгэхэд нь Мөрдорж багш “Та нар намайг танихгүй байна уу, би та нарыг өглөө сэрээж, орой унтуулдаг юм шүү” гэж хэлсэн гэдэг. Урлагийг ойлгож мэддэг улс орнууд аливаа бүтээлийг хөгжмийн зохиолчоор нь овоглодог биз дээ. Тийм учраас улсынхаа нэрийг алдаршуулсан урлагийн байгууллагаа төр нь, эсвэл тухайн улсын нэр хүндтэй компани нь хариуцан авч явдаг байх юм. Саяхан цалингийн нэмэгдлийн тухай яриа болж, анх удаа соёл, урлагийн ажилтнуудын цалинг 10 хувиар нэмнэ гээд чимээгүй боллоо. Үргэлж багш, эмч нарын цалинг нэмэх тухай ярьдаг ч ард түмний оюуны хэрэгцээг хангаж байгаа урлагийнхнаа мартдаг. Багийн спорт Монголд хөгжихгүй байна гэж ярьдаг. Тэгвэл багаараа тоглодог Төрийн их найрал хөгжим, Морин хуурын чуулга, Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжим гээд байна шүү дээ. Багаараа хэрхэн тоглож, амжилттай явж болохыг тэд харуулж байна. Уран бүтээлийн амин сүнс болсон хөгжмийн зохиолч, хөгжимчдөө үнэлэхгүй хэрнээ гоцлол дуучдаа л мэдэж, таньдаг нь харамсалтай. Ямар ч гоцлон тоглоочоос илүү оркестрант гэж бий. Найрал хөгжимд гайхалтай нийцэн тоглодог ийм уран бүтээлчдээ дэмжих л хэрэгтэй.

-Жирийн хөгжимчин, энгийн хүмүүсээс илүү тань шиг алдар хүндтэй хүмүүс төр, засгийн удирдлагуудад өөрсдийнхөө үгийг хүргэх боломжтой биз дээ. Та хааяа ч гэсэн тэдэнд энэ үгээ хэлдэггүй гэж үү?

-Тэгж ярьж, хэлэх тохиолдол байдаг ч царайг минь хараад “Тэгэлгүй яах вэ, дэмжинэ” л гэдэг. Олон жил ямар ч бодлогогүй явсан учраас зөвхөн яамтай болсноор, хэн нэг нь тус тусдаа үгээ хэлснээр үр дүн гарахгүй юм. Бодлого тодорхойлж байгаа яаманд нь урлагийн салбарынхныхаа зовлон жаргалыг мэддэг хүмүүс л ажиллах хэрэгтэй. Би залуучуудыг голоод байгаа юм биш шүү. Гагцх үү дадлагажиж, мэргэшсэн хүнийг олж ажиллуулаасай. Бас аливаа байгууллага, үйл ажиллагааг удирдаж байгаа хүмүүс хүний үгийг сонсдог байгаасай. Илжигний чихэнд алт хийсэн ч сэгсэрнэ, ус хийсэн ч сэгсэрнэ гэж манай ард түмэн зүгээр нэг хэлчихээгүй. Манай багш ч гэсэн илжиг гэж хараадаг байсан юм. Тийм илжиг шиг биш ухаант хүн шиг байх хэрэгтэй юм.

-Өөрийн гэсэн байртай болох тухай Морин хуурын чуулгынхан мөн ч олон жил ярилаа даа. Бүтэх янз байна уу?

-Үүнийг дэмждэг, ойлгодог хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаа. Манайд гадаадын алдартай, хамтлаг дуучдыг урихаар тайзыг нь голдог, олон улсын хурал цуглаан хийх гэхээр хурлын заал нь шаардлага хангадаггүй. Тэгэхээр бид нүүдэлчин маягаараа энэ зуунд сэтгээд байлгүй орчин үеийн техникийн бүх боломжийг харуулсан хурлын танхим, түүнийхээ дэргэд акустиктай сайхан тайзтай болж болно шүү дээ. Олон улсын хурлаа ч хийж, концертоо ч тогло ё. Тэгвэл улс төр, урлаг зэрэгцэн оршино. Тийм сайхан тоглолтын танхимтай болчихвол үзэгчид нь дагаж хөгжинө. Наанадаж гар утсаараа ярихгүй, хамаагүй хөдлөхг үй, шивнэж ярина биз дээ.

-Морин хуурын чуулгын байр, шавь нарынхаа гэр орон гээд таны санаа зовох зүйл даанч их юм аа.

-Хамгийн гол нь бид үндэсний бахархал болсон морин хуураа эзэмшээд дэлхий дахинд Монголынхоо нэрийг гаргаж сайхан амьдарна гэж бодсон. Шавь нар маань надад хүнд хэцүү байна гэж хэлдэггүй юм. Одоо хүртэл хамт зүтгэж байгаа багшийгаа гомдоочих вий гэж эмээдэг байх. Өндөр хөгжилтэй улсуудад аливаа асуудлыг ярихдаа уран зураг, сонгодог урлагтай холбон төлөөлөгчдийнх нь тухай ярьж байна. Харин манайх урлаг, уран бүтээлээ арай доогуур л үнэлж байна.

-Мөнгө, урлаг хоёр таардаггүй гэж та хэлж байсан. Тэгвэл зөвхөн мөнгөний төлөө шоу тоглолт хийдэг уран бүтээлчдийн тухай та ямар бодолтой байдаг вэ?

-“Ганц л удаа амьдрах юм чинь аз жаргалтай байх хэрэгтэй” гэдэг үгийг би залуусын амнаас олон удаа сонсож байна. Тэр үнэн. Гэхдээ тэр аз жаргалыг чухам юу гэж харж байгаа нь чухал. Мөнгө мөн үү, эсвэл алдар нэр үү. Хүн зорилготой бол он удаан жил амьдардаг. Залуу насны хамгийн сайхан оргилуун жаргал нь хайр. Дурласан хүнтэйгээ гэр бүл болж, үр хүүхэд нь төрж, дараа нь ач зээгээ хараад амьдрал баялаг болж үргэлжилдэг. Бид ардын уламжлалт урлагаа эзэмшин түгээж байгаа болохоор үгээр илэрхийлэгдэхгүй үнэт зүйлийг ч бас дамжуулан гавьяа байгуулж л яваа.

-Та аз жаргалтай хүн үү?

-Мэдээж, би аз жаргалтай амьдарч байгаа. Би нэг зүйлээр маш их бахархаж, бас ойрноос жаахан цэрвэж байгаа. Надаас бусад багш нар шавь нартаа мэргэжил эзэмшүүлээд төгсг өөд явуулчихдаг. Хамгийн аз жаргалтай цагт нь ирж баяр хүргэнэ, шавь нар нь ч багшийнхаа баяр хөөрийг хуваалцаж хааяахан уулзана. Гэтэл би үргэлж цуг байдаг. Архи уучих вий, хүнд зодуулчих вий гэж зовнино. Үргэлж хамт байдаг учраас тэднийг хүүхэд юм шигээр л төсөөлнө. Хэдэн жилийн өмнө гурав, дөрвөн шавь маань хаалга тогшин орж ирээд, ширээн дээр шил архи гаргаад тавьдаг юм байна. “Юу болж байгаа юм. Би та нартай архи хувааж уух юм болж байна уу. Тийм юм байхгүй шүү” гээд загнатал манай хэд нэг нэгнээ ёворч байснаа “Багш аа, та биднийг хүүхэд шиг л бодох юм. Эхнэр хүүхдийн маань дэргэд ч загнах юм” гэж хэлдэг байгаа. Үргэлж хамт байдаг болохоор би тэднийгээ хүүхэд шиг бодоод, харин тэд маань өсөж торнин, өрх толгойлсон байдаг. Түүнээс хойш их юм боддог болсон шүү. Одоо бол миний шавь нар намайг “Багш аа та эрүүл л байвал сайхан” гэж хэлдэг болсон. Байгалийн жам ч байна, хууль журам ч байна. Би хоёр, гурван жилийн дараа ажлаа шилжүүлж өгнө гэж бодоод бэлтгэлтэй байгаа. Эдэнтэйгээ хамт байхаар үргэлж аз жаргалтай, инээд хөөртэй байдаг юм. Манай ах дүүс намайг хөгшр өхгүй юм л гэдэг. Дүү нар тухтай юм ярих гэхээр нь би инээд наргиан болгочихдог юм шиг байгаа юм. Тэгэхээр манайд дүү нар “Ахтай юм ярьж болохгүй шүү. Тоглоом болгочих юм” гэдэг. Гэхдээ яриа болгоныг чухал царайлаад сонсох ёстой биш шүү дээ.

-Өнгөрсөн намар таны бие гэнэт муудаж, олон хүний санаа зовсон шүү. Гэхдээ юу болсон тухай мэдээгүй. Яг юу болсон юм бэ?

-Тэр миний хариуцлагагүйнх л дээ. 20 жилийн ойн баяраа тэмдэглээд нэлээд ачаалалтай ажилласны дараа Японд хоёр удаа тоглох байлаа. Эхний удаа тоглоод ирэхдээ нэлээд хүнд ханиад хүрсэн. Энд ирж долоо хоночихоод дахиад очоод их бүгчим танхимд тоглосон. Тоглолтын дараа таксины зогсоол хүртэл хол газар луу явган алхахдаа салхи авснаас болж хоёр уушги устчихсан. Токиогийн олон улсын эмнэлэгт ес хоног ухаангүй хэвтсэн.

-Ямар аймаар юм бэ?

-Би бол айхаа ч мэдэхгүй ухаан алдаад л оччихсон. Тэр ч бүү хэл сэрэнгүүтээ хүүгээсээ сүмо үзье гэж асуусан байгаа юм. Уг нь сүмогийн сүүлийн гурван өдрийн барилдааны үеэр ажилгүй байх учраас үзнэ гээд төлөвлөсөн байсан юм. Ухаан оронгуутаа л зурагт хайгаад эхэлсэн. Олон хүнийг сандаргасан. Хүү маань ч гэсэн эндээс явж очсон шүү дээ. Сайн эмчлүүлээд эдгэсэн. Бас намайг бие сайтай байна гэж тэндхийн эмч нар урамшуулсан. Намайг эргэж очсон хүмүүс “Та үхээд сэхсэн учраас илүү урт удаан амьдарна аа” гэж хошигнож байгаа юм. Манай Сосорбарам намайг тэнд эргэж оччихоод “Чиний жил орсон юм байна. Тэгэхээр одоо дахиад 12 жил айлтгүй ээ” гэсэн.

-Танай бага хүү Японд сургууль төгссөн бил үү?

-Тийм ээ. Золжаргал маань одоо хувиараа бизнес хийх гээд л явна даа.

-Та хэдэн хүүхэдтэй билээ. Ач, зээ олон болж байна уу?

-Таван хүүхэдтэй, гурван зээтэй. Том охин маань ХБК-ийн Уртнасан багшийн “баруун гар”. Төгөлдөр хуурч Чулуунцэцэг гэж бий. Удаах охин Алтанзаяа Америкт амьдарч байгаа. Дараагийн охин Золзаяа маань хоёр хүүхэдтэй. Бага нь миний бүх зүйлийг эзэлчихсэн хүн байна даа. Бага охины нөхөр нь зураглаач Ангараг.

-Гар утасны нүүрэнд тэр хүний зураг л дурайж байх шив дээ.

-Эхлээд эхнэрийнхээ зургийг түрийвчиндээ хийж явдаг байлаа. Дараа нь хүүхэд төрж, дараагийнх нь гэсээр үргэлжилж байгаад хүүхдүүд томорсон хойно бид хоёр нохой тэжээдэг болж, түүний зургийг авдаг боллоо. Тэгж байтал нэг хүн надад хөөрхөн унага бэлэглэж, түүнээс чухал амьтангүй болсон. Одоо бол зээ нар маань л бүгдийг эзэлж байна. Ялангуяа ой гарантай бага зээдээ амь шүү дээ. Эмээтэй нь зэрэгцэж суугаад “Алив нааш ир” гэхээр “Өвөө” гээд надад ирдэг юм. Сайн ярьж чадахгүй л дээ. Гэхдээ л “Өвөө” гэж хэлж байгаа юм. Хүн ер нь ажиллах цагтаа ажилласан шиг ажиллаад, амрах цагтаа ч гүйцэд сайхан амардаг байх хэрэгтэй. Үнэхээр одоо бол бидний амьдралын баяр баясгалан зээ нар минь л болоод байна.

Ж.СОЛОНГО

http://www.mongolnews.mn/w/51372